Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 12 stycznia 2022 roku

Sąd Okręgowy w Krakowie II Wydział Cywilny Odwoławczy w składzie:

Przewodniczący Sędzia Grzegorz Buła

Protokolant: osobiście

po rozpoznaniu w dniu 12 stycznia 2022 roku w Krakowie

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W.

przeciwko A. K.

o uchylenie obowiązku świadczenia renty wyrównawczej

na skutek apelacji strony powodowej od wyroku Sądu Rejonowego dla Krakowa-Krowodrzy w Krakowie z dnia 26 kwietnia 2021 roku sygnatura akt I C 1462/20/K

oddala apelację.

SSO Grzegorz Buła

UZASADNIENIE

wyroku z dnia 12 stycznia 2022 roku

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Rejonowy dla Krakowa-Krowodrzy w Krakowie w sprawie z powództwa (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. przeciwko A. K. – o ustalenie: w pkt I uchylił w całości wyrok zaoczny z dnia 22 września 2020 roku i oddalił powództwo; w pkt II odstąpił od obciążania pozwanej kosztami postępowania.

Orzeczenie zapadło w następującym stanie faktycznym.

W punkcie II wyroku z dnia 14 lutego 2008 roku w sprawie procedowanej pod sygnaturą akt I C 1039/07 Sąd Okręgowy w Krakowie zasądził od Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych S.A. z siedzibą w W. na rzecz A. K. rentę miesięczną w kwocie 500 zł płatną do ostatniego dnia każdego następującego po sobie miesiąca od lutego 2008 roku włącznie. Sąd Apelacyjny w Krakowie wyrokiem z dnia 26 września 2008 roku, sygn. akt I ACa 663/08 utrzymał w mocy wyrok Sądu Okręgowego w Krakowie, sygn. akt I C 1039/07 w zakresie przyznanej A. K. renty.

Strona powodowa w trakcie weryfikacji zasadności dalszej płatności renty ustaliła, że ustały przesłanki uzasadniające dalszą płatność renty. Wobec tego poinformowała pozwaną, że od 1 lipca 2019 roku uznaje dokonywanie dalszych płatności tytułem renty alimentacyjnej za niezasadne. Z tego też względu zwróciła się do pozwanej o udzielenie informacji czy wyraża zgodę na dobrowolne zrzeczenie się renty alimentacyjnej, a także o przedłożenie ewentualnego zaświadczenia potwierdzającego kontynuowanie przez pozwaną nauki. Pozwana takie zaświadczenie przedłożyła, zaś oświadczenie o zrzeczeniu się renty złożyła stronie powodowej dopiero po ukończeniu studiów.

Pozwana do 2016 roku była studentem studiów stacjonarnych. Następnie podjęła naukę na studiach niestacjonarnych na Uniwersytecie (...), na kierunku „Psychologia w zarządzaniu”, które ze względu na dwukrotne powtarzanie ostatniego roku ukończyła w październiku 2020 roku. W trakcie studiów niestacjonarnych pozwana podjęła pracę, z której musiała jednak zrezygnować ze względu na pojawiające się zaburzenia lękowe, wpływające m.in. na jej układ pokarmowy oraz wymagające hospitalizacji. Zły stan psychiczny pozwanej stał się również przyczyną, dla której dwukrotnie powtarzała ostatni rok studiów.

W ocenie Sądu Rejonowego powództwo było niezasadne wobec treści art. 189 k.p.c. Wyjaśnił, że zgodnie z ustalonym orzecznictwem, powództwo o ustalenie nie może zostać uwzględnione, jeżeli powodowi przysługuje roszczenie dalej idące, w szczególności o zasądzenie określonego świadczenia. Sąd Rejonowy wskazał, że jako podstawa prawna powództwa został powołany art. 907 § 2 k.c., z którego wynika, iż przesłanką do zmiany czasu trwania reny jest zmiana stosunków następująca po dacie ustalenia uprawnienia do renty. Uwzględnił, że Sąd Okręgowy w Krakowie w wyroku z dnia 14 lutego 2008 roku, zmienionym wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 26 września 2008 roku, zasądził pozwanej rentę wynikającą z odpowiedzialności sprawcy wypadku komunikacyjnego, którą to odpowiedzialność w ramach ubezpieczenia OC przejęła strona powodowa. W tym zakresie odwołał się do art. 446 § 2 k.c. i art. 133 § 1 k.r.o. Wyjaśnił, że obowiązek alimentacyjny wiąże się z kwestią możliwości samodzielnego utrzymania się przez dziecko, nie zaś z jego wiekiem. W ocenie Sądu Rejonowego przed październikiem 2020 roku, kiedy to pozwana ukończyła studia, nie można czynić jej zarzutu, że nie podjęła się jakiegokolwiek zatrudnienia. Uwzględnił, że czyniła ona starania o znalezienie pracy, niemniej ze względu na swój stan zdrowia nie była w stanie wypełniać obowiązków pracowniczych, dlatego też zmuszona była do zaprzestania pracy zarobkowej. Uznał, że nie można przyjąć, iż pozwana zaniedbywała swoje obowiązki w zakresie kształcenia i zdobywania kwalifikacji zawodowych, w tym celowo przedłużała swoją edukację, albowiem powtarzanie roku stanowiło konsekwencję jej choroby oraz trudnej sytuacji rodzinnej, której źródło stanowił wypadek komunikacyjny, a następnie śmierć ojca.

Zdaniem Sądu Rejonowego w sprawie zaktualizowała się przesłanka z art. 907 § 2 k.c. Wskazał, że pozwana skończyła studia w trybie niestacjonarnym i podjęła pracę, z dochodu z której jest w stanie się samodzielnie utrzymać. Dla rozstrzygnięcia o zgłoszonym w pozwie roszczeniu istotna okazała się być kwestia, że ciążący na stronie powodowej obowiązek płacenia renty wygasł wobec przedłożenia przez pozwaną oświadczenia o zrzeczeniu się renty wskutek ukończenia studiów. Skoro tak, zdaniem Sądu Rejonowego, brak było podstaw do ustalenia nieistnienia obowiązku, bowiem bezspornym jest, że taki obowiązek już nie istnieje. W przypadku natomiast, gdy strona powodowa uznaje, że obowiązek ten wygasł wcześniej niż z chwilą przedłożenia przez pozwaną stosownego oświadczenia, wskazał, że przysługuje jej roszczenie dalej idące aniżeli powództwo o ustalenie, a to powództwo o zapłatę wypłaconych świadczeń. W związku z tym Sąd Rejonowy stwierdził, że strona powodowa nie ma interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieistnienia tego obowiązku.

Apelację od tego wyroku wniosła strona powodowa zaskarżając go w całości i zarzucając naruszenie przepisu prawa materialnego, tj. art. 907 § 2 k.c. poprzez przyjęcie, że powód nie ma interesu prawnego w ustaleniu żądania nieistnienia obowiązku rentowego wobec pozwanej A. K. począwszy od 1 lipca 2019 r. W związku z powyższym strona skarżąca wniosła o:

1. zmianę zaskarżonego wyroku i ustalenie, że (...) S.A. z siedzibą w W., Oddział (...) w K., nie jest już zobowiązany do wypłaty renty alimentacyjnej na rzecz pozwanej A. K. w wysokości 500 zł miesięcznie począwszy od dnia 1 lipca 2019 r.;

2. orzeczenie o kosztach pierwszej instancji stosownie do zmienionej treści wyroku;

3. zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego według norm przepisanych.

Rozpoznając niniejszą sprawę Sąd Okręgowy przyjął za własny stan faktyczny ustalony przez Sąd pierwszej instancji, którego strona powodowa nie kwestionowała w swojej apelacji.

Sąd Okręgowy zważył co następuje:

Apelacja podlegała oddaleniu.

Zgodnie z art. 907 § 2 k.c., jeżeli obowiązek płacenia renty wynika z ustawy, każda ze stron może w razie zmiany stosunków żądać zmiany wysokości lub czasu trwania renty, chociażby wysokość renty i czas jej trwania były ustalone w orzeczeniu sądowym lub w umowie. Stosownie do art. 446 § 1 k.c., jeżeli wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia nastąpiła śmierć poszkodowanego, zobowiązany do naprawienia szkody powinien zwrócić koszty leczenia i pogrzebu temu, kto je poniósł. Osoba, względem której ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny, może żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody renty obliczonej stosownie do potrzeb poszkodowanego oraz do możliwości zarobkowych i majątkowych zmarłego przez czas prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego. Takiej samej renty mogą żądać inne osoby bliskie, którym zmarły dobrowolnie i stale dostarczał środków utrzymania, jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego (§ 2). Jak stanowi art. 133 § 1 k.r.o., rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania.

Wskazuje się, że pojęcie ,,zmiany stosunków” w rozumieniu art. 907 k.c. obejmuje różnorodne okoliczności, wymagające w każdej sprawie szczegółowego rozważenia wszystkich elementów sporu. Przyjęte zostało w orzecznictwie, że zmiana może dotyczyć sfery ekonomicznej lub sfery osobistej uprawnionego do renty bądź zobowiązanego z tego tytułu, a więc w szczególności stanu zdrowia czy możliwości zarobkowych uprawnionego, lub też zjawisk o charakterze obiektywnym, jak sytuacja na rynku pracy. Ustalenie czy doszło do zmiany usprawiedliwiającej żądanie modyfikacji wysokości lub czasu trwania renty, wymaga porównania stanu faktycznego ustalonego w chwili orzekania o zasądzeniu renty w tym przedmiocie oraz stanu z chwili, której dotyczy żądanie zmiany. O zmianie można mówić jedynie wówczas, gdy nastąpiła ona po wydaniu wyroku zasądzającego rentę. Przedmiotem oceny nie mogą być przesłanki przyznania renty (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 sierpnia 2017 r., sygn. akt III CSK 271/16).

Stosownie do treści art. 189 k.p.c., powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. W orzecznictwie wskazuje się, że o interesie prawnym w rozumieniu art. 189 k.p.c. można mówić wówczas, gdy występuje stan niepewności co do istnienia prawa lub stosunku prawnego lub ich treści, a wynik postępowania doprowadzi do wyjaśnienia tej niejasności i zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, definitywnie kończąc trwający spór albo prewencyjnie zapobiegając powstaniu takiego sporu w przyszłości (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2021 r., sygn. akt I PSK 8/21). Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy, powództwo o ustalenie prawa lub stosunku prawnego jest elementem systemu ochrony prawnej, jego przedmiotem nie jest roszczenie. Różnica między powództwami o zasądzenie i o ustalenie wyraża się m.in. w tym, że legitymacja stron procesu opartego na art. 189 k.p.c. nie musi wywodzić się z istniejącego między nimi stosunku prawnego lub prawa, mających być przedmiotem ustalenia, wystarczające jest wykazanie przez powoda interesu prawnego w uzyskaniu wyroku ustalającego skutecznego względem pozwanego. Powództwo o ustalenie stosunku prawnego lub prawa może być uwzględnione wtedy, gdy zostanie wykazane spełnienie dwóch przesłanek o charakterze merytorycznym, tj. interesu prawnego oraz wykazania prawdziwości twierdzeń powoda. Pierwsza dotyczy skuteczności powództwa, a druga - jego zasadności. Dopiero potwierdzenie istnienia interesu prawnego umożliwia przystąpienie do badania i ustalania prawdziwości twierdzeń powoda powołanych jako podstawa powództwa. Powództwo o ustalenie ma nie tylko znaczenie prewencyjne, a jego celowy charakter wymaga wykładni pojęcia interesu prawnego z uwzględnieniem szeroko pojętego dostępu do sądu i zapewnienia stronom należytej ochrony prawnej. Interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. oznacza potrzebę prawną, wynikającą z sytuacji prawnej w jakiej powód się znajduje, w szczególności z niepewności stosunku prawnego lub prawa, wynikającej z przyczyn faktycznych lub prawnych oraz obecnego lub przewidywanego ich kwestionowania, zatem swoistej potrzeby ich potwierdzenia. Każdorazowo interes prawny powoda powinien być badany w granicach wyznaczonych potrzebą udzielenia mu wskazanej ochrony (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 2021 r., sygn. akt II CSKP 37/21).

W orzecznictwie zaznacza się, że z reguły interes prawny w ustaleniu istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego lub prawa nie zachodzi, gdy osoba zainteresowana może w innej drodze osiągnąć w pełni ochronę swoich praw. Interes ten występuje, gdy powód nie ma żadnych innych przewidzianych prawem możliwości realizacji prawa podmiotowego, a nie wtedy, gdy zrezygnował z korzystania z istniejących środków. Interes ten nie istnieje gdy może lub powinien być on zaspokojony w innym specjalnie unormowanym postępowaniu (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2020 r., sygn. akt V CSK 362/20). Jednocześnie podkreśla się, że uzależnienie powództwa o ustalenie od interesu prawnego należy pojmować elastycznie z uwzględnieniem celowościowej wykładni pojęcia interesu prawnego, konkretnych okoliczności danej sprawy i od tego, czy w drodze powództwa oświadczenie, czy o ukształtowanie, strona może uzyskać pełną ochronę swoich praw (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 października 2020 r., sygn. akt III CSK 22/18).

W apelacji podniesiono wyłącznie zarzut naruszenia art. 907 § 2 k.c., który dotyczy kwestii możliwości żądania zmiany czasu trwania renty w razie zmiany stosunków, które nastąpiły po dacie ustalenia uprawnienia do renty. Zarzut ten należy uznać za bezzasadny. Sąd Rejonowy w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku co prawda w pierwszej kolejności dla uzasadnienia przyczyn oddalenia powództwa odwołał się do art. 189 k.p.c. stwierdzając, że stronie powodowej przysługuje roszczenie dalej idące aniżeli powództwo o ustalenie, w postaci powództwa o zapłatę wypłaconych świadczeń. Tym samym stwierdził, że strona powodowa nie ma interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieistnienia obowiązku wypłaty na rzecz pozwanej renty alimentacyjnej przyznanej na mocy orzeczenia sądowego, począwszy od dnia 1 lipca 2019 r. Kwestia istnienia interesu prawnego strony powodowej w świetle zaprezentowanego wyżej orzecznictwa pozostaje dyskusyjna. Istnieją racje do przyjęcia stanowiska odmiennego niż wyrażone w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, a to, iż w przypadku, w którym renta jest zasądzona wyrokiem sądowym, strona powodowa miałaby uzasadniony interes prawny, aby Sąd orzekł o ustaniu obowiązku płatności renty, w sytuacji gdyby w istocie zrealizowane zostały przesłanki z art. 907 § 2 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19.05.2011r. I PK 227/10, OSNP 2012/13-14/167). Podnieść też trzeba, iż niniejsze powództwo wbrew dosłownemu żądaniu pozwu w istocie dotyczy stwierdzenia przez Sąd wygaśnięcia obowiązku świadczenia przez stronę powodową na rzecz pozwanej renty zasądzonej na jej rzecz bezterminowo wskazanymi wyżej wyrokami sądów. W orzecznictwie podnosi się, iż wyrok wydany na podstawie art. 907 §2 k.c. ma charakter konstytutywny i stwarza nowy stan prawny (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3.08.2011r. I PK 36/11).

Biorąc pod uwagę powyższe stanowiska w ocenie Sądu Okręgowego Sąd pierwszej instancji w sposób nieprawidłowy zastosował w tej sprawie art. 189 k.p.c. Pomimo tego jednak w ocenie Sądu Okręgowego brak jest podstaw do zmiany lub uchylenia zaskarżonego wyroku. Podnieść bowiem należy, że Sąd Rejonowy w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku jednoznacznie stwierdził, że przed październikiem 2020 roku nie zaistniała przesłanka ,,zmiany stosunków” z art. 907 § 2 k.c., która skutkowałaby wygaśnięciem obowiązku płacenia renty przez stronę powodową na rzecz pozwanej. W tej sytuacji skoro żądanie pozwu dotyczyło stwierdzenia wygaśnięcia obowiązku wypłacania renty od dnia 1 lipca 2019 r., to nie można uznać, aby w tym czasie takie przesłanki zaistniały i jego oddalenie było całkowicie zasadne. W ocenie Sądu Okręgowego zapatrywanie wyrażone w powyższym zakresie przez Sąd pierwszej instancji jest prawidłowe. Zasadnie strona powodowa wskazywała, że w niniejszej sprawie renta po zmarłym ojcu została pozwanej przyznana na czas prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego w rozumieniu art. 133 k.r.o., a więc do czasu usamodzielnienia się przez rozpoczęcie działalności zarobkowej lub uzyskanie wykształcenia dającego należyte przygotowanie do pracy zawodowej i realnie umożliwiającej jej podjęcie. Strona powodowa podnosiła, że w jej ocenie pozwana co najmniej od dnia 1 lipca 2019 r. powinna zakończyć planowaną naukę. W tym kontekście podzielić jednak należało stanowisko Sądu Rejonowego, który z uwagi na ustalenie odnośnie wystąpienia problemów zdrowotnych i rodzinnych pozwanej w okresie, którego dotyczy żądanie pozwu przyjął, że realnie nie miała ona możliwości samodzielnego utrzymania się. Jak bowiem wynika z ustalonego i niekwestionowanego przez stronę powodową stanu faktycznego, po zakończeniu studiów w trybie stacjonarnym, pozwana podjęła studia w trybie niestacjonarnym, w trakcie których podjęła pracę, z której musiała zrezygnować ze względu na stan zdrowia. Problemy związane ze złym stanem psychicznym oraz trudną sytuacją rodzinną stały się również przyczyną, powtarzania ostatniego roku studiów. Z tego względu studia zostały przez pozwaną ukończone ostatecznie w październiku 2020 r., a nie w planowanym terminie 31 października 2019 r. (który wynika z załączonego do pozwu zaświadczenia Uniwersytetu (...), k. 46). Z tych względów brak było podstaw do ustalenia, że strona powodowa nie jest zobowiązana względem pozwanej do wypłaty renty alimentacyjnej od dnia 1 lipca 2019 r., a w istocie iż z tym dniem wygasł jej obowiązek świadczenia przedmiotowej renty. W ujawnionych okolicznościach stanu faktycznego nie było dostatecznych podstaw do przyjęcia, że z tą datą w istocie ustałby obowiązek alimentacyjny, który spoczywałby na zmarłym ojcu pozwanej.

Stosownie do art. 321 § 1 k.p.c., sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie. W tym kontekście wskazać jednocześnie należy, że ponieważ na podstawie powołanego przepisu sąd jest związany żądaniem pozwu, nie było podstaw do modyfikowania żądania zgłoszonego przez stronę powodową przez ewentualne stwierdzenie, iż obowiązek świadczenia renty wygasł w innym momencie, czego się strona powodowa nie domagała.

Na marginesie wskazać należy, że bez znaczenia z punktu widzenia rozstrzygnięcia sprawy pozostawał zarzut, w zakresie w jakim strona skarżąca podnosiła, że brak pozytywnego rozstrzygnięcia Sądu w kwestii wygaśnięcia obowiązku świadczenia renty może skutkować wszczęciem egzekucji. Zdaniem strony skarżącej jedynie orzeczenie Sądu może pozbawić prawomocności wyrok, którym nałożono obowiązek płatności renty oraz możliwości jego egzekucji komorniczej. Odnosząc się do powyższego nadmienić jedynie należy, że w takim przypadku strona powodowa może się bronić w trybie powództwa przeciwegzekucyjnego powołując się zarówno na zmianę stosunków, jak i na zrzeczenie się prawa do renty przez uprawnioną. W sytuacji nadania wyrokowi zasądzającemu rentę klauzuli wykonalności właściwą drogą obrony zobowiązanego do jej płacenia jest powództwo przeciwegzekucyjne o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności, przewidziane w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 sierpnia 2017 r., sygn. akt III CSK 271/16). Stosownie do powołanego przepisu, dłużnik może w drodze powództwa żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub części albo ograniczenia, jeżeli po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane; gdy tytułem jest orzeczenie sądowe, dłużnik może oprzeć powództwo także na zdarzeniach, które nastąpiły po zamknięciu rozprawy, na zarzucie spełnienia świadczenia, jeżeli zgłoszenie tego zarzutu w sprawie było z mocy ustawy niedopuszczalne, a także na zarzucie potrącenia.

Mając na uwadze powyższe Sąd Okręgowy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 385 k.p.c.

SSO Grzegorz Buła