Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 28 grudnia 2022 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie V Wydział Cywilny w składzie następującym:

Przewodniczący: Sędzia SA Edyta Jefimko

Protokolant: Gabriela Kaszuba

po rozpoznaniu w dniu 28 grudnia 2022 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa A. S.

przeciwko Skarbowi Państwa - (...) (...)

o zapłatę

na skutek apelacji powódki

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 2 września 2021 r., sygn. akt II C 139/18

uchyla zaskarżony wyrok, znosi postępowanie począwszy od dnia 28 kwietnia 2021 r. i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w Warszawie do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach instancji odwoławczej.

Edyta Jefimko

Sygn. akt V ACa 803/21

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 2 września 2021 r. wydanym w sprawie z powództwa A. S. (następcy prawnego powódki E. R.) skierowanego przeciwko Skarbowi Państwa – (...) (...) - Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił powództwo o zasądzenie odszkodowania w wysokości 2.056.000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 16 kwietnia 2014 r. do dnia zapłaty, obciążając kosztami procesu powódkę w całości z pozostawieniem ich szczegółowego wyliczenia referendarzowi sądowemu.

W uzasadnieniu wydanego orzeczenia Sąd Okręgowy wskazał, iż powódka odszkodowania dochodziła tytułem naprawienia szkody odpowiadającej wartości utraconego prawa użytkowania wieczystego do nieruchomości oznaczonej dawnym numerem hipotecznym (...), o powierzchni 514 m ², położonej przy ul. (...) w W., w części znajdującej się w granicach obecnych działek ewidencyjnych nr (...) (o podziale (...)) z obrębu 7-01-12. Szkoda ta spowodowana została wydaniem niezgodnej z prawem decyzji Prezydium Rady Narodowej w (...) W. z dnia 9 sierpnia 1973 r., znak (...). (...), mocą której H. R. odmówiono ustanowienia wieczystego użytkowania do tego gruntu. Nieważność tej decyzji została stwierdzona decyzjami Samorządowego Kolegium Odwoławczego w W. z dnia 22 lipca 2009 r. znak: (...), w części dotyczącej gruntu wchodzącego w skład obecnych działek ewidencyjnych nr (...) oraz z dnia 21 listopada 2014 r., znak: (...), w części dotyczącej gruntu wchodzącego w skład działki nr (...).

Sąd, jako podstawę prawną odpowiedzialności strony pozwanej, podał art. 160 k.p.a. w zw. z art. 5 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1692), wskazując, że do roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej ostateczną decyzją administracyjną wydaną przed dniem 1 września 2004 r., której nieważność lub wydanie jej z naruszeniem art. 156 § 1 k.p.a. stwierdzono po tym dniu, ma zastosowanie art. 160 § 1, 2, 3 i 6 k.p.a.

Zgodnie zaś z art. 160 § 6 k.p.a., roszczenie o odszkodowanie przedawnia się z upływem trzech lat od dnia, w którym stała się ostateczna decyzja stwierdzająca nieważność decyzji wydanej z naruszeniem przepisu art. 156 § 1 k.p.a. albo decyzja, w której organ stwierdził, w myśl art. 158 § 2 k.p.a., że zaskarżona decyzja została wydana z naruszeniem przepisu art. 156 § 1 k.p.a.

Bieg 3-letniego terminu przedawnienia roszczenia odszkodowawczego w zakresie działek ewidencyjnych nr (...) (po podziale 132/5) rozpoczął się w dniu 27 września 2010 r., co w sytuacji, gdy pozew został złożony w niniejszej sprawie w dniu 16 kwietnia 2014 r. oznaczało przedawnienie roszczenia odszkodowawczego powódki w dniu 27 września 2013 r. Sąd nie znalazł podstaw do uznania, aby w okolicznościach faktycznych rozpoznawanej sprawy podniesienie przez pozwanego zarzutu przedawnienia stanowiło nadużycie prawa podmiotowego w rozumieniu art. 5 k.c. Uwzględnienie zarzutu przedawnienia skutkowało oddaleniem powództwa w tej części.

Sąd, pomimo że powódka wykazała adekwatny związek przyczynowy pomiędzy niezgodną z prawem decyzją administracyjną z dnia 9 sierpnia 1973 r. a szkodą w postaci wartości utraconego prawa użytkowania wieczystego (wcześniej: prawa własności czasowej) do gruntu w części obejmującej działkę ewidencyjną nr (...), oddalił również powództwo w zakresie dotyczącym tej działki, ale uczynił to z powodu niewykazania przez A. S., jaka część tej działki znajdowała się w granicach gruntu oznaczonego dawnym numerem hipotecznym (...) w części obejmującej powierzchnię 514 m ². W toku postępowania dowodowego ustalono, że powierzchnia działki nr (...) wynosi 588 m ², działki nr (...) m ² i działki nr (...).425 m ². Łączna powierzchnia wszystkich trzech działek wynosi zatem 2.043 m ², podczas gdy przedmiotowa nieruchomość, co do której odmówiono przyznania prawa własności czasowej wynosiła 514 m ². Oczywistym było zatem, że trzy powyższe działki ewidencyjne nie stanowią nieruchomości, co do której zgłoszono roszczenie dekretowe. W tej sytuacji powódka powinna zgłosić wniosek o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego geodety, który wskazałby jaka część działki nr (...) leży w granicach nieruchomości objętej dawnym numerem hipotecznym (...) o powierzchni 514 m ², co do której zapadła bezprawna decyzja administracyjna. A. S. tego nie uczyniła, a to na niej zgodnie z art. 6 k.c. i art. 232 k.p.c., spoczywał ciężar udowodnienia faktów, z których wywodziła skutki prawne.

Ponadto Sąd Okręgowy wskazał, iż zasadny był zarzut pozwanego dotyczący częściowego braku legitymacji czynnej powódki. A. S. mogłaby bowiem dochodzić swoich roszczeń odszkodowawczych, ale wyłącznie w ½ części. W pozostałej części prawa i roszczenia związane z nieruchomością położoną w W. przy ul. (...) przynależą w dalszym ciągu K. K., ponieważ strona powodowa nie udowodniła, aby celem jednostronnej czynności prawnej dokonanej przez tę osobę w dniu 17 listopada 2009 r. była
umowa darowizny na rzecz poprzednika prawnego powódki praw i roszczeń wynikających z art. 7 dekretu o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy.

Z tych przyczyn Sąd Okręgowy oddalił powództwo w całości, uznając je za niezasadne, rozstrzygając o kosztach procesu w oparciu o art. 98 § 1 k.p.c. w zw. z art. 108 § 1 k.p.c.

Apelację od powyższego wyroku złożyła powódka, zaskarżając orzeczenie Sądu Okręgowego w całości na podstawie następujących zarzutów naruszenia przepisów prawa:

- procesowego w postaci: art. 227 k.p.c., art. 233 §1 k.p.c. w zw. z art. 278 k.p.c., art. 9 k.p.c., art. 148 k.p.c., art. 224 §1 k.p.c. oraz art. 15 zzs ² ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem oraz zwalczaniem COVID-19,

- materialnego w postaci: art. 65 k.c. i art. 5 k.c.

W oparciu o powyższe zarzuty A. S. wniosła o to, aby Sąd Apelacyjny:

1. uchylił zaskarżony wyrok w całości i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania,

2. zasądził od strony pozwanej na rzecz powódki koszty procesu w instancji odwoławczej , w tym koszty zastępstwa adwokackiego według norm przepisanych.

Ponadto powódka na podstawie art. 381 k.p.c. wniosła o przeprowadzenie przez Sąd Apelacyjny dowodów z dokumentów w postaci: odpisu decyzji Samorządowego Kolegium Odwoławczego w W. z dnia 21 listopada 2014 r., wypisu z rejestrów gruntów dla działek nr (...), odpisu podania z dnia 8 października 2021 r., zdjęć 3 kart z działu I księgi hip. nr (...), odpis wniosku o założenie księgi wieczystej dla działki nr (...), odpis wniosku z dnia 9 października 2008 r. o przeniesienie do nowoutworzonej księgi wieczystej (...) działki nr (...) z akt księgi wieczystej (...).

Domagała się przeprowadzenia przez Sąd Apelacyjny na podstawie art. 380 k.p.c. kontroli postanowienia Sądu I instancji z dnia 7 października 2016 r. oddalającego jej wniosek dowodowy o zażądanie od lekarza psychiatry E. C. historii choroby E. R. i zwrócenie się do lekarza psychiatry E. C. o nadesłanie historii choroby E. R. z okresu leczenia 2004-2014, a po nadejściu tych informacji dopuszczenie dowodu z zeznań świadka-biegłego E. C..

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja powódki jest uzasadniona, chociaż częściowo z innych przyczyn
niż te, które zostały wskazane w zarzutach apelacyjnych.

Zgodnie z art. 378 § 1 k.p.c. Sąd II instancji rozpoznaje sprawę w granicach apelacji; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania. W razie stwierdzenia nieważności postępowania, bez względu na to, czy miała ona wpływ na wynik sprawy, Sąd odwoławczy jest obowiązany na podstawie art. 386 § 2 k.p.c. uchylić zaskarżony wyrok, w granicach zaskarżenia oraz w zakresie dotkniętym nieważnością, znieść postępowanie w zakresie dotkniętym nieważnością i przekazać sprawę Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2000 r., I CKN 1454/99, Legalis nr 210869). Zniesienie postępowania dotyczy tej części postępowania, która była dotknięta nieważnością, i obejmuje zasadniczo wszystkie czynności procesowe, w szczególności dowodowe. Pozostają natomiast w mocy czynności materialnoprawne stron (por. T. Wiśniewski, w: J. Gudowski (red.), System Prawa Procesowego Cywilnego, t. III, cz. 1, s. 117).

Zaskarżony wyrok został wydany na posiedzeniu niejawnym w dniu 2 września 2021 r. Postanowieniem z dnia 15 listopada 2020 r., zawartym w pkt 2, a wydanym na podstawie art. 15 zzs ^{( 2 )}ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (t.j. Dz. U. poz. 1842 z późn. zm.) Sąd Okręgowy w Warszawie na posiedzeniu niejawnym odebrał od stron stanowiska na piśmie przed zamknięciem rozprawy i wydaniem wyroku (postanowienie k.681). Po zajęciu przez powódkę i pozwanego na piśmie stanowisk (pisma procesowe k. 684-691 oraz k. 693-696) zarządzeniem z dnia 28 kwietnia 2021 r. Sąd zwrócił się do Samorządowego Kolegium Odwoławczego w W. o wypożyczenie na okres 7 dni akt spraw sygn. akt (...) oraz sygn. akt (...) (zarządzenie k.700). O wydaniu powyższego zarządzenia pełnomocnicy stron nie zostali poinformowali. Po nadesłaniu tych akt Sąd przeprowadził dowód z dokumentów, które się w nich znajdowały i na podstawie przeprowadzonych dowodów poczynił ustalenia faktyczne (uzasadnienie zaskarżonego wyroku k.722 i k.727). Następnie postanowieniem z dnia 2 września 2021 r. zamknął rozprawę na podstawie art. 15 zzs ^{( 2 )}ustawy z dnia 2 marca 2020 r. i wydał zaskarżony wyrok.

W apelacji powódka zawarła zarzut naruszenia art. 9 k.p.c., art. 148 k.p.c., art. 224 § 1 k.p.c. oraz art. 15 zzs ^{( 2)} ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem oraz zwalczaniem COVID-19, zarzucając, iż Sąd I instancji zamknął rozprawę bez odebrania od stron stanowisk pomimo przeprowadzenia z urzędu postępowania dowodowego w zakresie dowodów z dokumentów, znajdujących się w aktach Samorządowego Kolegium Odwoławczego w W., oznaczonych sygn. (...) oraz sygn. (...).

Nieważność postępowania z przyczyn określonych w art. 379 pkt 5 k.p.c. zachodzi w przypadku naruszenia przepisów postępowania, którego skutkiem jest niemożność działania strony w postępowaniu lub w jego istotnej części. Chodzi zatem o takiej skali i znaczeniu uchybienia procesowe, które faktycznie uniemożliwiły stronie dochodzenie lub obronę przysługujących jej praw przed merytorycznym rozstrzygnięciem sporu. Art. 15 zss ² ustawy z 2 marca 2020 r. ma charakter wyjątkowy. Jego szczególny charakter wynika z okoliczności wprowadzenia na podstawie § 1 rozporządzenia Ministra Zdrowia z 13 marca 2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu zagrożenia epidemicznego (Dz.U. z 2020 r. poz. 433), stanu zagrożenia epidemicznego na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej od 14 marca 2020 r. W zamiarze zapewnienia stronom prawa do Sądu ustawodawca zdecydował się na ograniczenie możności obrony ich praw na rozprawie. Wobec tego, że art. 15zzs ² ustawy stanowi wyjątek od ogólnych zasad rozpoznawania spraw na posiedzeniach wyznaczonych na rozprawę, jego stosowanie musi być ścisłe. Niedopuszczalne są żadne odstępstwa od sposobu postępowania przyjętego w tej regulacji. Przepis zawiera bowiem minimalne gwarancje procesowe dla strony. Wszelkie czynności procesowe Sądu (sędziego sprawozdawcy), które ograniczają w dalszym stopniu te gwarancje bez właściwej podstawy prawnej, nie znajdują żadnego aksjologicznego usprawiedliwienia i skutkują rażącym naruszeniem art. 15 zzs ² ustawy. Wprawdzie sprawiedliwe załatwienie sprawy cywilnej wymaga jej rozpoznania bez zbędnej zwłoki, lecz nie może to następować kosztem praw strony do rzetelnego procesu cywilnego. Wykładnię rozszerzającą warstwy normatywnej art. 15zss ² ustawy, niezależnie od płaszczyzny, na jakiej jest dokonywana, należy wykluczyć (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 27 lipca 2021 r., VII AGa 658/20, LEX nr 3318281).

Przewidziane przez art. 15 zzs ² odebranie od stron stanowisk na piśmie, umożliwiające wypowiedzenie się przez strony co do wyników postępowania dowodowego, ma swój odpowiednik w art. 224 § 1 k.p.c., zgodnie z którym przed zamknięciem rozprawy przewodniczący udziela stronom głosu (najpierw powodowi, potem pozwanemu), aby mogły przedstawić swoje stanowisko w sprawie, tj. wypowiedzieć się co do przeprowadzonych dowodów oraz zgłosić wnioski, których nie zgłosiły wcześniej (między innymi m.in. co do dodatkowych dowodów - art. 205 ¹² § 2 k.p.c.) (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2022 r., III UZ 5/22, LEX nr 3416401). Czynność wypowiedzenia się przez strony co do wyników postępowania dowodowego należy uznać za istotny element składający się na procesowe gwarancje obrony praw strony (art. 379 pkt 5 k.p.c.) (por. wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 24 czerwca 2021 r., III AUa 1738/20, Lex nr 3416400).

W okolicznościach rozpoznawanej sprawy Sąd Okręgowy uniemożliwił stronom wypowiedzenie się co do wyników postępowania dowodowego, ponieważ nie poinformował ich o przeprowadzeniu z urzędu dowodów z dokumentów, znajdujących się w aktach Samorządowego Kolegium Odwoławczego w W. sygn. (...) oraz sygn. akt (...).

Fakt, iż zgodnie z art. 243 ² k.p.c. dokumenty znajdujące się w aktach sprawy lub do nich dołączone stanowią dowody bez wydania odrębnego postanowienia, nie wyłączył obowiązku Sądu I instancji ujawnienia stronom, iż będzie prowadził postępowanie dowodowe z urzędu, co powinno nastąpić poprzez doręczenie pełnomocnikom stron odpisu zarządzenia z dnia 28 kwietnia 2021 r., i umożliwienia im zapoznania się z nadesłanymi przez Samorządowe Kolegium Odwoławcze w W. aktami. Akta, z których został przeprowadzony poza rozprawą dowód z dokumentów, muszą być bowiem stronom znane (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 lipca 2004 r., II CK 423/03, Legalis nr 78258). Kontradyktoryjność procesu wymaga zapewnienia, aby strony przed zamknięciem rozprawy mogły wypowiedzieć się co do wszystkich przeprowadzonych dowodów (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 września 2012 r., V CSK 381/11, Lex nr 1223735 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2022 r., III UZ 5/22, Lex nr 3416401).

Nieodebranie od stron ponowienie (po przeprowadzeniu z urzędu postępowania dowodowego w zakresie dowodów z dokumentów, które stanowiły podstawę ustaleń faktycznych Sądu Okręgowego) stanowisk na piśmie spowodowało wydanie wyroku na posiedzeniu niejawnym z naruszeniem art. 15 zzs ² ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem oraz zwalczaniem COVID-19 i skutkowało pozbawieniem stron możności obrony swoich praw, a w konsekwencji nieważnością postępowania w rozumieniu art. 379 pkt 5 k.p.c. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2020 r., I CZ 26/20, Lex nr 3082399). Zaistniała w rozpoznawanej sprawie sytuacja, doprowadziła do pozbawienia stron aktywnego uczestnictwa w procesie w stopniu uzasadniającym przyjęcie, że zostały pozbawione prawa do wysłuchania (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 czerwca 2022 r., I CSK 847/22, Lex nr 3359611).

Norma art. 379 pkt 5 k.p.c. musi być interpretowana w kontekście (ukształtowanego na tle gwarancyjnych norm konstytucyjnych) prawa do procesu rzetelnego (art. 45 Konstytucji RP). Na prawo do Sądu składa się między innymi uprawnienie do bycia wysłuchanym przez Sąd, a więc prawo do powoływania twierdzeń co do faktów poddawanych pod osąd i przedstawienia dowodów dla ich wykazania oraz prawo do odniesienia się (repliki) do twierdzeń i dowodów prezentowanych przez stronę przeciwną lub przeprowadzonych z urzędu (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 10 stycznia 2018 r., I ACa 899/17, Lex nr 2493625).

Z tych względów, wobec zaistnienia nieważności postępowania z art. 379 pkt 5 k.p.c. Sąd Apelacyjny uchylił na podstawie art. 386 § 2 k.p.c. zaskarżony wyrok
w całości, zniósł postępowania od daty wydania zarządzenia o nadesłanie akt, tj.
od dnia 28 kwietnia 2021 r. i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w Warszawie do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach instancji odwoławczej.

Ustalenia faktyczne poczynione w warunkach nieważności i prawidłowość innych czynności procesowych przeprowadzonych w nieważnym postępowaniu pozbawione są znaczenia, ponieważ wada, jaką dotknięte zostało całe postępowanie, wyłącza możliwość podejmowania jakichkolwiek rozważań w oparciu o jego wyniki (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2010 r., I CSK 272/09, Lex nr 583724). Z tej przyczyny zbędne było odnoszenie się przez Sąd Apelacyjny do pozostałych zarzutów apelacji.

Na podstawie art. 235 ² § 1 pkt 5 k.p.c. Sąd Apelacyjny pominął także dowody zgłoszone przez powódkę w postępowaniu apelacyjnym, gdyż ich przeprowadzenie zmierzałoby jedynie do przedłużenia postępowania, w sytuacji gdy w związku
z nieważnością postępowania przed Sądem I instancji, zaskarżony wyrok zgodnie
z art. 386 § 2 k.p.c. i tak podlegałby uchyleniu.

SSA Edyta Jefimko