Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 23 czerwca 2020 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący- sędzia Małgorzata Gulczyńska

Sędziowie: Bogdan Wysocki

Mikołaj Tomaszewski

Protokolant: st. sekr. sądowy Ewa Gadomska

po rozpoznaniu w dniu 26 maja 2020 r. w Poznaniu

na rozprawie

sprawy z powództwa Parafii (...) p.w. św. W. w K.

przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie (...)

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu

z dnia 5 października 2018 r. sygn. akt XVIII C 528/15

I zmienia zaskarżony wyrok w punkcie 1 i 3 w ten sposób, że:

1. 1. kwotę zasądzoną w punkcie 1 umniejsza do 9 220 826 zł (dziewięć milionów dwieście dwadzieścia tysięcy osiemset dwadzieścia sześć złotych), a w pozostałej części powództwo co do roszczenia głównego oddala;

2. w punkcie 3 kosztami postępowania obciąża powódkę w 2/3, a pozwany Skarb Państwa – Wojewodę (...) w 1/3, pozostawiając ich szczegółowe rozliczenie referendarzowi sądowemu;

II oddala apelację w pozostałej części;

III kosztami postępowania przed Sądem Apelacyjnym i Sądem Najwyższym obciąża powódkę w 1/5, a pozwany Skarb Państwa – Wojewodę (...) w 4/5, pozostawiając ich szczegółowe rozliczenie referendarzowi sądowemu.

Bogdan Wysocki Małgorzata Gulczyńska Mikołaj Tomaszewski

I ACa 170/20

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w Poznaniu zasądził od Skarbu Państwa – Wojewody (...) na rzecz Parafii (...)pw. Świętego W. w K. 11.371.184 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od dnia następnego po uprawomocnieniu się wyroku, w pozostałej części (w tym w całości wobec Krajowego Ośrodkowi (...), Oddział Terenowy w P., Staroście (...) i Wojewodzie (...) i Gminie K.) powództwo oddalił i orzekł o kosztach postępowania, rozdzielając je po połowie.

Wyrok w części uwzględniającej powództwo i orzekającej o kosztach postępowania zaskarżył pozwany Skarb Państwa – Wojewoda (...), zarzucając naruszenie:

– art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła (...) w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.2018.380 j.t. – dalej jako u.s.p.k.) w zw. z art. 1 ust. 1 i 2 w zw. z art. 4 ust. 1-3 ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz.U. nr 9, poz. 87 ze zm. – dalej jako ustawa o dobrach martwej ręki, ustawa o p.d.m.r.) przez ich niewłaściwe zastosowanie polegające na uznaniu, że przedmiotem regulacji mogą być wszelkie nieruchomości przejęte w toku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki, bez ograniczeń obszarowych w sytuacji, w której na podstawie tego przepisu zakresem regulacji objęte są wyłącznie nieruchomości stanowiące gospodarstwo rolne proboszcza, które podlegały wydzieleniu, a które wydzielone nie zostały, o powierzchni do 100 ha;

– art. 63 ust. 1 pkt 3 u.s.p.k. w zw. z art. 130 ust. 1 zd. 2 u.g.n. przez ich niewłaściwe zastosowanie polegające na zasądzeniu odszkodowania, które zostało ustalone na podstawie wyceny nieruchomości dokonanej z uwzględnieniem aktualnego przeznaczenia nieruchomości w sytuacji, gdy z art. 130 ust. 1 u.g.n. wynika, że wysokość odszkodowania powinna zostać ustalona według stanu i przeznaczenia nieruchomości z daty jej przejęcia przez Państwo,

– § 52 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 września 2004 r. w sprawie wyceny nieruchomości i sporządzania operatu szacunkowego (Dz. U. Nr 207, poz. 2109 ze zm. – dalej jako „rozporządzenie”) w zw. z art. 159 u.g.n. i art. 92 ust. 1 Konstytucji RP przez ich niewłaściwe zastosowanie przez przyjęcie, że w niniejszej sprawie wycena nieruchomości powinna zostać dokonana na podstawie § 52 ust. 2 rozporządzenia, z uwzględnieniem przeznaczenia nieruchomości z dnia ustalenia odszkodowania w sytuacji, gdy przepis ten jako niekonstytucyjny, wydany z przekroczeniem zakresu delegacji, sprzeczny z przepisami aktu hierarchicznie wyższego nie powinien mieć zastosowania w niniejszej sprawie,

– art. 233 k.p.c. w postaci błędu w ustaleniach faktycznych w zakresie rozliczenia nieruchomości strony powodowej, w zakresie wniosku regulacyjnego oraz nieruchomości zwróconych lub przyznanych powódce w wykonaniu ustawy o stosunku Państwa do Kościoła (...).

Skarżący wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu wraz z orzeczeniem w przedmiocie kosztów postępowania pierwszoinstancyjnego i zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego za postępowanie apelacyjne od powódki na rzecz Skarbu Państwa – Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej według norm prawem przepisanych.

W części istotnej ze względu na zakres zaskarżenia Sąd pierwszej instancji podał w uzasadnieniu wyroku następujące ustalenia i rozważania.

Powodowa Parafia została erygowana na przełomie XI/XII wieku, obecnie należy do Diecezji K.. Dekretem z 2 października 1925 r. utworzono w K. Parafię pw. wezwaniem Św. S. B. i (...). Do nowo utworzonej parafii przyłączono „posiadłości zapisane w Księdze wieczystej K. karta 1531 nr. matrykuły podatku gruntowego (...) parcele, karta mapy (...) K. (...)karta mapy(...)parcele (...) karta mapy (...), parcele (...) w łącznej wielkości ca 180,88 mórg (45.94.45 ha)”. Dekretem z dnia 21 czerwca 1927 r. z Parafii p.w. Św. S. B. i(...) wyłączono gminę i folwark S. oraz gminę P. i przyłączono ponownie do Parafii p.w. Św. W.. Powyższe czynności władzy kościelnej polegające na przekazywaniu nieruchomości między parafiami nie znalazły odzwierciedlenia w odpowiedniej formie czynności prawnych, a ostatecznie w zbiorach dokumentów państwowych prowadzonych dla tych gruntów. Majątkiem, z którego korzystała Parafia Św. S. B. i (...) w K. zarządzał proboszcz Parafii pw. Św. W. w K.. Dopiero w latach 60-tych XX wieku Parafia Św. S. B. i (...) stała się odrębną jednostką parafialną i w konsekwencji odrębnym podmiotem własności.

W księdze wieczystej K., tom 37 wykaz (...). (...), prowadzonej przez Sąd Grodzki w K., dla obszaru o pow. 149,2648 ha jako właściciela oznaczono D. katholische K. in K. (P.), co najmniej od 28 lipca 1907 r. W ewidencji gruntów kw K. tom 37, karta 1531, według stanu na 5 sierpnia 1947 r., jako właściciel gruntów o pow. 149,2648 ha, wpisana była (...)Gmina K..

W księdze wieczystej tom (...) wykaz (...) 1956, prowadzonej przez Sąd Grodzki w K., dla obszaru o pow. 23,1550 ha, jako właściciel była wpisana D. (...) K. in K. (P.), co najmniej od 30 lipca 1942 r. W ewidencji gruntów kw K. tom(...)karta 1956, według stanu na 5 sierpnia 1947 r., jako właściciel gruntów o pow. 23,1550 ha, wpisana była Gmina K..

W księdze wieczystej S. tom(...) wykaz (...). 114, prowadzonej przez Sąd Grodzki w K., dla obszaru o pow. 21,1066 ha, jako właściciel była wpisana D. (...) K. in K. (P.), co najmniej od 25 lutego 1943 r. W ewidencji gruntów tom (...) karta 114, według stanu na 5 sierpnia 1947 r., jako właściciel gruntów o pow. 2.94 ha, wpisana była(...)Gmina K.. W ewidencji gruntów tom (...), karta 114, według stanu na 5 sierpnia 1947 r., jako właściciel gruntów o pow. 21,0772 ha, wpisana była(...)Gmina K..

Protokołem z 31 marca 1950 r., na podstawie ustawy z 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego, przejęto na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości ziemskie położone w K., powiat (...), „zapisane w Sądzie Grodzkim w K. (...) Gmina K. w K. (P.), tom (...) karta 1531 i Gmina K. Szpital w K. tom (...), karta 1956 oraz Gmina K. – (...)szpital w K. (S. G.) tom (...), karta 114”. W protokole wskazano, że ogólny obszar nieruchomości K.- S. podlegającej przejęciu obejmuje 194,4164 ha, a nieruchomość tworzy gospodarstwo rolne wraz z budynkami gospodarczymi i domem mieszkalnym.

Protokołem z 31 stycznia 1951 r. stanowiącym uzupełnienie protokołu z 31 marca 1950 r., przejęto na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości ziemskie położone w K., gm. K., powiat (...), stanowiące własność Gminy K. w K.. W protokole wskazano, że ogólny obszar nieruchomości K.-S. podlegającej przejęciu obejmuje areał ziemi 195,8877 ha. Z powyższego obszaru wyłączono spod przejęcia na Skarb Państwa na kult religijny obszar o pow. 8,8877 ha. Na Skarb Państwa przejęto obszar o łącznej powierzchni 185 ha.

Wnioskiem z 14 kwietnia 1991 r. Parafia R. (...) pw. Św. W. w K. zwróciła się do Komisji (...)o wszczęcie postępowania regulacyjnego na podstawie art. 61 ust. 1 pkt 2 i art. 63 ust. 1 pkt 2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła (...) Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej domagając się:

1. przywrócenia prawa własności gruntów leśnych, rolnych stanowiących dawne parcele o numerach(...) część (...) dla których Biuro Notarialne w K. prowadziło kw tom (...) których właścicielem była (...)Gmina K.,

2. przyznania nieruchomości zamiennej w miejsce gruntów rolnych stanowiących dawne parcele o numerach część(...) i (...) dla których Biuro Notarialne w K. prowadziło kw tom (...) karta 1531, a których właścicielem była (...) Gmina K..

Wniosek został zarejestrowany pod sygnaturą (...) -I- (...). Komisja (...) wszczęła postępowanie regulacyjne w styczniu 1991 r.

W dniu 9 czerwca 1997 r. przed Komisją (...) została zawarta ugoda, w której przyznano Parafii (...)pw. Św. W. w K. w stanie wolnym od obciążeń własność nieruchomości zamiennych stanowiących działki ewidencyjne:

– nr(...) o pow. 0,3400 ha, nr (...) o pow. 3,4400 ha i nr (...) o pow. 20,3800 ha, położone w obrębie G., dla których Sąd Rejonowy w Krotoszynie prowadził kw nr (...),

– nr (...) o pow. 5,5000 ha, nr (...) o pow. 2,5000 ha oraz nr (...) o pow. 3,2200 ha, położone w obrębie D., dla których Sąd Rejonowy w Krotoszynie prowadził kw nr (...).

Pismem z 11 sierpnia 1997 r., skierowanym do Komisji (...) proboszcz Parafii pw. Św. W. wniósł odwołanie od ugody z 9 czerwca 1997 r. wskazując, że w jej treści został pominięty grunt stanowiący działkę nr (...) obręb S.. W piśmie z 4 marca 1999 r. Nadleśnictwo J. potwierdziło, że 19 lutego 1996 r. uzgodniło z proboszczem Parafii, że w zamian za utracone grunty Parafii ((...)obręb B.) zostaną zwrócone nieruchomości zamienne w D. działki (...) oraz działka (...) w O. Starej, a w ugodzie z dnia 9 czerwca 1997 r. prawdopodobnie omyłkowo ominięto działkę (...) w O. Starej. Nadleśnictwo zaoferowało gotowość przekazania tej działki.

Miasto i Gmina K. w toku postępowania wskazało, że jest właścicielem kilku przejętych nieruchomości, lecz większość z nich stanowią grunty stale zagospodarowane. Uczestnik wskazał, że mogą zostać przywrócone parafii działki nr (...) o pow. 0,0540 ha, nr (...) o pow. 0,0460 ha i nr(...) o pow. 0,0560 ha, położone w K. w rejonie ul. (...), dla których Sąd Rejonowy w Krotoszynie prowadzi kw o nr (...).

Na posiedzeniu Komisji (...) w dniu 29 czerwca 2010 r. Parafia odrzuciła propozycję przywrócenia na jej własność gruntów wskazanych przez Miasto i Gminę K., wskazując, że stanowią one tereny zabagnione i nieużytki.

Pismem z 4 lipca 2010 r. Parafia poinformowała Komisję (...), że w ramach toczącego się przed nią postępowania regulacyjnego z wniosku Parafii pw. Św. S. B. i (...) w K., w dniu 9 grudnia 1994 r. zawarta została ugoda, na mocy której Parafii pw. Św. S. B. i (...) przekazano zamiennie grunty o łącznej powierzchni 21,50 ha. Parafia wyjaśniła jednak, że po erekcji nowej parafii w 1925 r. nie dokonano odpowiednich wpisów w księgach wieczystych, a ich treść wskazuje, że własność przedmiotowych gruntów przysługuje parafii macierzystej. W związku z powyższym Parafia pw. Św. W. w K. ograniczyła swoje pierwotne roszczenia o zwrot gruntów o łącznym areale 193,41 ha, o tereny o powierzchni 45,94 ha przekazanych jako uposażenie Parafii pw. Św. S. B. i (...) w K. oraz 35,38 ha, które powodowa Parafia otrzymała w minionych latach.

Zawiadomieniem z dnia 21 lutego 2011 r. Komisja (...)poinformowała powódkę o nierozpatrzeniu wniosku.

Wnioskiem z 30 maja 1990 r. Parafia R. (...) pw. św. S. B. i (...) w K. zwróciła się do Komisji (...)o wszczęcie postępowania regulacyjnego na podstawie art. 61 ust. 1 pkt 2) i art. 63 ust. 1 pkt 2) ustawy o stosunku Państwa do Kościoła (...) Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej wnosząc o:

1. przywrócenie prawa własności gruntu leśnego położonego w B., Gmina K. o obszarze 1,8310 ha karta mapy(...) parcele(...) oznaczonych hipotecznie tom(...) k. 1531, dla których księgi znajdują się w Państwowym Biurze Notarialnym w K.,

2. przyznanie nieruchomości zamiennej w miejsce nieruchomości gruntów rolnych położonych w Gminie K. o łącznym obszarze 39,2855 ha karta mapy (...), parcele (...)oraz karta mapy (...), parcele(...)oznaczonych hipotecznie tom(...) k. 1531, dla których księgi znajdują się w Państwowym Biurze Notarialnym w K..

Do wniosku zostały załączone protokoły przejęcia, wykaz zmian gruntowych obejmujący działki zapisane w dawnych kw tom (...)k. 1531 o łącznej pow. 41,1165 ha oraz mapy obrazujące przejętą nieruchomość. Parafia powoływała się na te same protokoły przejęcia co Parafia pw. Św. W. w K. Wniosek został zarejestrowany w Komisji pod sygnaturą (...)586/90. Komisja (...)wszczęła postępowanie regulacyjne w październiku 1991 r.

Orzeczeniem z 9 grudnia 1994 r., zgodnym z projektem ugody z 16 grudnia 1991 r., Komisja(...)z dniem 26 sierpnia 1994 r. orzekła o przekazaniu Parafii (...) pw. Św. S. B. i (...)w K. własności nieruchomości zamiennych:

– położonej w obrębie B. działki nr (...) o pow. 13,21 ha, dla której Sąd Rejonowy w Krotoszynie prowadzi kw nr (...);

– położonej w obrębie (...) działki nr (...) o pow. 1,62 ha, dla której Sąd Rejonowy w Krotoszynie prowadził kw nr (...);

– położonej w obrębie B. działki nr (...) o pow. 6,67 ha, dla której Sąd Rejonowy w Krotoszynie prowadził kw nr (...).

W uzasadnieniu tego orzeczenia wskazano, że strona kościelna oświadczyła, iż ugoda wyczerpuje roszczenia Parafii objęte wnioskiem w sprawie.

Zakresy wniosków obu parafii o wszczęcie postępowania regulacyjnego nie pokrywają się; dotyczą innych gruntów z wyjściowej kw K., tom (...), karta 1531.

Decyzjami z 19 września 2000 r. Wojewoda L. na podstawie art. 60 ust. 1 pkt 5 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła (...) w Rzeczypospolitej Polskiej stwierdził, że:

– nieruchomość, położona w K., obejmująca działkę numer (...), o pow. 0,3751 ha, zapisana w kw (...) w Sądzie Rejonowym w Krotoszynie jako własność Skarbu Państwa, zabudowana budynkami plebanii i gospodarczym,

– nieruchomość, położona w K., obejmująca działkę numer (...), o pow. 0,2020 ha, nie podsiadająca księgi wieczystej, na której usytuowany jest parafialny cmentarz (tzw. stary cmentarz),

– nieruchomość, położona w K., obejmująca działkę numer (...), o pow. 1,1650 ha, nie podsiadająca księgi wieczystej, stanowiąca część parafialnego cmentarza

z dniem 23 maja 1989 r. stały się z mocy prawa własnością Parafii (...) pw. Św. W. w K. Działki te zostały wpisane do kw nr (...) w dniu 6 lutego 2001 r. jako własność powódki.

Sąd Okręgowy opisał szczegółowo przekształcenia własnościowe i geodezyjne działek oraz zmiany numeracji parcel na działki gruntów z dawnej księgi wieczystej K., tom (...), karta 1531, stanowiących przed przejęciem własność powódki i wskazał ich obecnych właścicieli.

Skarb Państwa i (...) (obecnie (...)) nie dysponują obecnie nieruchomościami zamiennymi w zamian za grunty utracone przez powódkę.

W toku postępowania regulacyjnego przed Komisją (...) ugodą z 9 czerwca 1997 r., częściowo zaspokojono roszczenia powódki poprzez przyznanie na własność nieruchomości (działek o numerach (...)) o wartości 603.529 zł oraz przyznanie nieruchomości zamiennych za przejęte działki o numerach (...). Wartość gruntów faktycznie przejętych od powódki na rzecz Skarbu Państwa na podstawie ustawy o dobrach martwej ręki, nieuregulowanych ani w toku postępowania regulacyjnego, ani nieodzyskanych na podstawie decyzji administracyjnych Wojewody (...), przy uwzględnieniu ich aktualnego przeznaczenia wynosi 11.974.713 zł. Wartość tę Sąd Okręgowy ustalił na podstawie opinii biegłego geodety J. M. (1) i opinii biegłych rzeczoznawców majątkowych J. M. (1) i L. D.. Biegli ustalili stan gruntów objętych przedmiotem niniejszego postępowania na datę ich przejęcia i przeznaczenie według chwili obecnej i oszacowali aktualną wartość tych gruntów.

Podstawę roszczenia regulacyjnego powódki stanowiły art. 60 i 61 u.s.p.k. Dla ostatecznego rozliczenia roszczenia regulacyjnego powódki nie uwzględniono nieruchomości uzyskanych na mocy trzech decyzji Wojewody (...) z 19 września 2000 r. Nieruchomości te stanowią obecnie własność Parafii. Sąd przyjął, że nie zostały ostatecznie faktycznie przejęte protokołem przejęcia z 31 stycznia 1950 r. i protokołem uzupełniającym z 31 marca 1951 r. W konsekwencji okoliczność ich uzyskania przez powódkę w trybie art. 60 ust. 1 pkt 5 u.s.p.k. nie ma wpływu na zakres niniejszego postępowania. Ponadto z treści samych decyzji wynika, że nieruchomości te zostały przekazane powódce na podstawie art. 60 ust. 1 pkt 5 u.s.p.k., z czego domniemywać można było, że znajdowały się we władaniu powódki. Takich zaś nieruchomości pozew nie dotyczył, co wynika z wykazów dołączonych do pozwu.

Ostatecznie istotny dla rozpoznania sprawy był art. 61 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k., zgodnie z którym na wniosek kościelnych osób prawnych wszczyna się postępowanie, zwane dalej postępowaniem regulacyjnym, w przedmiocie przywrócenia im własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części przejętych w toku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki.

Wbrew twierdzeniom pełnomocnika powódki zastosowania w sprawie nie miał art. 61 ust. 1 pkt 7 u.s.p.k. albowiem wszystkie nieruchomości, które zostały przejęte od powódki w latach 1950-1951 r. były przejmowane w toku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki. Drugorzędne ma znaczenie okoliczności czy zgodnie z tą ustawą, czy też nie.

Sąd ostatecznie ograniczył postępowanie dowodowe w sprawie do części nieruchomości z dawnej kw K. tom (...), karta 1531, obejmującej działki objęte wnioskiem z 14 kwietnia 1991 r. w pozostałym bowiem zakresie roszczenie powódki na podstawie art. 62 ust. 3 ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła (...)w Rzeczypospolitej Polskiej, wygasło.

Zarzut braku legitymacji czynnej powódki Sąd Okręgowy uznał za nieskuteczny, odwołując się do wyroku Sądu Najwyższego z 25 lutego 2015 r. IV CSK 312/14, LEX nr 1663415 i uchwały 7 sędziów Sądu Najwyższego z 12 września 2018 r. (III CZP 14/2018, (...) Za nieistotny uznał fakt erygowania w roku 1925 Parafii pw. Św. S. B. i (...) do której przyłączono część majątku Parafii pw. Św. W. w K. Po pierwsze, czynności władzy kościelnej polegające na przekazywaniu nieruchomości między parafiami nie wiązały się z formalnym przeniesieniem własności na Parafię pw. Św. S. B. i (...) Sąd Okręgowy podzielił w tej kwestii pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w wyroku z 9 lutego 2018 r. (I CSK 179/17, LEX nr(...). Po drugie, przekazanie gruntów do prowadzenia działalności nowo powstałej Parafii dotyczyło gruntów zapisanych w księdze wieczystej K. karta 1531 nr matrykuły podatku gruntowego (...), karta mapy (...)/ K., parcele (...) karta mapy (...) parcele (...), karta mapy (...), parcele (...)w łącznej wielkości ca 180,88 mórg (45.94.45 ha), a nie gruntów będących przedmiotem niniejszego procesu (z kw K. tom (...), karta 1531). Po trzecie, zaspokojone roszczenia Parafii pw. Św. S. B. i (...) w postępowaniu (...) (...) jakkolwiek dotyczyły nieruchomości z kw K. tom (...), karta 1531, to nie tych samych gruntów, co do których roszczenia swoje zgłosiła powódka.

Zgodnie z art. 1 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw i utworzeniu Funduszu (...)(Dz.U. nr 9, poz. 87 z późn. zm., dalej jako ustawa o p.d.m.r.) wszystkie nieruchomości ziemskie związków wyznaniowych przejmuje się na własność Państwa; nie podlegają przejęciu kościelne nieruchomości ziemskie, stanowiące gospodarstwa rolne proboszczów (art. 4 ust. 2 i 3), które Państwo poręcza pełniącym te funkcje duchownym, jako podstawę ich zaopatrzenia. Jak stanowił zaś art. 4 ust. 2 i 3 ustawy o p.d.m.r. gospodarstwami rolnymi proboszczów, które Państwo poręcza tym duchownym na podstawie art. 1 ust. 2, są nieruchomości ziemskie (ust. 1), znajdujące się w posiadaniu proboszczów (choćby były oddane w dzierżawę) w granicach do 50 ha, a na terenie województw: (...), (...) i (...) – do 100 ha; w przypadku, gdy gospodarstwo rolne proboszcza przekracza granicę obszaru, określoną w ust. 2, przejęciu na rzecz Państwa podlega jedynie nadwyżka obszaru ponad tę granicę.

Od powódki na podstawie ustawy o p.d.m.r. przejęto na rzecz Państwa nieruchomości ziemskie o powierzchni 195,8877 ha, z których na kult religijny wyłączono spod przejęcia obszar o pow. 8,8877 ha. Podzielając argumentację prawną Sądu Najwyższego przedstawioną w wyroku z 2 grudnia 2015 r. (IV CSK 90/15, LEX nr 2007805), Sąd pierwszej instancji uznał, że niewydzielenie powierzchni należnej uzasadnia roszczenie regulacyjne w całości. Sąd Najwyższy wyjaśnił bowiem, że „Z przepisów ustawy z 17 maja 1989 r. wynika, że ustawodawca nie zamierzał zwrócić Kościołowi (...) wszystkich nieruchomości przejętych na własność Państwa w trybie ustawy z 20 marca 1950 r. Przepisy ustawy z 17 maja 1989 r. dotyczą jedynie części tych gruntów i obejmują dwa przypadki. Pierwszy wynika z art. 60 ust. 1 pkt 2-i nie wiąże się z postępowaniem regulacyjnym, przepis przesądza o nabyciu ex lege własności części gruntów objętych działaniem ustawy z 20 marca 1950 r., w razie spełnienia przesłanek wskazanych w przepisie. Drugi wynika z mającego znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy art. 61 ust. 1 pkt 2, w którym ustawodawca zdecydował, że postępowaniu regulacyjnemu poddane zostają nieruchomości upaństwowione w trybie ustawy z 20 marca 1950 r. jeżeli nie wydzielono z nich należnych gospodarstw proboszczów i, jak należy rozumieć, w zakresie odnoszącym się do gruntu nie wydzielonego. Oznacza to, że przywróceniu, w postępowaniu regulacyjnym przed Komisją (...) i obecnie w postępowaniu przed sądem, podlega własność tych nieruchomości, które stanowiły gospodarstwa rolne proboszczów i dotyczy to powierzchni poręczanej w ustawie o p.d.m.r. Obszar gospodarstw proboszczów poręczanych przez Państwo, a więc niepodlegających przejęciu, wynikał z art. 4 ust. 2 ustawy o p.d.m.r. – przejęciu podlegała wyłącznie nadwyżka ponad ustawową granicę. Stwierdzenie, że przejęciu podlegała wyłącznie nadwyżka obszaru ponad granicę określoną w art. 4 ust. 2, czyli obszar ponad 50 ha lub ponad 100 ha jeżeli były to grunty położone na terenie województw (...), (...) i (...) (art. 4 ust. 3 ustawy) (…). Ustawa z 20 marca 1950 r. przewidywała wydzielenie (poręczenie) gruntów o powierzchni wyżej wskazanej, ta zatem powierzchnia, to jest 50 ha lub 100 ha była „należna” w myśl ustawy. N. powierzchni należnej uzasadnia roszczenie regulacyjne.”.

Jak stanowi art. 61 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k., na wniosek kościelnych osób prawnych wszczyna się postępowanie regulacyjne w przedmiocie przywrócenia im własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części przejętych w toku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki, jeżeli nie wydzielono z nich należnych w myśl tej ustawy gospodarstw rolnych proboszczów. Z kolei zaś w samej ustawie o p.d.m.r. w art. 1 ust. 1 wprost jest mowa o tym, że ma ona zastosowanie do wszystkich nieruchomości ziemskich związków wyznaniowych. Skoro ustawę o p.d.m.r. stosowało się do wszystkich nieruchomości ziemskich związków wyznaniowych, a wyłączeniu od przejęcia podlegały kościelne nieruchomości ziemskie, stanowiące gospodarstwa rolne proboszczów, które Państwo poręczało pełniącym te funkcje duchownym, jako podstawę ich zaopatrzenia, to należy wnioskować, że pozostałe przejęte grunty były traktowane jak nieruchomości ziemskie związku wyznaniowego. Zważywszy, że podstawą ich przejęcia były przepisy ustawy o p.d.m.r. to grunty te, niezależnie od tego czy de facto stanowiły, czy też nie, gospodarstwo rolne proboszcza, podlegają regulacji na podstawie art. 61 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.

Art. 63 ust. 1 u.s.p.k. w punktach od 1 do 3 wskazuje na trzy możliwe sposoby regulacji:

1) przywrócenie kościelnym osobom prawnym własności nieruchomości wymienionych w art. 61 ust. 1 i 2 lub ich części,

2) przyznanie odpowiedniej nieruchomości zamiennej, gdyby przywrócenie własności natrafiło na trudne do przezwyciężenia przeszkody,

3) przyznanie odszkodowania ustalonego według przepisów o wywłaszczaniu nieruchomości, w razie niemożności dokonania regulacji przewidzianych w pkt 1 i 2.

Przywrócenie własności mogło być rozważane w stosunku do działek stanowiących obecnie własność (...), Skarbu Państwa bądź Gminy K. Regulacja, jak stanowi art. 61 ust. 4 pkt 3 u.s.p.k., nie może bowiem naruszać praw nabytych przez niepaństwowe osoby trzecie, w szczególności przez inne kościoły i związki wyznaniowe oraz rolników indywidualnych. Sąd uznał, że zwrot nieruchomości przejętych od powódki jest niemożliwy, z następujących powodów.

Działki:(...) o pow. 7,3324 ha, 486/5 o pow. 1,6937 ha, (...) o pow. 0,0445 ha, 383 o pow. 0,0560 ha, (...) o pow. 0,0064 ha, stanowią własność Skarbu Państwa i są obciążone prawem użytkowania wieczystego na rzecz niepaństwowych osób trzecich.

Co do działek (...) o pow. 1,9101 ha, i 47/4 o pow. 0,0100 ha zachodzą trudne do przezwyciężenia przeszkody w rozumieniu art. 63 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k. Działka (...) stanowi część krajowej infrastruktury kolejowej. Z kolei przywrócenie działki (...) o pow. 100 m ², stanowiącej oderwany od gospodarczej całości fragment gruntu, nie spełniałoby celu postępowania regulacyjnego.

Stanowiące własność Skarbu Państwa części działek o numerach (...) o pow. 40,72 ha i (...) o pow. 47,75 ha są w trwałym zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe, w zarządzie Nadleśnictwa J.. Stanowią niewydzielone geodezyjnie części gruntu leśnego i przeniesienia prawa własności bez wydzielenia tych gruntów w toku postępowania regulacyjnego nie można dokonać.

Działki o numerach (...) o pow. 0,1306 ha, 487/77 o pow. 0,3581 ha, (...) o pow. 0,0667 ha, (...) o pow. 0,1914 ha, (...) o pow. 0,0056 ha, (...) o pow. 0,1700 ha, (...) o pow. 0,0732 ha, stanowiące własność Miasta i Gminy K. zostały oddane w użytkowanie wieczyste.

Działka o numerze (...), o pow. 0,3550 ha, stanowiąca własność Miasta i Gminy K., w studium opisana jest symbolem (...), tj. tereny intensywnej zabudowy mieszkaniowo-usługowej, część (...)– usługi turystyki, została oddana w dzierżawę rolnikowi.

W myśl art. 13 ust. 2 ustawy z 10 maja 1990 r. Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych w postępowaniu regulacyjnym co do majątku nieruchomego przekazanego na własność gminy w trybie tejże ustawy, przepisu art. 61 ust. 4 pkt 3 u.s.p.k.k. nie stosuje się. Oznacza to, że nieruchome mienie stanowiące obecnie własność Gminy K., nie jest wyłączone spod regulacji. Jednakże, w ocenie Sądu, w przypadku działek komunalnych obciążonych prawem użytkowania wieczystego bądź prawem dzierżawy zachodzą przeszkody, o których mowa w art. 63 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k. Po pierwsze, przywrócenie własności tych działek na rzecz powódki wiązałoby się z wygaśnięciem prawa użytkowania wieczystego. Po drugie, stojąc w sprzeczności z rękojmią wiary publicznej ksiąg wieczystych mogłoby rodzić odpowiedzialność odszkodowawczą po stronie Gminy względem użytkowników wieczystych, a następnie Skarbu Państwa względem Gminy (od Skarbu Państwa bowiem Gmina przejęła własność tych gruntów).

Celów regulacji nie spełniałoby również przywrócenie udziału we współwłasności działki o numerze (...) o pow. 0,1525 ha, w której obok osób fizycznych Skarb Państwa ma (...) udziałów. Wprowadzanie powódki we współwłasność niewątpliwie rodziłoby spory z tym związane.

Z tych samych powodów niecelowe jest przywrócenie powódce własności działki o numerze (...) o pow. 0,0804 ha, stanowiącej własność Miasta i Gminy K., w studium opisanej symbolem (...) jako tereny zabudowy mieszkaniowej z działalnością gospodarczą, zabudowanej budynkiem zaadaptowanym przez Gminę K. na 4 lokale mieszkalne, które stanowią gminny zasób mieszkaniowy. Należy domniemywać, że lokale mieszkalne znajdujące się na nieruchomości, wchodzące w skład gminnego zasobu lokalowego, obciążone są prawami najmu na rzecz osób trzecich. Wprowadzanie powódki we własność takiej nieruchomości niewątpliwie rodziłaby spory z tym związane.

Działki (...) o pow. 0,0300 ha, 48, o pow. 0,0500 ha i 51/2 o pow. 0,0700 ha, 182 o pow. 0,0500 ha, 487/2 o pow. 0,1123 ha, (...) o pow. 0,2152 ha, (...) o pow. 0,1072 ha, (...) o pow. 0,2186 ha, (...) o pow. 0,0816 ha, 437 o pow. 0,3910 ha, 2310 o pow. 0,2846 ha, (...) o pow. 0,1188 ha, (...) o pow. 0,1850 ha i (...) o pow. 0,0094 ha są własnością Miasta i Gminy K. i stanowią drogi gminne. Przywrócenie ich własności nie jest możliwe, bo zgodnie zaś z art. 2a ustawy z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (t.j. Dz.U.2016.1440) podmiotem własności dróg krajowych może być wyłącznie Skarb Państwa, a dróg wojewódzkich, powiatowych i gminnych właściwy samorząd województwa, powiatu lub gminy.

Sąd miał też na uwadze, że powódce odebrano grunty o charakterze rolnym, tworzące zwarty areał i w zasadzie jednorodnie wykorzystywane. Na skutek przekształceń własnościowych i geodezyjnych obecnie przedmiotem przywrócenia własności ze względu na podmiot będący właścicielem (Skarb Państwa bądź Gmina K.) mogą być poszczególne, wydzielone z większych obszarów niewielkie bądź co do kształtu nietypowe działki o innym przeznaczeniu.

Działki o numerach (...) o pow. 0,0800 ha i 152 o pow. 0,4300 ha są własnością Skarbu Państwa, w studium opisane symbolem(...)stanowią teren produkcji rolnej. Działki te stanowią nieregularne fragmenty gruntu rolnego w obrębie B. bez dostępu do drogi publicznej. Przywrócenie własności działek rolnych o powierzchni niewiele ponad 5.000 m ² mija się z celem postępowania regulacyjnego, którym jest zadośćuczynienie krzywdom związanym z odebraniem majątku Parafii. Byłaby to nieruchomość, która w zasadzie nie mogłaby być wykorzystywana zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa.

Takie same założenie Sąd przyjął w odniesieniu do działek o numerach (...) o pow. 0,2800 ha i 185 o pow. 0,1300 ha, stanowiących własność Skarbu Państwa w studium opisanych symbolem (...) jako tereny infrastruktury technicznej – elektrownie wiatrowe z niezbędną infrastrukturą techniczną i drogową, tereny rolnicze.

Działka o numerze (...) (...) pow. 4,1161 ha jest własnością Miasta i Gminy K. i znajduje się na niej park miejski, wpisany do rejestru zabytków województwa (...). Jest to położone w centrum miasta, ogólnodostępne, przeznaczone dla mieszkańców na cele rekreacyjne, wypoczynkowe i sportowe, co uniemożliwi powódce korzystanie z prawa własności zgodnie z gospodarczo-społecznym.

Działka numer (...) stanowi niewielki fragment gruntu (540 m ²), który nie mógłby w sposób racjonalny być wykorzystywany gospodarczo.

Pozostałe działki z kw K. tom 37, karta 1531 stanowią własność osób fizycznych, a tym samym nie ma możliwości zaspokojenia roszczenia powódki poprzez przywrócenie ich własności na rzecz powódki.

W toku procesu nie zostały przedstawione nieruchomości zamienne, które mogłyby zostać poddane analizie pod katem art. 63 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.

Po stronie powódki zaktualizowało się zatem roszczenie odszkodowawcze przewidziane w art. 63 ust. 1 pkt 3 u.s.p.k., którego adresatem jest Skarb Państwa reprezentowany przez Wojewodę (...).

W ocenie Sądu Okręgowego nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy fakt przyznania orzeczeniem Komisji (...)z 9 grudnia 1994 r. nieruchomości zamiennych Parafii pw. Św. S. B. i (...) w K. Zakres roszczenia regulacyjnego w niniejszej sprawie został ograniczony do nieruchomości objętych wnioskiem o wszczęcie postępowania regulacyjnego złożonym przez powódkę, a wnioski obu parafii nie pokrywają się. Ustalenia faktyczne w sprawie dotyczące aktualnego stanu geodezyjnego nieruchomości i wartości gruntów, nie dotyczą nieruchomości objętych tym wnioskiem Parafii pw. Św. S. B. i (...)

Dlatego za pozbawione znaczenia uznano oświadczenie pełnomocnika powódki złożone na rozprawie w dniu 22 listopada 2013 r., że grunty przyznane Parafii pw. Św. S. B. i (...)w postępowaniu regulacyjnym, należy zaliczyć na poczet gruntów zwróconych powódce. Oznaczało ono tylko tyle, że roszczenia w zakresie nieruchomości objętych wnioskiem Parafii pw. Św. S. B. i (...), które swego czasu były własnością powodowej Parafii, zostały już zaspokojone w postępowaniu przez Komisją(...)w sprawie (...) (...)

Istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia miała natomiast ugoda zawarta przed Komisją (...) 9 czerwca 1997 r., w której przyznano powódce własność nieruchomości zamiennych. Odwołując się do dokumentacji związanej z zawarciem ugody Sąd uznał, że działki nr (...) o pow. 0,3400 ha, nr (...) o pow. 3,4400 ha i nr (...) o pow. 20,3800 ha, położone w obrębie G., dla których Sąd Rejonowy w Krotoszynie prowadził kw nr (...), niewątpliwie zostały przyznane w zamian za działki (...) w K. (część dawnej parceli o numerze(...)) o łącznej pow. 23,34 ha. Roszczenie regulacyjne powódki co do działek (...) w K. zostało więc zaspokojone.

W toku negocjacji ustalono, że w zamian za grunt położony w B. dz. (...) i (...) o obszarze 21,0440 ha, Nadleśnictwo J. przekaże działki nr (...) o pow. 5,5000 ha, nr (...) o pow. 2,5000 ha oraz nr (...) o pow. 3,2200 ha, położone w obrębie D., dla których Sąd Rejonowy w Krotoszynie prowadził kw nr (...) – o łącznej powierzchni 11,22 ha i działkę (...) o powierzchni 9,35 ha – obręb O. Stara. Ostatecznie jednak, na skutek omyłki, w ugodzie pominięto działkę (...) obręb O. Stara. W tej kwestii zastrzeżenia do Komisji (...) zgłaszała zarówno powódka (pismem z dnia 11 sierpnia 1997 r.), jak i Nadleśnictwo J. (pismo z dnia 4 marca 1999 r.), które zaoferowało gotowość przekazania pominiętej działki. Zgodny zamiar stron ugody nie został zatem zrealizowany i w ocenie Sądu nie były to ostatecznie grunty zamienne za przejęte od Parafii grunty położone w B. dz. (...) i (...) o obszarze 21,0440 ha, ale grunty przyznane na własność Parafii jako grunty zamienne za niekreślone nieruchomości. Tym samym co do gruntów leśnych położonych w B. dz. (...) i (...) o obszarze 21,0440 ha, roszczeń Parafii nie można uznać za zaspokojone w toku postępowania regulacyjnego i w dalszym ciągu co do nich powódka może zgłaszać roszczenie regulacyjne. Działki te zostały jednak rozliczone jako część roszczenia regulacyjnego zaspokojonego w drodze przyznania nieruchomości zamiennych o określonej wartości – 603.529 zł według stanu na dzień zawarcia ugody (9 czerwca 1997 r.) i cen aktualnych.

Sąd pierwszej instancji nie zgodził się z poglądem pozwanych, że ustalenie odszkodowania powinno nastąpić według zasad określonych w ustawie z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U.2018.2204 j.t. ze zm. dalej jako u.g.n.), w szczególności zgodnie z art. 130 u.g.n. Skarb Państwa w sprawach tzw. roszczeń regulacyjnych staje na stanowisku, że przeznaczenie nieruchomości należy oceniać według daty faktycznego przejęcia nieruchomości przez Skarb Państwa, względnie daty przejścia na rzecz Skarbu Państwa własności przedmiotowej nieruchomości (a bezsporne jest, że nieruchomość miała wówczas charakter rolny), zarzucając niekonstytucyjność § 52 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z 21 września 2004 r. w sprawie wyceny nieruchomości i sporządzania operatu szacunkowego (D.U nr 207, poz. 2109 ze zmianami). Zgodnie z powołanym zapisem rozporządzenia, przy określaniu wartości nieruchomości na potrzeby regulacji spraw majątkowych kościelnych osób prawnych i związków wyznaniowych dla ustalenia odszkodowania przyjmuje się stan nieruchomości z dnia utraty praw przez kościelną osobę prawną, a ceny i przeznaczenie nieruchomości z dnia ustalania odszkodowania. Sąd nie podzielił poglądu pozwanego. Uwzględnił, że ustawodawca skonstruował w ustawie jedno roszczenie regulacyjne przysługujące kościelnej osobie prawnej, które może być zaspokojone na trzy nierównorzędne sposoby – podstawowym sposobem regulacji jest zaś przywrócenie własności nieruchomości. Gdyby zatem można było, m.in. w sprawie niniejszej, zastosować pierwszy sposób regulacji, to powódka otrzymałaby nieruchomości z aktualnym ich przeznaczeniem. Skoro tak, to odszkodowanie winno uwzględniać również aktualne przeznaczenie nieruchomości.

Obecnie obowiązujące przepisy (w tym omawiane rozporządzenie w sprawie wyceny nieruchomości) nie określają szczegółowo momentu, z którego należy uwzględniać przeznaczenie nieruchomości (a także jej stan i ceny) dla wszystkich możliwych przypadków ustalania odszkodowań. Przykładowo w rozporządzeniu brak szczegółowych wytycznych dotyczących dat stanu nieruchomości, przeznaczenia i cen dla celu ustalenia odszkodowań za nieruchomości przejęte na rzecz Skarbu Państwa z naruszeniem prawa na cele reformy rolnej, których nie można zwrócić w naturze ze względu na nieodwracalne skutki prawne. To rzeczoznawcy majątkowi i Sądy są zatem zobligowani do określenia tych dat w tego rodzaju sprawach. Biegli dokonując wyceny w niniejszej sprawie uwzględnili aktualne przeznaczenie nieruchomości.

Ustalając wysokość odszkodowania Sąd Okręgowy przyjął na podstawie opinii biegłych, że wartość gruntów przejętych od powódki na rzecz Skarbu Państwa na podstawie ustawy o dobrach martwej ręki, objętych wnioskiem o wszczęcie postępowania regulacyjnego z 14 kwietnia 1991 r. wynosi 11.974.713 zł. Powódka otrzymała jednak ugodą z 9 czerwca 1997 r., poza gruntami zamiennymi także inne grunty, których wartość – przy uwzględnieniu stanu z chwili ugody, a cen z dnia wyceny wynosi 603.529 zł. Kwota ta zmniejsza szkodę powódki do 11.371.184 zł.

O odsetkach ustawowych za opóźnienie od zasądzonego roszczenia Sąd orzekł na podstawie art. 481 § 1 k.c., ustalając początek ich biegu na dzień następujący po uprawomocnieniu się wyroku. Dopiero bowiem w toku niniejszego postępowania regulacyjnego został w sposób jednoznaczny ustalony sposób realizacji roszczenia powodowej Parafii, jak również ustalono podmiot odpowiedzialny za zapłatę odszkodowania.

O kosztach procesu poniesionych przez powódkę i pozwany Skarb Państwa Sąd orzekł na podstawie art. 100 zd. 1 k.p.c.

Strona powodowa wnosiła o oddalenie apelacji i zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego.

Wyrokiem z 24 lipca 2029 r. Sąd Apelacyjny uchylił zaskarżony wyrok do ponownego rozpoznania. W wyniku zażalenia powódki Sąd Najwyższy orzeczenie to uchylił.

Po ponownym rozpoznaniu sprawy strony zasadniczo podtrzymały swoje żądania. Pełnomocnik powódki przedstawił dodatkową argumentację.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Sąd pierwszej instancji podporządkował ustalenia faktyczne sprawy dwóm założeniom. Po pierwsze uznał, że regulacji mogą podlegać tylko grunty będące przedmiotem postępowania przed Komisją (...) Po drugie stwierdził, że wobec niewydzielenia gospodarstwa dla proboszcza, roszczenia powódki nie są ograniczone powierzchniowo. Pierwsze stanowisko Sąd Apelacyjny podziela. Ponieważ powódka nie zaskarżyła wyroku zbędne jest przytaczanie dalszej argumentacji w tej kwestii.

Usprawiedliwione są natomiast zarzuty apelacji co do drugiego z założeń. Sąd Okręgowy trafnie uznał za istotne dla rozstrzygnięcia sprawy poglądy Sądu Najwyższego wyrażone w zacytowanych obszernych fragmentach wyroku z 2 grudnia 2015 r. (IV CSK 90/15, LEX nr 2007805), jednak błędnie je zinterpretował. W ocenie Sądu Apelacyjnego z powołanego orzeczenia wypływa wniosek odmienny. Sąd Najwyższy uznał bowiem, że w ramach postępowania regulacyjnego, toczącego się na podstawie art. 61 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k., powódka może otrzymać jedynie grunty ograniczone do powierzchni gospodarstwa rolnego, które stosownie do art. 4 ust. 2 ustawy z 20 marca 1950 r. o p.d.m.r. winno zostać wydzielone dla proboszcza. Obszar gospodarstw proboszczów poręczanych przez Państwo, a więc niepodlegających przejęciu, wynikał z art. 4 ust. 2 ustawy o p.d.m.r. i na terenie województwa (...) (czyli także w K.) gospodarstwo to nie mogło przekraczać 100 ha. Powyższy pogląd został powtórzony przez Sąd Najwyższy w wyrokach z 8 listopada 2018 r., w sprawie II CSK 270/17 (LEX nr 2577390), z 7 lutego 2019 r., w sprawie II CSK 120/17 (LEX nr 2617932), a ostatnio także w wyroku z 12 marca 2020 r. w sprawie II CSK 676/18 (LEX nr 2987237). Sąd Apelacyjny stanowisko to podziela.

Występując z wnioskiem regulacyjnym i wytaczając powództwo, powódka nie miała wątpliwości, że do przejęcie nieruchomości doszło na podstawie ustawy o przejęciu dóbr martwej ręki i jako podstawę prawną roszczenia wskazywała punkt 2 art. 61 ust. 1 u.s.p.k. Obecnie niesłusznie kwestionuje przyjętą przez Sąd Okręgowy taką właśnie podstawę prawną regulacji. Błędnie podnosi, że w sprawie ma zastosowanie punkt 7 art. 61 ust. 1 u.s.p.k., który dotyczy przypadku nieruchomości przejętych bez tytułu prawnego. Niewątpliwie, jak wynika z protokołów przejęcia, Skarb Państwa przejął nieruchomości powódki „w toku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki” i nie doszło do wydzielenia z nich gospodarstwa rolnego proboszcza, co odpowiada wprost dyspozycji art. 61 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k. Przewidując tę podstawę roszczeń regulacyjnych ustawodawca miał na względzie, że do przejmowania nieruchomości kościelnych dochodziło z naruszeniem ustawy o dobrach martwej ręki.

Z protokołów przejęcia wynika, że powódce pozostawiono grunty wyłącznie na cele kultu religijnego. W toku postępowania regulacyjnego winny więc jej zostać zwrócone nieruchomości ziemskie o powierzchni 100 ha. Powódka mogła je otrzymać w naturze, w formie nieruchomości zamiennych lub ich wartości. Wbrew wywodom Sądu Okręgowego, w sprawie ma zatem znaczenie to, jakie nieruchomości do tej pory udało się powódce odzyskać.

Powódka domagała się pozwem zwrotu wszystkich nieruchomości. Wskazywała, że wprawdzie w 1925 r. doszło do wydzielenia z niej Parafii pw. Św. S. B. i (...) ale podnosiła, że dekrety władzy kościelnej nie zostały nigdy wykonane w postaci przeniesienia własności wydzielonych nieruchomości na rzecz nowej parafii. W dalszym toku postępowania, na rozprawie w dniu 22 listopada 2013 r., pełnomocnik powódki oświadczył, że grunty przyznane w postępowaniu regulacyjnym Parafii Św. S. B. i (...) należy zaliczyć na poczet gruntów zwróconych powodowej Parafii pw. Św. W.. Wyraził pogląd, że wprawdzie dokonanie regulacji z parafią Św. S. B. i (...) nie było w pełni prawidłowe, ale można przyjąć, że doszło do scedowania roszczeń na rzecz tamtej parafii. Powódka oświadczyła, że nie zgłasza roszczeń do gruntów, które zostały przyznane Parafii Św. S. B. i (...)żeby nie naruszać zasad współżycia społecznego. Potem pełnomocnik powódki doprecyzował, że zgłasza roszczenie co do całości przejętych gruntów, ale wnosi, aby zaliczyć wartość tego co przyznano na rzecz drugiej parafii na poczet już dokonanej regulacji (k. 415, min. 6.04-8.16 nagrania). Obecne ponownie wywodzi, że dokonanie regulacji w uwzględnieniu wniosku Parafii Św. S. B. i(...)nie miało podstaw prawnych i nie może ograniczać praw powódki.

Pozostaje zatem rozstrzygnąć jaki wpływ na prawa powódki miało wydzielenie Parafii pw. Św. S. B. i (...) a następnie przekazanie tej parafii gruntów zamiennych za nieruchomości przejęte przez Skarb Państwa protokołami z 31 marca 1950 r. i z 31 stycznia 1951 r., czyli tymi samymi czynnościami, z których roszczenia wywodzi powódka.

W wyroku z 24 lipca 2019 r. Sąd Apelacyjny, bazując na niezakwestionowanych wówczas ustaleniach Sądu pierwszej instancji co do niewykonania dekretów władz kościelnych i niewydzielaniu z majątku powódki nieruchomości na uposażenie Parafii pw. Św. S. B. i (...) oraz na twierdzeniach powódki co do zaliczenia na poczet regulacji nieruchomości przyznany Parafii pw. Św. S. B. i (...) uznał, że nieruchomości jej zwrócone w postaci gruntów zamiennych winny mieć wpływ na roszczenia regulacyjne powódki. Wydawało się bowiem wówczas bezsporne, że w istocie do faktycznego wydzielenia drugiej parafii i wyposażenia jej w majątek nie doszło.

Po zmianie stanowiska powódki, w wyniku pogłębionej analizy, Sąd Apelacyjny odstępuje od wcześniejszego poglądu.

Kwestie następstwa prawnego parafii po (...) gminach kościelnych, wpisanych w księgach wieczystych jako właściciel gruntów na ziemiach zaboru pruskiego, obszernie omówił Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z 12 września 2018 r., III CZP 14/18 (OSNC 2019/3/24). Nie widząc potrzeby cytowania obszernych rozważań Sądu Najwyższego, Sąd Apelacyjny ogranicza się do przedstawienia najważniejszych z punktu widzenia niniejszej sprawy tez tego – w pełni aprobowanego – orzeczenia.

Sąd Najwyższy uznał, że po zawarciu 10 lutego 1925 r. pomiędzy S. Apostolską a Rzecząpospolitą Polską Konkordatu, który wszedł w życie z dniem 2 sierpnia 1925 r., Państwo Polskie (w art. XVI Konkordatu) wyraziło zgodę na stosowanie w prawie świeckim co do osobowości prawnej uregulowań prawa kościelnego. Uznawało zatem osobowość prawną tych jednostek Kościoła (...), którym osobowość prawną przyznawało prawo kanoniczne.

Przepisom kodeksu prawa kanonicznego z 1917 r. nie była znana instytucja parafii jako osoby prawnej i podmiotu praw majątkowych. Parafia nie była osobą prawną (moralną), a jedynie jednostką terytorialną, w konsekwencji nie była także właścicielem mienia kościelnego.

Pojęcie(...) gminy kościelnej nie pochodzi z przepisów prawa kanonicznego, lecz z prawa pruskiego. „Pruskie powszechne prawo krajowe” z (...). zniosło autonomię prawa religijnego związków wyznaniowych w zakresie spraw regulowanych prawem świeckim. Ustanowiło m. in. instytucję gminy kościelnej (K.) jako lokalną wspólnotę wiernych, która była osobą prawną prawa publicznego. Tworzyli ją katolicy zamieszkujący na obszarze jej terytorium, nie była ona jednak jednostką organizacyjną Kościoła (...). (...) gminy kościelne były bytami prawnymi funkcjonującymi wyłącznie w obszarze prawa państwowego. Stan ten nie został zmieniony kolejnymi regulacjami pruskimi i obowiązywał na ziemiach polskich byłego zaboru pruskiego po odzyskaniu niepodległości.

Z dniem 1 czerwca 1921 r. weszły w życie przepisy Konstytucji z 17 marca 1921 r. Według jej art. 113, każdy związek religijny, uznany przez Państwo, mógł m.in. samodzielnie prowadzić swe sprawy wewnętrzne, posiadać i nabywać majątek ruchomy i nieruchomy, zarządzać nim i rozporządzać. Artykuł 114 Konstytucji stanowił natomiast, że K. R. (...) rządzi się własnymi prawami, a stosunek Państwa do K. miał być określony na podstawie układu ze S. Apostolską podlegającego ratyfikacji przez Sejm.

Pomimo braku wyraźnej derogacji przepisów ustawy z 1875 r., z chwilą wejścia w życie Konkordatu z 1925 r. na terenach zachodnich ziem Rzeczypospolitej Polskiej pruska ustawa z 1875 r. utraciła moc obowiązującą w zakresie dotyczącym osobowości prawnej gmin katolickich. W myśl bowiem art. 1 Konkordatu z 1925 r. Państwo zapewniło K. zarząd jego sprawami i jego majątkiem, zgodnie z prawem kanonicznym. Prawo państwowe uznało skutki prawne w odniesieniu do majątku tych osób prawnych, jakie wynikały z przepisów kodeksu prawa kanonicznego z 1917 r., zatem m.in. co do beneficjów proboszczowskich i kościołów parafialnych, jeżeli takie podmioty zostały wcześniej utworzone mocą odpowiedniego dekretu ordynariusza.

Zgodnie z utrwalonym w okresie międzywojennym orzecznictwem, po gminach katolickich doszło do sukcesji z mocy prawa „właściwych, kościelnych osób prawnych”. W orzeczeniu z 31 października 1930 r., III 2 C. 231/30, Sąd Najwyższy argumentował, że miejsce gmin kościelnych, „zajęły właściwe osoby prawa kanonicznego, stając się dzierżycielami tych części majątku gmin kościelnych, które przypadają im według prawa kanonicznego. Podział ten nie będzie nastręczał żadnych trudności, skoro w majątku gmin kościelnych odróżniano zawsze masy majątkowe odpowiadające podziałowi na osoby prawne według prawa kanonicznego”.

Stanowisko przyjmujące utratę bytu prawnego przez katolickie gminy kościelne, działające wcześniej na podstawie prawa pruskiego, oraz sukcesję w ich miejsce kościelnych osób prawnych, działających na podstawie prawa kanonicznego zostało przyjęte w jego najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyroki z 25 lutego 2015 r., IV CSK 312/14, LEX nr 1663415 oraz z 2 grudnia 2015 r., IV CSK 90/15, LEX nr 2007805).

Sąd Apelacyjny przyjmuje zatem, że począwszy od wejścia w życie Konkordatu z 1925 to w gestii Kościoła (...) leżało uregulowanie spraw własnościowych własnych osób prawnych. Wynika to jednoznacznie z postanowień artykułów (pisownia oryginalna):

– I:  Kościół (...), bez różnicy obrządków, korzystać będzie w Rzeczypospolitej Polskiej z pełnej wolności. Państwo zapewnia K. swobodne wykonywanie Jego władzy duchownej i Jego juryzdykcji, jak również swobodną administrację i zarząd sprawami i Jego majątkiem, zgodnie z prawami boskimi i prawem kanonicznym.

– X: Tworzenie i przemiana beneficjów kościelnych, kongregacyj i zakonów, jak również ich domów i zakładów, zależeć będzie od władzy kościelnej, która ilekroć powyższe zarządzenia pociągałyby za sobą wydatki ze Skarbu Państwa, poweźmie te zarządzenia w porozumieniu się z R.. Cudzoziemcy nie będą otrzymywali stanowisk przełożonych prowincyj zakonnych, chyba za odpowiednim zezwoleniem R..

– XXIV:  1. Rzeczpospolita Polska uznaje prawo osób prawnych kościelnych i zakonnych do wszystkich majątków ruchomych i nieruchomych, kapitałów, dochodów oraz innych praw, które te osoby prawne posiadają obecnie na obszarze Państwa Polskiego.

2. Rzeczpospolita Polska zgadza się, aby wspomniane powyżej prawa własności w razie, gdyby nie były jeszcze wpisane do ksiąg hipotecznych na imię posiadających je osób prawnych (Biskupstw, K., Kongregacyj, Zakonów, seminarjów, beneficjów proboszczowskich, innych beneficjów etc.), zostały do nich wpisane, a to na podstawie deklaracji właściwego O., poświadczonej przez właściwą władzę cywilną.

 5. Aby polepszyć gospodarcze i społeczne położenie ludności rolniczej i aby wzmóc tym bardziej pokój chrześcijański kraju, S. Apostolska zgadza się, aby Rzeczpospolita Polska wykupiła od beneficjów biskupich, od seminarjów, od beneficjów kapitularnych, od beneficjów proboszczowskich oraz od zwykłych beneficjów, posiadających dobra ziemskie, te ilości ziemi rolnej, które by przewyższały dla każdej z wyżej wymienionych jednostek 15 do 30 hektarów, zależnie od gatunku ziemi, dla probostw i zwykłego beneficjum, 180 hektarów dla K., 180 hektarów dla mensy biskupiej i 180 hektarów dla seminarjum. W diecezjach, w których seminaria nie posiadają ziem rolnych oddzielnie od ziem posiadanych przez Biskupstwo przyznane im będzie z ziem, należących do Biskupstwa, 180 hektarów wolnych od wykupu, niezależnie od 180 hektarów przeznaczonych dla mensy biskupiej.

6. Wymienione wyżej prawne osoby kościelne będą miały prawo wybrać same z dóbr, do nich należących, parcele z ziemi, które w ilościach wskazanych powyżej, pozostaną ich własnością.

7. Cena wykupu ziem, wskazanych powyżej, zostanie wypłacona według przepisów stosowanych przy wykupie ziem, będących własnością osób prywatnych, i pozostanie do rozporządzenia K..

8. Stolica Apostolska zgadza się także, aby ziemie rolne należące do domów kongregacyj i zakonów oraz do ich zakładów dobroczynnych, uważanych każdy z osobna za oddzielną jednostkę rolną, zostały wykupione przez Państwo zgodnie z przepisami, które będą stosowane do wykupu dóbr należących do osób prawnych świeckich, z prawem dla każdego z domów, wspomnianych wyżej, jako też dla każdego z ich zakładów dobroczynnych, zachowania co najmniej 180 hektarów ziemi rolnej.

9. Osoby prawne kościelne i zakonne będą miały prawo, na równi z osobami prawnymi świeckimi, bezpośredniego dokonywania parcelacji ziem rolnych, do nich należących.

Z niekwestionowanych ustaleń Sądu Okręgowego wynika, że we wszystkich trzech księgach wieczystych obejmujących grunty przejęte na rzecz Skarbu Państwa (K., tom (...)wykaz L. (...); tom (...)wykaz (...) i w księdze wieczystej S. tom (...) wykaz (...) jako właściciel była wpisana D. (...) K. in K. (P.), a w ewidencji gruntów według stanu na 5 sierpnia 1947 r., jako właściciel gruntów wpisana była (...) Gmina K.. Także w protokole przejęcia z 31 marca 1950 r. oznaczono przejmowane grunty jako zapisane na rzecz (...) Gminy K..

W chwili wejścia w życie Konkordatu majątek(...) Gminy K. w K. przekraczał 180 ha. Jeszcze w październiku 1925 r. doszło więc do erygowania „drugiej samodzielnej Parafii w mieście K.” (§ 1 dekretu z 2 października 1925 r.), z zakreśleniem jej granic (§ 2), wyłączeniem z powodowej parafii macierzystej mieszkańców (§ 2) i gruntów na uposażenie proboszcza (30 ha) oraz na urządzenie cmentarza i uposażenie funkcjonariuszy kościelnych.

Obecne twierdzenia powódki, jakoby dekret z 2 października 1925 r., którym utworzono w K. Parafię pw. Św. S. B. i (...), nie wywarł skutków prawnych, są więc nieuprawnione. Nie wskazano, z jakich przyczyn dekret ten miałby być nieskuteczny w świetle prawa kanonicznego. Natomiast w myśl wyżej powołanych postanowień Konkordatu, Państwo Polskie zapewniło K. zarząd jego majątkiem zgodnie z prawem kanonicznym. Utworzenie zatem w granicach terytorialnych, w której funkcjonowała (...)Gmina K. w K. nowej parafii, i przydzielenie jej uposażenia w postaci wskazanych przez Sąd Okręgowy nieruchomości, było wiążące dla powódki i skuteczne w świetle prawa publicznego.

Wbrew twierdzeniom powódki, o nieprzeniesieniu gruntów dla nowej parafii nie może świadczyć brak adnotacji w księgach wieczystych i dokumentach geodezyjnych. Jest przecież bezsporne, że w rejestrach państwowych jako właściciel gruntów figurowała(...) Gmina K. w K., a nie powódka. Ujawnianie w księgach wieczystych osób prawnych K. miało następować na podstawie deklaracji właściwego O. (art. XXIV ust. 2 Konkordatu).

Niewątpliwie władze kościelne uznawały przekazanie gruntów nowej parafii za skuteczne. Świadczą o tym zmiany w określeniu gruntów należących do obu parafii dokonane dekretem Prymasa Kardynała A. H. z 21 czerwca 1927 r. (k. 62) oraz zapisy w przedstawionych przez powódkę Rocznikach Archidiecezji (...) i (...) z 1938 r. (k. 326-328) i za rok 1947 (k. 329-331), w których wykazano oba kościoły parafialne z należącym do każdej z nich majątkiem, a jedynie jako zarządcę majątkiem Parafii św. S. B. wskazano proboszcza Parafii św. W.. Wyraźnie odróżniano zatem majątek obu kościelnych osób prawnych.

Sąd Apelacyjny, odmiennie niż uczynił to Sąd Okręgowy, ustala zatem, że protokołami z 31 marca 1950 r. i z 31 stycznia 1951 r. przejęto na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości należące i do powódki, i do Parafii Św. S. B. i (...) w K., które opisano zbiorczo jako należące do Gminy K. w K. – wówczas już nieistniejącej.

Sąd Okręgowy ustalił, że początkowo na rzecz Parafii św. S. B. i (...) w K. przekazano grunty o łącznej powierzchni 45.9445 ha, z czego dekretem z 21 czerwca 1927 r. część z nich ponownie przyłączono do Parafii św. W.. W świetle tych ustaleń Sąd Apelacyjny przyjmuje, że z przejętych nieruchomości ziemskich własność powódki stanowiło co najmniej ok. 139 ha (185 ha – 45.9445 ha). Wnioskiem regulacyjnym powódka objęła 106.0251 ha (opinia biegłego – k. 447). Wiosek ten nie pokrywał się z wnioskiem Parafii św. S. B. i (...) w K.. Poza postępowaniami regulacyjnymi pozostały nieruchomości 46,378 (opinia biegłego – k. 831).

Składane w toku postępowania oświadczenia powódki co do zwróconych dotychczas nieruchomości, w tym Parafii św. S. B. i (...) nie odpowiadały ustaleniom poczynionym przez Sąd Okręgowy. Powódka zamiennie wskazywała na grunty objęte dekretem erekcyjnym z 2 października 1925 r. (49,9445 ha) i grunty odzyskane przez tę drugą parafię w procesie regulacji (21,5 ha), przy czym nie uwzględniała ani zmian dokonanych dekretem z 21 czerwca 1927 r., ani też faktu, że grunty zamienne zostały przyznane za 41,1165 ha objęte wnioskiem regulacyjnym Parafii św. S. B. i(...)

Wobec wyżej przedstawionych rozważań zbędne staje się jednak szczegółowe wyjaśnianie stanu posiadania Parafii pw. Św. S. B. i (...) Sąd Apelacyjny uznaje bowiem, że powódka przed przejęciem przez Państwo była właścicielką ponad 139 ha, a jej roszczenia regulacyjne są uzasadnione co do przejętych 100 ha nieruchomości ziemskich, z odliczeniem gruntów, które jej dotychczas zwrócono – także w postaci gruntów zamiennych.

Z aprobowanych przez powódkę i Sąd Apelacyjny ustaleń Sądu Okręgowego wynika, że powodowa parafia otrzymała za działki (...) o powierzchni 23,34 ha grunty zamienne o powierzchni 24,16 ha. W ten sposób zostało zatem zaspokojone jej roszczenie o zwrot 23,34 ha.

Ponadto uzyskała działki o numerach (...) o łącznej powierzchni 11,22 ha.

Choć zawarta przed Komisją (...) ugoda z 9 czerwca 1997 r. nie odzwierciedlała woli stron co do nieruchomości zamiennych za działki(...)obręb B. o powierzchni 21,044 ha, bo pominięto w niej działkę (...) w O. Starej, to jednak powódka przyjęła działki (...) położone w D., o łącznej powierzchni 11,22 ha. Z oświadczenia z 4 lipca 2010 r. niewątpliwie wynika, że grunty te traktuje jako nieruchomości zamienne. Nie można zresztą traktować ich inaczej. Art. 63 ust. 1 u.s.p.k. przewiduje tylko trzy sposoby regulacji – przywrócenie prawa własności, przyznanie nieruchomości zamiennej i przyznanie odszkodowania. W myśl art. 363 § 1 k.c. naprawienie szkody może polegać bądź na przywróceniu stanu poprzedniego – co niewątpliwie nie nastąpiło, bądź na zasądzeniu odszkodowania w pieniądzu. Skoro powódka zgodziła się na przyjęcie nieruchomości w D., to nie mogła to być forma odszkodowania, ale właśnie nieruchomości zamienne. Tak zresztą strona powodowa określała je w pozwie. Błędnie zatem Sąd Okręgowy dokonał rozliczenia przez odjęcie od wyliczonego odszkodowania wartości działek w D.. Ponieważ jednak nie można wskazać powierzchni gruntów, w zamian za które działki te przejęto, Sąd Apelacyjny uznał, że poprzez przyjęcie działek (...) w D., o łącznej powierzchni 11,22 ha doszło do uregulowania roszczeń powódki w takim właśnie zakresie.

Łącznie zatem powódka otrzymała ziemie w zamian za 34,56 ha (11,22 ha + 23,34 ha).

Ponadto decyzjami z 19 września 2000 r. Wojewoda L. stwierdził własność powódki co do nieruchomości o łącznej powierzchni 1.7421 ha (0,3751 ha, 0,2020 ha, 1,1650 ha). Pozwany błędnie domaga się uwzględnienia tych nieruchomości w niniejszym postępowaniu. Działki (...) o pow. 0,2020 ha i 313 o pow. 1,1650 ha, stanowią w całości lub w części cmentarz parafialny, a działkę numer (...), o pow. 0, (...) to plebania i budynek gospodarczy. Nieruchomości te zostały zwrócone na podstawie art. 60 ust. 1 pkt 5 u.s.p.k., który dotyczy nieruchomości, na których znajdują się cmentarze lub obiekty sakralne wraz z budynkami towarzyszącym. Nieruchomości te nie mogły zatem stanowić gospodarstwa rolnego, jakie miało zostać wydzielone proboszczowi.

Nieruchomości przejęte, a zapisane w księdze wieczystej tom (...) wykaz (...) prowadzonej przez Sąd Grodzki w K., o pow. 23,1550 ha i w księdze wieczystej S. tom (...) wykaz (...), prowadzonej przez Sąd Grodzki w K., dla obszaru o pow. 21,1066 ha nie były objęte wnioskiem regulacyjnym i w pierwszej instancji nie poczyniono ustaleń co do ich losu. Słusznie Sąd Okręgowy przyjął, że powódka nie mogła domagać się zwrotu tych nieruchomości w ramach postępowania regulacyjnego, bo nie obejmował ich wniosek złożony przed Komisją (...) Powódka w obu instancjach twierdziła, że nieruchomości tych nie odzyskała, a pozwany nie wykazał, aby zwrot tych nieruchomości – bezpośrednio, lub w formie gruntów zamiennych nastąpił. Twierdzenia powódki zostały zasadniczo wykazane opinią biegłego J. M. (1). Wyjątkiem jest działka (...) o powierzchni 2.0640 ha, którą powódka odzyskała na podstawie zawartej ze Skarbem Państwa w 1973 r. umowy zamiany, dołączonej przez biegłego do opinii (k. 938-940). Działkę tę powódka uzyskała zatem w zamian za inną oddaną nieruchomość, stąd nie można jej traktować jako nieodpłatnie zwróconej. Nie ma przy tym dowodów na okoliczność, aby przed rokiem 1973 zwrócono powódce jakiekolwiek z wcześniej zabranych nieruchomości.

Zarzuty pozwanej co do odzyskania innych nieruchomości, czy też zbycia przez powódkę części już odzyskanych nieruchomości są niespójne. Skarżący wskazał numery działek bez powiązania z księgami wieczystymi, przy czym posługuje się dowolnie numeracją parceli sprzed zmian i aktualną. Niektóre z działek wymienił wielokrotnie.

I tak działki (...) o pow. 0,3751 ha, 794 o pow. 0,2020 ha, 313 – o pow. 1,1650 ha (łącznie 1, (...)) wskazał w punkcie 3 uzasadnienia apelacji, jako zwrócone na podstawie omówionych wyżej decyzji Wojewody (...) z 19 września 2000 r., a nadto w punkcie 5 i jeszcze raz w punkcie 7 – choć tu już bez działki (...).

Punkt (...) obejmuje też działki (...) – uznane przez Sąd Okręgowy jako zwrócone powódce ugodą grunty zamienne, zatem zasądzone odszkodowanie ich nie obejmuje.

W punkcie (...)wskazano również na działki (...) – opisane w punkcie (...) jako cmentarz. Nieruchomości te nie mogły zatem stanowić gospodarstwa wydzielonego dla proboszcza. Były to działki pozostawione powódce na cele kultu religijnego. Z protokołu przejęcia z 22 marca 1951 r. wynika, że na cele kultu religijnego pozostawiono m.in. 5 cmentarzy.

Działki (...) zostały wskazane w punkcie(...) i dalej w punkcie 9 uzasadnienia apelacji. Przypuszczać należy, że w odróżnieniu od wyżej omówionych pozycji skarżący ma na myśli w tym przypadku stare oznaczenia parceli wchodzących w skład nieruchomości zapisanych w kw tom(...) karta 1531. Zarzut jest ogólnikowy i ze względu na późniejsze przekształcenia trudno stwierdzić, jakich obecnych nieruchomości dotyczy. Prawdą jest, że powódka jest właścicielką części tych nieruchomości, ale są to także nieruchomości pozostawione jej wcześniej na cele kultu religijnego. Z parceli (...) i m.in. części parceli (...)wydzielono m.in. działkę (...) (zob. dowód z opinii biegłego J. M. – k. 833), zabudowaną budynkiem plebanii i budynkiem gospodarczym, na którą skarżący wskazywał w punktach 3, 5 i 7 apelacji. Z parceli (...) wydzielono także działkę (...), a z parceli (...) działkę (...) – wszystkie wyłączone na cele kultu religijnego (dowód – opinia biegłego J. M. – k. 834 i 916).

Z protokołu przejęcia z 1951 r. wynika, że pozostawiono na cele kultu religijnego liczne zabudowania i plac okalający, oraz działkę przy drodze (...). Skarżący nie wykazał zatem, aby w posiadaniu powódki pozostawały części dawnych parceli (...)inne niż pozostawione jej na cele kultu religijnego.

Działka (...) o powierzchni 5,5 ha, stanowiąca wcześniej część działki (...), została zwrócona powodowej parafii i uwzględniona przez Sąd Okręgowy w postaci odszkodowania, a przez Sąd Apelacyjny jako grunt zamienny. Jej późniejsza sprzedaż pozostaje bez wpływu na orzeczenie w niniejszej sprawie.

Co do pozostałych ujętych w punkcie 5 apelacji działek: (...) i (...) zarzuty apelacji nie poddają się weryfikacji. Skarżący nie powiązał ich z konkretnymi dokumentami w aktach sprawy, nie wskazał ich powierzchni, położenia, sposobu ich wykorzystywania, nie przedstawił w jakich księgach wieczystych są zapisane i w jakich okolicznościach miały się rzekomo znaleźć w posiadaniu powódki. Sąd Apelacyjny nie znajduje zatem podstaw do uznania, że powinny one zostać zaliczone jako zwrócone w ramach postępowania regulacyjnego.

Twierdzenia apelacji, że istnieją grunty stanowiące własność Skarbu Państwa, które mogłyby zostać przywrócone powódce, są ogólnikowe. Sąd pierwszej instancji szczegółowo opisał wszystkie nieruchomości objęte wnioskiem regulacyjnym i podał argumenty przemawiające za uznaniem, że przywrócenie ich własności na rzecz powódki trafia na trudne do przezwyciężenia przeszkody w rozumieniu art. 63 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k. Pozwany w apelacji nawet nie podjął próby zwalczania tych argumentów, ograniczając się do „poddania w wątpliwość” tej kwestii. Działki (...) stanowią grunty leśne, których tylko niewydzielone części pokrywały się z gruntami przejętymi od powódki. Przez lata procesu strona pozwana nie podjęła działań ani pozaprocesowych, ani procesowych, które mogłyby doprowadzić do wydzielenia działek i zwrotu na rzecz powódki. Nie zaoferowano także tych działek jako gruntów zamiennych.

Działki o numerach (...), o pow. 0,0800 ha i 152, o pow. 0,4300 ha, stanowiące własność Skarbu Państwa, w studium opisane jako tereny upraw rolnych, jak wskazał Sąd Okręgowy stanowią nieregularne fragmenty gruntu rolnego bez dostępu do drogi publicznej. Słusznie Sąd pierwszej instancji uznał, że przywrócenie własności działek rolnych o powierzchni niewiele ponad 5000 m ² mija się z celem postępowania regulacyjnego, którym jest zadośćuczynienie krzywdom związanym z odebraniem parafii majątku. Byłaby to nieruchomość, która w zasadzie nie mogłaby być wykorzystywana zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa. Skarżący nie wskazał, dlaczego stanowisko to należy uznać za błędne.

Słusznie zatem Sąd Okręgowy uznał, że roszczenie powódki może zostać zaspokojone w pozostałej części wyłącznie przez zasądzenie odszkodowania. Sąd Apelacyjny skorygował wysokość odszkodowania jedynie uznając, że doszło już do uregulowania roszczeń powódki co do 34,56 ha (11,22 ha i 23,34 ha), w związku z powódka może domagać się przyznania odszkodowania za niezwrócone 65,44 ha (100 ha – 34,56 ha).

Co do metody zasądzenia odszkodowania, Sąd Apelacyjny nie podziela zarzutów naruszenia art. 63 ust. 1 pkt 3 ustawy z 1989 r. w zw. z art. 130 ust. 1 zd. 2 u.g.n. i § 52 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 września 2004 r. w sprawie wyceny nieruchomości i sporządzania operatu szacunkowego w zw. z art. 159 u.g.n. i art. 92 ust. 1 Konstytucji RP. Zmierzają one do wykazania, że w postępowaniu regulacyjnym, w razie zasądzenia odszkodowania, wycena nieruchomości winna zostać ustalona według stanu i przeznaczenia nieruchomości z daty jej przejęcia przez Państwo, a nie z uwzględnieniem przeznaczenia nieruchomości z dnia ustalenia odszkodowania. Przedstawiane w apelacji poglądy były już rozważane przez Sąd Okręgowy i stanowisko Sądu pierwszej instancji Sąd Apelacyjny w pełni akceptuje. W kwestii konstytucyjności i stosowania w sprawie § 52 ust. 2 powołanego rozporządzenia wypowiadał się także Sąd Najwyższy w powołanych już wyżej wyrokach z 8 listopada 2018 r., II CSK 270/17 i 7 lutego 2019 r., II CSK 120/17, a Sąd Apelacyjny stanowisko to aprobuje.

Sąd Apelacyjny uznał, że precyzyjne ustalenie wysokości szkody powódki nie jest możliwe i celowe jest odwołanie się do art. 322 k.p.c. Grunty przejęte od powódki mają obecnie różne przeznaczenie i za słuszne uznano wyliczenie średniej ich ceny. Sąd Okręgowy uznał, że grunty o powierzchni 82,6380 ha mają wartość 11.974.713 zł, czyli średnia wartość hektara stanowi 144.906,65 zł. Należne powódce za 65,44 ha odszkodowanie wynosi 9.220.866 zł.

Podsumowując: Sąd Apelacyjny przyjmuje za własne ustalenia Sądu Okręgowego, z wyjątkiem ustalenia i nieprzekazaniu mienia Parafii pw. św. S. B. i (...). Za zbędne uznał ustalenia co do wartości przejętych przez powódkę w postępowaniu regulacyjnym 11,22 ha, wobec uznania ich za nieruchomości zamienne.

Rozważania prawne nie zostały podzielone wyłącznie co do skutków erygowania nowej parafii, braku ograniczenia roszczenia regulacyjnego do 100 ha oraz rozliczenia nieruchomości przejętych przez powódkę o powierzchni 11,22 ha.

Wyrok zmieniono na podstawie art. 386 § 1 k.p.c., oddalając apelację w pozostałej części na podstawie art. 385 k.p.c.

Na podstawie art. 100 k.p.c. kosztami postępowania przed Sądem Okręgowym obciążono powódkę w 2/3, a pozwanego w 1/3. Mimo szczególnego charakteru roszczeń regulacyjnych, Sąd nie znalazł podstaw do odstąpienia od zasady odpowiedzialności za wynik procesu. Powódka pozwem wykroczyła poza wniosek regulacyjny, który obejmował ok. 106 ha. Objęła żądaniem grunty, których w roku 1950 nie była właścicielką i co do których zostało zaspokojone żądanie Parafii pw. św. S. B. i (...) Błędnie też domagała się odszkodowania za całość przejętych gruntów, choć wydzielone proboszczowi gospodarstwo nie mogło przekraczać 100 ha. Roszczenie powódki obejmowało nieruchomości o powierzchni (20,964 ha + 22, (...) + 147,3991 ha) 191,1058 ha. Zostało natomiast uznane za zasadne co do 65,44 ha, zatem w ok. 1/3.

Wartość przedmiotu zaskarżenia w postępowaniu apelacyjnym wynosiła 11.371.184 zł, z czego apelację uwzględniono co do 2.150.318 zł, czyli w ok. 1/5. W związku z tym kosztami postępowania apelacyjnego i zażaleniowego przed Sądem Najwyższym obciążono pozwanego w 4/5, a powódkę w 1/5.

Na podstawie art. 108 § 1 zd. 2 k.p.c. szczegółowe rozliczenie kosztów postępowania pozostawiono referendarzowi sądowemu.

Mikołaj Tomaszewski Małgorzata Gulczyńska Bogdan Wysocki