Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 23 maja 2023 r.

Sąd Apelacyjny w Krakowie III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: SSA Agata Pyjas-Luty (spr.)

Sędziowie: SSA Grażyna Wiśniewska

SSA Anna Patyła

Protokolant: Anna Żarczyńska-Ziobro

po rozpoznaniu w dniu 23 maja 2023 r. w Krakowie na posiedzeniu niejawnym

sprawy z odwołania B. T.

przeciwko Dyrektorowi Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w W.

o wysokość policyjnej renty rodzinnej

na skutek apelacji organu rentowego

od wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie VII Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 27 kwietnia 2021 r. sygn. akt VII U 125/21

oddala apelację.

Sygn. akt III AUa 1127/21

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia z 11 sierpnia 2017r. organ rentowy - Dyrektor Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji - na podstawie art.24a, w związku z art.32 ust.1 pkt 1 ustawy z dnia 18 lutego 1994r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin oraz na podstawie otrzymanej z IPN informacji Nr 289243/2017 z dnia 1 marca 2017r. - ustalił ponownie od dnia 1 października 2017r. dla B. T. wysokość renty rodzinnej po zmarłym emerycie.

Wyrokiem dnia 27 kwietnia 2021r. (sygn. akt VII U 125/21) Sąd Okręgowy w Krakowie VII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych zmienił powyższą decyzję w ten sposób, że ustalił wysokość renty rodzinnej B. T. od 1 października 2017r. bez zastosowania art.24a ustawy z 18 lutego 1994r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, (...) Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, (...)Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin.

Sąd pierwszej instancji jako niesporną okoliczność wskazał, że decyzją z dnia 30 października 2007r. H. T.- żonie B. T. zostało ustalone prawo do emerytury policyjnej (zwolniona ze służby 31 sierpnia 2007r.). Do obliczenia wysokości emerytury organ emerytalno-rentowy uwzględnił okres służby w Policji od 1 lipca 1988r. do 31 sierpnia 2007r. (19 lat, 2 miesiące), a także okresy sprzed służbą. Podstawę wymiaru emerytury stanowiła kwota 5088,95 zł. W dniu 24 kwietnia 2009r. Instytut Pamięci Narodowej przesłał informację o przebiegu służby Nr (...), wydaną na podstawie art.13a ustawy z dnia 18 lutego 1994r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji (…), w której podał, że H. T. (ur.(...)) w okresie od 1 lipca 1988r. do 1 stycznia 1989r. pełniła służbę w organach bezpieczeństwa państwa, o których mowa w art.2 ustawy z dnia 18 października 2006r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990r. oraz treści tych dokumentów. W oparciu o powyższą informację organ emerytalno-rentowy w dniu 29 października 2009r. wydał decyzję o ponownym ustaleniu wysokości emerytury policyjnej - od 1 stycznia 2010r. Podstawę wymiaru emerytury stanowiła kwota (...)(za okres służby od 1 lipca 1988r. do 1 stycznia 1989r. został przyjęty przelicznik 0,7%). H. T. zmarła 13 grudnia 2010r. Decyzją z dnia 16 marca 2011r. B. T. (mężowi) została przyznana renta rodzinna. Instytut Pamięci Narodowej w informacji o przebiegu służby z dnia 1 marca 2017r. Nr (...) podał, że służba H. T. w okresie od 1 lipca 1988r. do 31 lipca 1990r. była służbą na rzecz totalitarnego państwa, o której mowa w art.13b policyjnej ustawy emerytalnej. W związku z powyższym została wydana zaskarżona decyzja.

Sąd Okręgowy ustalił ponadto (na podstawie kopii akt personalnych H. T.), że H. T. (ur.(...)) od dnia 1 września 1972r. do 31 marca 1984r. była zatrudniona w Przedsiębiorstwie Handlu (...). Następnie od 1 kwietnia 1984r. do 30 czerwca 1988r. pracowała w Drugim Urzędzie Skarbowym K.. Do pracy w WUSW w K. została przyjęta od 1 lipca 1988r. (służba przygotowawcza) na stanowisko referenta t.o. Sekcji I B Wydziału (...) SB (umieszczona na wolnym etacie inspektora Sekcji I A). Z dniem 1 stycznia 1989r. została mianowana referentem t.o. Sekcji (...) Wydziału (...)SB. W Policji pracowała do 31 sierpnia 2007r. W dniu 27 maja 2019r. Sąd Okręgowy w Warszawie skierował do Trybunału Konstytucyjnego pytanie prawne ( sygn. akt P 16/19), czy: a) art. 24a w związku z art. 13b i art. 15c ustawy z 18 lutego 1994r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biuro Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin w brzmieniu nadanym przez art.1 ustawy z 16 grudnia 2016r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin są zgodne z art.2, art.32 ust.1 i ust.2, art.67 ust.1 w zw. z art.31 ust.3 Konstytucji RP - w zakresie, w jakim na nowo kształtują wysokość renty rodzinnej osób uprawnionych do tego świadczenia, pomimo znacznego upływu czasu od zakończenia służby na rzecz totalitarnego państwa przez członka ich rodziny i w zakresie, w jakim przerzucają na uprawnionych do tego świadczenia obowiązek udowodnienia, że zmarły funkcjonariusz, po którym ustalono ich prawo do renty rodzinnej podjął współpracę i czynnie wspierał osoby i organizacje działające na rzecz niepodległości Państwa Polskiego; b) art.24a oraz art.13 ust.1 lit.lc w związku z art.13b ustawy z 18 lutego 1994r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biuro Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin w brzmieniu nadanym przez art.1 ustawy z 16 grudnia 2016r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin - jest zgodny z art.2, art.32 ust.1 i ust.2, art.67 ust.1 w zw. z art.31 ust.3 Konstytucji RP - chociaż różnicuje wysokość renty rodzinnej po zmarłym funkcjonariuszu Policji poprzez wprowadzenie w art.24a ust.2 regulacji ustawowej ograniczającej wysokość tej renty z pominięciem wypracowanej wysługi emerytalnej, a w szczególności wynikającej ze służby członka rodziny uprawnionego do renty po dniu 31 lipca 1990r. i z pominięciem zwiększenia wysokości emerytury w związku z inwalidztwem pozostającym w związku ze służbą, co powoduje nierówne traktowanie uprawnionych do renty rodzinnej w stosunku do tych, którzy pobierają świadczenie po funkcjonariuszach, którzy rozpoczęli służbę po raz pierwszy po 31 lipca 1990r. Sprawa pozostaje w toku.

W tym stanie rzeczy Sąd pierwszej instancji uznał odwołanie za uzasadnione. Poddał analizie przepisy ustawy z dnia 16 grudnia 2016r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz. U. 2016, poz.2270), tzw. drugiej ustawy „dezubekizacyjnej” pod kątem spełnienia standardów zgodności z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej oraz w Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Odwołał się do multicentrycznego modelu sądowego prawa, który oznacza, iż sędzia nie jest związany ustawą w sytuacji jej kolizyjności z Konstytucją i prawami podstawowymi Unii Europejskiej. Norma sprzeczna z prawami podstawowymi Unii Europejskiej, czy z Konstytucją nie musi być derogowana z systemu poprzez formalne wykluczenie, ale może być pominięta przez sąd przez zastosowanie „zdecentralizowanego”, tj. rozproszonego mechanizmu kontroli zgodności ustaw z Konstytucją. Sądy orzekają bowiem w oparciu o normy prawne, nie zaś wyłącznie w oparciu o przepisy, zaś norma będąca podstawą rozstrzygnięcia musi być budowana zarówno z norm konstytucyjnych, jak i przepisów rangi ustawowej. Sąd orzekający mógł zatem zawiesić postępowanie do czasu uzyskania orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego (zgodnie z treścią art.177 §1 pkt 3 ¹ k.p.c.), a także mógł odmówić zastosowania niekonstytucyjnego przepisu i rozstrzygnąć sprawę, gdyż stosowanie Konstytucji nie jest zastrzeżone wyłącznie dla Trybunału Konstytucyjnego (art.188 ust.1), ale należy również do sądów, zarówno w przypadku zaistnienia luki w prawie, jak i wówczas, gdy sąd dojdzie do przekonania, że przepis ustawy jest niezgodny z Konstytucją i nie powinien być zastosowany w konkretnej sprawie. Kierując się powyższymi racjami i uznając niekonstytucyjność zastosowanych przez organ przepisów policyjnej ustawy emerytalnej Sąd pierwszej instancji rozpoznał odwołanie w oparciu o art.8 i art.178 Konstytucji R.P. Wskazał, że ustawą z dnia 23 stycznia 2009r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin oraz ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz.U. Nr 24, poz.145), tzw. pierwszą ustawą „dezubekizacyjną” - od dnia 1 stycznia 2010r. obniżono wskaźnik wysokości podstawy wymiaru emerytury ubezpieczonego za każdy rok służby w organach bezpieczeństwa państwa do 31 lipca 1990r. z 2,6% do 0,7% w związku z przyjęciem, że te prawa zostały nabyte niesłusznie z punktu widzenia aktualnej oceny działalności tych instytucji i dopuszczalna jest likwidacja tzw. przywilejów emerytalno-rentowych byłych funkcjonariuszy nadanych im przez władze w czasach poprzedniego ustroju. W świetle wprowadzonego wówczas art.15b ust.1 policyjnej ustawy emerytalnej sam fakt pełnienia służby w organach bezpieczeństwa państwa powodował obniżenie świadczenia emerytalnego. Przepisy tej ustawy zostały uznane za zgodne z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej przez Trybunał Konstytucyjny. Również Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał te zmiany przepisów za nienaruszające zasad Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności w zakresie odpowiedniej proporcji podjętych środków a celem, którego realizacji służyły i „właściwej równowagi” pomiędzy interesem jednostki względem interesu społecznego i odnotował, że praca w służbach bezpieczeństwa, która przyczyniała się do naruszeń praw i wolności gwarantowanych przez Konwencję powinna być traktowana jako okoliczność uzasadniająca i usprawiedliwiająca wyodrębnienie kategorii osób świadczących taką pracę i objęcie ich obniżeniem świadczeń emerytalnych. W ocenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka polskie władze w ten sposób położyły kres przywilejom emerytalnym przysługującym członkom byłych komunistycznych służb bezpieczeństwa i zapewniły tym samym sprawiedliwość systemu emerytalnego (tak wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 24 lutego 2010r. sygn. akt K 6/09 i decyzja Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 6 czerwca 2013r. nr (...) w sprawie C. przeciwko Polsce). Ustawodawca z dniem 1 stycznia 2017r. (ustawą z dnia 16 grudnia 2016r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin) wprowadził do porządku prawnego kolejną regulację wprowadzającą zasadę obniżenia nie tylko „mundurowych emerytur”, lecz także ingerującą w wysokość mundurowych rent inwalidzkich i rent rodzinnych, po osobach, które "pełniły służbę na rzecz totalitarnego państwa”. Grupa ta została wyróżniona spośród wszystkich uprawnionych do świadczeń emerytalno-rentowych i zdefiniowana przez ustawodawcę w art.13b ustawy nowelizującej. Zgodnie z nowym art.13b ust.1 policyjnej ustawy emerytalnej za służbę na rzecz totalitarnego państwa uznano służbę od dnia 22 lipca 1944r. do dnia 31 lipca 1990r. w wymienionych w tym przepisie cywilnych i wojskowych instytucjach i formacjach. Kryterium formalne pełnienia służby w tak określonych cywilnych i wojskowych formacjach zostało jednak wzmocnione poprzez wskazanie, że jest to „służba na rzecz totalitarnego państwa”. Ustawa zmieniająca wprowadziła także nowe zasady obliczania wysokości świadczenia dla osób, które pełniły służbę na rzecz totalitarnego państwa. Zgodnie z brzmieniem art.15c ust.1 w przypadku osoby, która pełniła służbę na rzecz totalitarnego państwa, o której mowa w art.13b i która pozostawała w służbie przed dniem 2 stycznia 1999r. emerytura wynosi: 1) 0% podstawy wymiaru - za każdy rok służby na rzecz totalitarnego państwa, o której mowa w art.13b; 2) 2,6% podstawy wymiaru - za każdy rok służby lub okresów równorzędnych ze służbą, o których mowa w art.13 ust.1 pkt 1, 1a oraz 2-4. Powołany przepis zawiera także obostrzenie zawarte w ust.3, zgodnie z którym wysokość emerytury ustalonej zgodnie z ust.1 i 2 nie może być wyższa, niż miesięczna kwota przeciętnej emerytury wypłaconej przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, ogłoszonej przez Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, przy czym w roku 2017 była to kwota 2.069,02 zł. Ta regulacja spowodowała niemożność uwzględnienia ponad wyznaczony przez ustawodawcę limit, przy obliczaniu emerytury, także okresów zatrudnienia poza służbą mundurową i innych, o których mowa w art.14 ustawy emerytalnej, a które dotychczas doliczało się do wysługi emerytalnej i podwyższały one emeryturę o 1,3% podstawy jej wymiaru. Ustawodawca uchylił także wynikającą z dotychczasowego przepisu art.15b ust.2 zasadę, że w przypadku osoby, która pełniła służbę w organach bezpieczeństwa państwa, o których mowa w art.2 ustawy z dnia 18 października 2006r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów, i która pozostawała w służbie przed dniem 2 stycznia 1999r., odpowiednio stosuje się m.in. art.15 ust.4, stanowiący, że emeryturę podwyższa się o 15% podstawy wymiaru emerytowi, którego inwalidztwo pozostaje w związku ze służbą. Obecnie nowy przepis art.15c ust.2 stanowi, że odpowiednio stosuje się art.14 i art.15 ust.1-3a, 5 i 6, przy czym emerytury nie podwyższa się zgodnie z art.15 ust.2 i 3, jeżeli okoliczności uzasadniające podwyższenie wystąpiły w związku z pełnieniem służby na rzecz totalitarnego państwa, o której mowa w art.13b. Na podobnych zasadach zostały obniżone również renty inwalidzkie oraz renty rodzinne. W konsekwencji wprowadzonej od 1 stycznia 2017r. regulacji, wszystkie osoby - również te, które zmarły przed wejściem w życie drugiej ustawy nowelizującej, a które miały chociażby epizod w „służbie na rzecz totalitarnego państwa", zostały dotknięte (także po śmierci) obniżeniem świadczeń emerytalno-rentowych, a członkowie ich rodzin obniżeniem świadczeń rodzinnych i to zarówno tych wypracowanych przed 1990r., jak i po tej dacie. W dodanym art.24a określono skutki takiej służby w płaszczyźnie prawa do rent rodzinnych. Artykuł ten stanowi, iż w przypadku renty rodzinnej przysługującej po osobie, która pełniła służbę na rzecz totalitarnego państwa, o której mowa w art.13b i która pozostawała w służbie przed dniem 2 stycznia 1999r., renta rodzinna przysługuje na zasadach określonych w art.24a, z zastrzeżeniem, iż wysokość renty rodzinnej ustala na podstawie świadczenia, które przysługiwało lub przysługiwałoby zmarłemu z uwzględnieniem przepisów art.15c lub art. 22a. Wysokość renty rodzinnej nie może być wówczas wyższa niż miesięczna kwota przeciętnej renty rodzinnej wypłaconej przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, ogłoszonej przez Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. W dalszych rozważaniach Sąd Okręgowy wskazał na uzasadnienie projektu ustawy z 16 grudnia 2016r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy służb mundurowych, gdzie wyjaśniono, że ustawa ma na celu wprowadzenie rozwiązań zapewniających w pełniejszym zakresie zniesienie przywilejów związanych z pracą w aparacie bezpieczeństwa PRL przez ustalenie na nowo świadczeń emerytalnych i rentowych osobom pełniącym służbę na rzecz totalitarnego państwa w okresie od dnia 22 lipca 1944r. do dnia 31 lipca 1990r. W projekcie naprowadzono, iż zaproponowane rozwiązania nie mają charakteru represyjnego, nie ustanawiają odpowiedzialności za czyny karalne popełnione w okresie PRL, ani nie zastępują takiej odpowiedzialności, a jedynie odbierają niesłusznie przyznane przywileje. W zakresie obniżania wysokości policyjnych rent rodzinnych zauważano, iż z jednej strony może się wydawać, iż osoby je pobierające nie uczestniczyły bezpośrednio w działaniach aparatu bezpieczeństwa PRL, ale podniesiono, że osoby te korzystały z profitów, jakie dawała służba ich małżonków, czy rodziców na rzecz totalitarnego państwa (w szczególności materialnych wynikających z wyższych uposażeń). W konsekwencji projekt przyjmował, że obniżenie rent rodzinnych po byłych funkcjonariuszach pełniących służbę na rzecz totalitarnego państwa należy traktować jako naturalną, w odczuciu sprawiedliwości społecznej, potrzebę zbliżenia ich świadczeń do tych otrzymywanych przez małżonków, bądź dzieci osób, które poniosły szkodę w wyniku służby tych funkcjonariuszy. Sąd pierwszej instancji zauważył, że ustawa zmieniająca wprowadza zasadę jednakowej odpowiedzialności wszystkich funkcjonariuszy, co pozostaje w rażącej sprzeczności z podstawami funkcjonowania demokratycznego państwa prawa. Sprzeczność tą pogłębia fakt przeniesienia powyższej odpowiedzialności na członków rodziny, w tym wdowy/wdowców. Z okoliczności niniejszej sprawy wynika, że służba żony odwołującego w okresie od 1 lipca 1988r. do 31 lipca 1990r. (tj. 2 lata i 1 miesiąc) była służbą w jednostce organizacyjnej określonej w art.13b policyjnej ustawy emerytalnej, w konsekwencji czego H. T. została uznana przez organ emerytalno-rentowy za osobę pełniącą służbę na rzecz totalitarnego państwa. Organ rentowy, wydając zaskarżoną decyzję, opierał się na informacji uzyskanej z Instytutu Pamięci Narodowej. Z akt IPN nie wynika jednak, aby działalność H. T. w ww. okresie polegała na zwalczaniu opozycji demokratycznej, związków zawodowych, stowarzyszeń, kościołów, czy jakimkolwiek łamaniu prawa do wolności słowa i zgromadzeń, gwałceniu prawa do życia, wolności, własności i bezpieczeństwa obywateli. Pomimo braku jakichkolwiek dowodów co do nagannej lub niemoralnej przeszłości H. T., organ emerytalno-rentowy posłużył się konstrukcją, zakładającą swoisty automatyzm, bez jakiegokolwiek odwołania się do indywidualnych cech konkretnego ubezpieczonego. Sąd nie jest związany informacją IPN i jest uprawniony do weryfikacji tej informacji w postępowaniu dowodowym. Stwierdzenie pełnienia służby na rzecz totalitarnego państwa w okresie od 22 lipca 1944r. do 31 lipca 1990r. nie może być dokonane wyłącznie na podstawie informacji IPN (kryterium formalnej przynależności do służb), lecz na podstawie wszystkich okoliczności sprawy, w tym także na podstawie indywidualnych czynów i ich weryfikacji pod kątem naruszenia podstawowych praw i wolności człowieka służących reżimowi komunistycznemu. Takie stanowisko zajął w uchwale 7 sędziów z 16 września 2020r. Sąd Najwyższy (sygn.akt III UZP 1/20). Z okoliczności sprawy nie wynika, że żona odwołującego dopuszczała się tego typu czynów, co więcej służbę w Policji pełniła do 31 sierpnia 2007r. Organ rentowy nie udowodnił w procesie, aby żona odwołującego uczestniczyła w jakichkolwiek praktykach bezprawia.

Mając na względzie powyższe, Sąd Okręgowy zmienił zaskarżoną decyzję poprzez zobowiązanie organu rentowego do przeliczenia renty rodzinnej z pominięciem art.24a policyjnej ustawy emerytalnej, tj. według zasad uprzednio obowiązujących, o czym orzekł na zasadzie art.477 ¹⁴§2 k.p.c.

Apelację od przedmiotowego wyroku wywiódł organ emerytalny. Zaskarżając wyrok w całości zarzucił:

1. naruszenie przepisów postępowania, a to art. 233 § 1 k.p.c., które miało wpływ na treść rozstrzygnięcia, polegające na dowolnej, a nie swobodnej ocenie charakteru służby żony odwołującego, podczas gdy ze zgromadzonego materiału dowodowego wynika, że pełniła ona służbę na stanowisku referenta techniki operacyjnej Sekcji I B i Sekcji II A Wydziału (...) SB w WUSW w K., który wykonywał czynności operacyjno-techniczne niezbędne w działalności Służby Bezpieczeństwa oraz jest wymieniony w art.13b ust.1 pkt 5d tiret czwarty ustawy zaopatrzeniowej;

2. naruszenie przepisów postępowania, a to art. 252 k.p.c., które miało wpływ na treść rozstrzygnięcia, polegające na zakwestionowaniu przez Sąd I instancji oświadczenia IPN, pomimo braku udowodnienia przez ubezpieczonego okoliczności przeciwnych;

3. naruszenie przepisów postępowania, a to art. 232 k.p.c., które miało wpływ na treść rozstrzygnięcia, polegające na uznaniu, że organ rentowy nie przedłożył dowodów potwierdzających, by w spornym okresie od dnia 1 lipca 1988r. do dnia 31 lipca 1990r. ubezpieczona pełniła służbę na rzecz totalitarnego państwa, podczas gdy powyższe w sposób jednoznaczny wynikało z dokumentacji złożonej przez IPN;

4. art. 24a ustawy zaopatrzeniowej poprzez jego niezastosowanie w sytuacji, gdy bezspornym jest, iż żona odwołującego pełniła służbę na rzecz totalitarnego państwa zdefiniowaną w art.13b ustawy zaopatrzeniowej;

5. naruszenie przepisów prawa materialnego poprzez niezastosowanie w szczególności art.13a ust.5, art.13b, art.24a ustawy zaopatrzeniowej oraz §14 ust.1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 października 2004r. w sprawie trybu postępowania i właściwości organu w zakresie zaopatrzenia emerytalnego funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu i Państwowej Straży Pożarnej oraz ich rodzin (Dz.U.z 2015r., poz.1148 ze zm.), co skutkowało brakiem uznania, że żona odwołującego wykonywała służbę na rzecz państwa totalitarnego;

6. naruszenie przepisów prawa materialnego poprzez niezastosowanie art.2 ustawy z dnia 16 grudnia 2016r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin, co skutkowało brakiem akceptacji przez Sąd dokonania przez organ emerytalny wszczęcia z urzędu postępowania w przedmiocie ponownego ustalenia wysokości świadczenia;

7. naruszenie przepisów prawa materialnego, a to art.13b ust.1 pkt 5d poprzez jego niezastosowanie pomimo tego, że służba, którą pełniła żona odwołującego została wskazania w treści ww. przepisu i jest uznawana-zgodnie z ustawą zaopatrzeniową-za służbę na rzecz państwa totalitarnego;

8. naruszenie przepisów prawa materialnego, a to art.178 ust.1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. poprzez jego niezastosowanie i odmowę uznania mocy obowiązującej ustawy zaopatrzeniowej.

Wskazując na powyższe zarzuty apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania od decyzji z dnia 11 sierpnia 2018r. o ponownym ustaleniu wysokości renty rodzinnej w całości oraz zasądzenie kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych za pierwszą instancję, ewentualnie uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu sądowi decyzję w zakresie zasądzenia kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje.

Sąd Apelacyjny rozważył, co następuje.

Apelacja nie jest zasadna.

Na wstępie warto zaznaczyć, że w fazie postępowania drugoinstancyjnego podstawa faktyczna zaskarżonego wyroku nie jest w istocie kwestionowana. W apelacji, pomimo wysunięcia zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., nie sformułowano zastrzeżeń negujących prawidłowość poczynionych przez Sąd Okręgowy ustaleń faktycznych, w tym odnoszących się do przebiegu służby małżonki odwołującego się. Uzasadnienie zarzutów związanych z naruszeniem przepisów proceduralnych (postępowania cywilnego) koncentruje się na stwierdzeniu, iż informacja sporządzona przez Instytut Pamięci Narodowej - obejmująca dane dotyczące pełnienia przez żonę wnioskodawcy służby w strukturach Sekcji I B i Sekcji II A Wydziału (...) SB w WUSW w K. (na stanowisku referenta techniki operacyjnej) w okresie od 1 lipca 1988r. do 31 lipca 1990r.- sama w sobie jest wystarczającym dowodem dla przyjęcia, że służba ta była pełniona na rzecz totalitarnego państwa komunistycznego, a podważenie tej tezy wymaga udowodnienia okoliczności przeciwnych. Sedno sporu sprowadza się zatem do wyjaśnienia kwestii, czy zmarła małżonka odwołującego się pełniła służbę na rzecz totalitarnego państwa, o której mowa w art. 13b ustawy z dnia 18 lutego 1994r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, (...) Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, (...)Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (t.jedn. Dz.U. z 2022r.,poz.1626, zwanej dalej ustawą zaopatrzeniową), co łączy się z zagadnieniami przynależącymi do sfery podstawy prawnej rozstrzygnięcia, a konkretnie zastosowaniem w niniejszej sprawie przepisu art. 24a w związku z art.15c ww. ustawy zaopatrzeniowej, dodanego z mocy ustawy z dnia 16 grudnia 2016r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz.U.z 2016r.,poz.2270, zwanej dalej ustawą zmieniającą). W pierwszym rzędzie warto odnotować, że ustalając przesłankę pełnienia służby na rzecz totalitarnego państwa organ emerytalny oparł się na informacji IPN o przebiegu służby ubezpieczonej, sporządzonej na podstawie jej akt osobowych. W przedmiotowej informacji jako okres pełnienia służby na rzecz totalitarnego państwa wskazano okres od 1 lipca 1988r. do 31 lipca 1990r. jako okres służby w strukturach Sekcji I B i Sekcji II A Wydziału (...) SB w WUSW w K., czyli jednostce organizacyjnej wymienionej w art.13b ust.1 pkt 5 lit.d tiret 4 ww. ustawy zaopatrzeniowej, w którym to przepisie ujęto służby i jednostki organizacyjne Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, i ich poprzedniczki, oraz ich odpowiedniki terenowe wykonujące czynności operacyjno-techniczne niezbędne w działalności Służby Bezpieczeństwa: Biuro (...), w tym Zakład (...). W odniesieniu do charakteru i mocy wiążącej informacji IPN o przebiegu służby w sądowym postępowaniu odwoławczym (na kanwie poprzedniej ustawy dezubekizacyjnej) Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 9 grudnia 2011r., II UZP 10/11 (OSNP 2012 Nr 23-24, poz. 298) stwierdził, że sąd ubezpieczeń społecznych, rozpoznający sprawę w wyniku wniesienia odwołania od decyzji Dyrektora Zakładu Emerytalno- Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie ponownego ustalenia (obniżenia) wysokości emerytury policyjnej byłego funkcjonariusza Służby Bezpieczeństwa, nie jest związany treścią informacji o przebiegu służby w organach bezpieczeństwa państwa przedstawionej przez Instytut Pamięci Narodowej zarówno co do faktów (ustalonego w tym zaświadczeniu przebiegu służby), jak i co do kwalifikacji prawnej tych faktów (zakwalifikowania określonego okresu służby jako służby w organach bezpieczeństwa państwa). Sąd orzekający w danej sprawie ma bowiem obowiązek oceny całego materiału dowodowego, łącznie z treścią informacji IPN. O ile zatem organ emerytalny jest związany treścią informacji udzielonej przez IPN, to takiego założenia nie można przyjąć wobec sądu powszechnego, który będzie uprawniony do weryfikacji informacji z IPN w postępowaniu dowodowym. Analogiczny pogląd został wyrażony na gruncie powołanej wyżej ustawy zmieniającej z 2016r. (zwanej drugą ustawą dezubekizacyjną). Przykładowo można przywołać postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 marca 2022r. ( (...) 464/21, LEX nr 3405511), w którym przyjęto, że stwierdzenie pełnienia służby na rzecz totalitarnego państwa w okresie od 22 lipca 1944r. do 31 lipca 1990r. nie może być dokonane wyłącznie na podstawie informacji Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (kryterium formalnej przynależności do służb). Podobnie w postanowieniu z dnia 23 marca 2022r. ( (...) 427/21, LEX nr 3418356) Sąd Najwyższy uznał, że sądu powszechnego nie wiąże informacja o przebiegu służby i w razie stosownego zarzutu przeciwko osnowie tej informacji, sąd będzie zobowiązany do rekonstrukcji jej przebiegu w konkretnym wypadku, a przedstawione przez ubezpieczonego kontrfakty muszą podlegać swobodnej ocenie, w szczególności w kontekście długości okresu pełnienia służby, jej historycznego umiejscowienia w okresie od 22 lipca 1944r. do 31 lipca 1990r., miejsca pełnienia służby, zajmowanego stanowiska czy stopnia służbowego. Sąd Apelacyjny podzielił zacytowane powyżej stanowisko orzecznicze i przyjął, że informacja Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu nie ma charakteru wiążącego w postępowaniu odwoławczym od decyzji ponownie ustalającej wysokość policyjnych świadczeń emerytalno-rentowych. Przystępując do analizy meritum sporu zauważyć trzeba, że z dniem 1 stycznia 2017r. (wejście w życie ustawy zmieniającej z 16 grudnia 2016r.) w art.13b ustawy zaopatrzeniowej wprowadzono katalog cywilnych i wojskowych instytucji i formacji, w których służba od dnia 22 lipca 1944r. do dnia 31 lipca 1990r. została uznana przez ustawodawcę za służbę na rzecz totalitarnego państwa. Zagadnienie prawne łączące się ze sposobem interpretacji przesłanki "pełnienia służby na rzecz totalitarnego państwa" przewidzianej w art.13b ust.1 ustawy zaopatrzeniowej stało się przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego, który w uchwale z dnia 16 września 2020r. (III UZP 1/20, OSNP 2021/3/28) przyjął, że kryterium "służby na rzecz totalitarnego państwa" określone w art.13b ust.1 ustawy zaopatrzeniowej powinno być oceniane na podstawie wszystkich okoliczności sprawy, w tym także na podstawie indywidualnych czynów i ich weryfikacji pod kątem naruszenia podstawowych praw i wolności człowieka. Nie zostaje zatem spełnione przez sam fakt formalnej przynależności służbowej do wskazanych w tym przepisie cywilnych i wojskowych instytucji i formacji, potwierdzonej stosowną informacją Instytutu Pamięci Narodowej-Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Sąd drugiej instancji, podobnie jak Sąd Okręgowy podzielił w całości stanowisko orzecznicze Sądu Najwyższego, które znalazło wyraz w treści uchwały oraz jej pisemnych motywach. Sąd Najwyższy sięgnął do uzasadnienia projektu ustawy zmieniającej, której celem było odebranie praw niesłusznie nabytych, co łączy się z dokonywaniem rozliczenia z reżimem (ustrojem totalitarnym), którego mechanizm został skutecznie zdyskredytowany. Na tle tych rozliczeń powstaje problem ułożenia relacji między celem ustawy zmieniającej, a środkiem służącym do osiągnięcia zamierzonego rezultatu, między innymi w aspekcie zachowania zasady proporcjonalności. W tym kontekście należy pamiętać, że ustawa zmieniająca z 2016r., nazywana także ustawą dezubekizacyjną, nie jest pierwszym narzędziem redukującym świadczenia funkcjonariuszy pełniących służbę w organach bezpieczeństwa państwa w okresie PRL. Istotne zmiany w tej materii przyniosła w 2009 r. ustawa nowelizująca ustawę zaopatrzeniową, dokonująca likwidacji przywilejów emerytalnych funkcjonariuszy służby bezpieczeństwa. Wprowadzony wówczas mechanizm weryfikacyjny przewidywał ponowne obliczenie wysokości emerytury osoby, która pełniła służbę w organach bezpieczeństwa państwa wymienionych w art. 2 ustawy z dnia 18 października 2006r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1994-1990 (tekst jedn.Dz. U. z 2020r. poz.306, zwanej jako ustawa lustracyjna). W myśl tej noweli służba w określonych podmiotach została potraktowana jak okres nieskładkowy, to jest 0,7% podstawy wymiaru za każdy rok służby w organach bezpieczeństwa państwa w latach 1994-1990. Na gruncie ustawy nowelizującej z 2009r. w judykaturze przyjmowano, że przywileje emerytalne tych funkcjonariuszy nie podlegają ochronie z racji działań ukierunkowanych na zwalczanie przyrodzonych praw człowieka i tym samym funkcjonariusze nie mają prawa podmiotowego ani tytułu moralnego domagania się utrzymania przywilejów zaopatrzeniowych za okresy zniewalania dążeń niepodległościowych (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 3 marca 2011r., II UZP 2/11, OSN 2011 nr 15-16, poz. 210). U podłoża ustawy zmieniającej z 2016r., która poza świadczeniami emerytalnymi objęła także świadczenia rentowe (w odróżnieniu od poprzedniej ustawy dezubekizacyjnej z 2009r.), leży analogiczna dezaprobata dla metod i praktyk służb funkcjonujących w reżimie państwa totalitarnego, w którym nie respektuje się praw człowieka oraz podstawowych swobód i wolności obywatelskich. W konkluzji stwierdzić trzeba, że służba na rzecz totalitarnego państwa, o której mowa w art.15c i art.13b ust.1 ustawy zaopatrzeniowej, ze względu na naturę systemu totalitarnego przekłada się na naruszenie praw i wolności obywateli tego państwa. Sformułowanie "służba na czyjąś rzecz" oznacza działalność bezpośrednio ukierunkowaną na korzyść (na potrzeby) podmiotu, któremu się służy, co w przypadku służby na rzecz państwa o określonym profilu ustrojowym oznacza zindywidualizowane zaangażowanie się w działalność bezpośrednio ukierunkowaną na realizowanie przez to państwo jego ustrojowo zdeterminowanych zadań i funkcji. Służba na rzecz państwa totalitarnego nie może być zatem utożsamiana z jakąkolwiek służbą pełnioną w strukturze organów i instytucji funkcjonujących w tym państwie. Nie każde bowiem nawiązanie stosunku prawnego w ramach służby państwowej wiąże się automatycznie ze zindywidualizowanym zaangażowaniem bezpośrednio ukierunkowanym na realizowanie charakterystycznych dla ustroju tego państwa zadań i funkcji. Charakteru służby na rzecz państwa o określonym profilu ustrojowym nie przejawia z pewnością aktywność, która ogranicza się do zwykłych, standardowych działań podejmowanych w służbie publicznej, czyli służbie na rzecz państwa jako takiego, bez bezpośredniego zaangażowania w realizację specyficznych - z punktu widzenia podstaw ustrojowych - zadań i funkcji tego państwa. W konsekwencji, sam fakt stwierdzenia pełnienia służby od dnia 22 lipca 1944r. do 31 lipca 1990r. w instytucjach i formacjach wyszczególnionych w art.13b ustawy zaopatrzeniowej nie jest wystarczający do spełnienia przesłanki „służby na rzecz totalitarnego państwa”, a tym samym zrealizowania celu ustawy zmieniającej z 2016r., to jest redukcji uprawnień rentowych oraz ponownej, dalszej redukcji uprawnień emerytalnych funkcjonariuszy działających na rzecz systemu totalitarnego, czyli osób które angażowały się w realizację zadań i funkcji państwa totalitarnego, specyficznych dla tego reżimu. Nie znajduje żadnego usprawiedliwienia aksjologicznego stanowisko, zakładające że każdy funkcjonariusz pełniący służbę w okresie istnienia państwa totalitarnego faktycznie podejmował działania na rzecz tego systemu. Nie budzi wątpliwości, iż współpraca z organami represji nastawionymi na zwalczanie polskich ruchów niepodległościowych musi być oceniona negatywnie, jednakże takich pejoratywnych ocen nie można automatycznie przenosić na funkcjonariuszy, którzy w trakcie pełnienia służby w strukturach państwa komunistycznego nie dopuszczali się nagannych zachowań naruszających prawa obywateli. Podsumowując ten fragment rozważań należy stwierdzić, że podstawowe znaczenie przy dokonywaniu analizy spełnienia przesłanki „służby na rzecz państwa totalitarnego” ma indywidualny przebieg służby konkretnego funkcjonariusza, weryfikowany z perspektywy zachowań łączących się bezpośrednio z realizacją funkcji systemu totalitarnego, prowadzących do naruszenia podstawowych praw i wolności człowieka. Zastosowanie kryterium formalnej przynależności do służb nie jest w tym zakresie wystarczające. Warto także zaznaczyć poważny charakter oraz dotkliwość skutków uwzględnienia wyłącznie kryterium formalnej przynależności służbowej do instytucji lub formacji, wymienionych w art.13b ustawy zaopatrzeniowej. Przyjęty w ustawie zmieniającej z 2016r. mechanizm redukujący wysokość świadczeń emerytalnych modyfikuje wskaźnik podstawy wymiaru świadczenia, przyjmując za okres służby na rzecz totalitarnego państwa 0,0% (uprzednio 0,7%) podstawy wymiaru, czyli tak jakby w tym czasie funkcjonariusz pozostawał poza systemem zabezpieczenia społecznego i tylko dlatego, że pełnił służbę w ramach określonych struktur państwa komunistycznego. Ponadto, tego rodzaju rozwiązanie znajdowałoby zastosowanie wobec osoby, której już raz obniżono świadczenie za samo pełnienie tej służby, a to na mocy ustawy nowelizującej z 2009r., co nasuwa zastrzeżenia choćby z punktu widzenia respektowania zasady ne bis in idem. Na ten aspekt rozważanego zagadnienia zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w uzasadnieniu przywołanej wyżej uchwały, poddając w wątpliwość zasadność obniżenia tego samego świadczenia z racji tej samej, ujemnie ocenianej podstawy, zwłaszcza w sytuacji, gdy nie zostały wydobyte nowe, uprzednio nieznane, negatywnie oceniane działania funkcjonariusza. W tej materii, przy stosowaniu dodatkowych narzędzi korygujących powtórnie wysokość świadczenia (po raz kolejny redukujących współczynnik podstawy wymiaru, tym razem do 0,0%) należy wziąć pod uwagę konstytucyjną zasadę proporcjonalności (art.31 ust.3 Konstytucji) oraz wywodzony z art.2 Konstytucji zakaz nadmiernej ingerencji oraz regułę ne bis in idem. W takiej sytuacji dochodzi bowiem do ponownej oceny tego samego okresu pracy, który raz obligował do obniżenia emerytury przez przyjęcie wskaźnika 0,7% za każdy rok służby, a obecnie wskaźnika 0,0%. Natomiast w przypadku renty rodzinnej przyjęty w ustawie zmieniającej z 2016r. mechanizm przewiduje, iż w sytuacji, gdy świadczenie to przysługuje po osobie, która pełniła służbę na rzecz totalitarnego państwa, o której mowa w art.13b i która pozostawała w służbie przed dniem 2 stycznia 1999r., renta rodzinna przysługuje na zasadach określonych w art.24, z zastrzeżeniem, iż wysokość renty rodzinnej ustala się na podstawie świadczenia, które przysługiwało lub przysługiwałoby zmarłemu z uwzględnieniem przepisów art.15c lub 22a, przy czym wysokość ustalonej w taki sposób renty rodzinnej nie może być wyższa niż miesięczna kwota przeciętnej renty rodzinnej wypłaconej przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, ogłoszonej przez Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (art.24aust.1 i 2 ustawy zaopatrzeniowej). W efekcie przedstawionych powyżej unormowań, wszystkie osoby, również te, które zmarły przed wejściem w życie ustawy zmieniającej z 2016r. (tzw. drugiej ustawy dezubekizacyjnej), a które miały chociażby epizod w „służbie ma rzecz totalitarnego państwa", zostały dotknięte (także po śmierci) obniżeniem świadczeń emerytalno-rentowych, a członkowie ich rodzin obniżeniem świadczeń rodzinnych. O ile przedstawiony powyżej mechanizm redukcji uprawnień emerytalno-rentowych byłych funkcjonariuszy ze względów aksjologicznych i moralnych mógłby znajdować zastosowanie do osób, które łamały prawa człowieka, służąc systemowi totalitarnemu jako formacji przemocy i zniewolenia, to nie powinno to następować w odniesieniu do osób, które w czasie zatrudnienia w strukturach organizacyjnych państwa komunistycznego nie dopuszczały się karygodnych zachowań skierowanych przeciwko obywatelom tego państwa, naruszających podstawowe prawa i wolności człowieka. Warto również przywołać przepis art.91 ust.2 Konstytucji RP, w myśl którego umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy nie da się pogodzić z umową, co nakłada na sąd obowiązek odmowy zastosowania ustawy wówczas, gdyby się okazało, że nie można jej pogodzić z umową międzynarodową, lecz przede wszystkim należy wykorzystać taką możliwość wykładni ustawy, która da się pogodzić z wiążącym Polskę standardem konwencyjnym, na co wskazano w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 2022r. (III USKP 145/21, OSNP 2022/11/113, LEX nr 3353118). W rozpatrywanym przypadku należy wziąć pod rozwagę Europejską Konwencję Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Stosownie do art. 1 Protokołu nr (...) do Konwencji, każda osoba fizyczna i prawna ma prawo do poszanowania swego mienia. Nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba że w interesie publicznym i na warunkach przewidzianych przez ustawę oraz zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego. Europejski Trybunał Praw Człowieka w swoim orzecznictwie (wyrok z dnia 14 czerwca 2016r. w sprawie P. przeciwko Cyprowi, skarga nr (...); decyzja z dnia 4 lipca 2017r. w sprawie M. przeciwko Litwie, skarga nr (...)) wskazuje, że zmniejszenie lub zaprzestanie wypłaty świadczenia emerytalnego może stanowić ingerencję w poszanowanie własności w rozumieniu art.1 Protokołu nr (...). Ingerencja ta jest dopuszczalna, musi jednak być uzasadniona i realizować cele mieszczące się w granicach interesu publicznego. Ponadto każda ingerencja w poszanowanie mienia musi być rozsądnie proporcjonalna do realizowanego celu. Stąd też musi zachodzić "sprawiedliwa równowaga" między wymogami interesu publicznego a wymogami ochrony praw podstawowych przysługujących danej osobie. Problem odebrania przywilejów funkcjonariuszom służby bezpieczeństwa stanowił już przedmiot wypowiedzi ETPCz, który rozpoznał 1.628 spraw z perspektywy naruszenia art.1 Protokołu nr (...) do Konwencji. W uzasadnieniu rozstrzygnięcia (skarga nr (...), A.C. przeciwko Polsce) Trybunał podkreślił, że obniżenie lub zawieszenie emerytury może stanowić ingerencję we własność, która musi być uzasadniona. Trybunał wielokrotnie deklarował, że szanuje ocenę ustawodawcy w zakresie tego, co leży w interesie publicznym, jeśli nie jest ona oczywiście pozbawiona uzasadnionych podstaw. Nie jest ona jednak nieograniczona, gdyż musi zostać zachowana rozsądna proporcja między użytymi środkami i celem, jaki miał być w ten sposób osiągnięty. Wyraża to pojęcie "właściwa równowaga", jaka musi być zachowana między wymaganiami ogólnego interesu społeczności i ochrony podstawowych praw jednostki. Należy się bowiem upewnić, czy na skutek ingerencji dana osoba nie została nieproporcjonalnie i nadmiernie obciążona, zaś przy ocenie proporcjonalności środków podejmowanych przez państwo w sferze praw emerytalno-rentowych ważne jest ustalenie, czy prawo do świadczeń z danego systemu ubezpieczeń społecznych zostało naruszone w sposób dotykający samej jego istoty. Ważna może być również natura odebranego świadczenia, w szczególności, czy jego źródłem był szczególnie korzystny system emerytalny dostępny jedynie pewnym grupom. Ocena w tym zakresie różni się zależnie od konkretnych okoliczności i osobistej sytuacji świadczeniobiorcy, przy czym całkowite pozbawienie uprawnień powodujące utratę środków utrzymania co do zasady oznacza naruszenie prawa własności, ale rozsądna i umiarkowana obniżka już nie. W tym aspekcie należy podać w wątpliwość, czy obniżenie wskaźnika do 0% za okresy służby w strukturach państwa komunistycznego, która to służba nie łączyła się bezpośrednio z realizowaniem funkcji właściwych dla państwa totalitarnego, spełnia wymogi ingerencji rozsądnej i umiarkowanej, zważywszy że funkcjonariusze zwolnieni ze służby wskutek popełnienia czynu zabronionego, pobierający świadczenie z powszechnego systemu emerytalnego, zachowali uprawnienie do zastosowania wskaźnika 1,3% (właściwego dla okresu składkowego) za każdy rok służby, nawet pełnionej w strukturach Służby Bezpieczeństwa.

W świetle stanu faktycznego rozpoznawanej sprawy, obejmującego opisany w informacji IPN przebieg służby zmarłej żony odwołującego się oraz przedstawionych powyżej wywodów prawnych Sąd drugiej instancji podzielił zapatrywanie Sądu Okręgowego, iż małżonka wnioskodawcy nie pełniła służby na rzecz państwa totalitarnego, o jakiej mowa w art.15c i art.24a w zw. z art.13b ustawy zaopatrzeniowej, w rozumieniu nadanym w cytowanej wyżej uchwale Sądu Najwyższego, uwzględniającym podstawowe standardy konstytucyjne łączące się z zasadą zrównoważonej i proporcjonalnej ingerencji w prawa nabyte oraz zasadą ne bis in idem. Przebieg służby ubezpieczonej, wyłaniający się ze zgromadzonego w przedmiotowej sprawie materiału dowodowego, nie pozwala na stwierdzenie, iż żona odwołującego się aktywnie włączała się w działalność aparatu służby bezpieczeństwa, skierowaną przeciwko opozycji politycznej bądź ruchom niepodległościowym społeczeństwa. W okresie wymienionym w informacji IPN pozostawała w zatrudnieniu w strukturach organizacyjnych Służby Bezpieczeństwa, w jednostce wskazanej w art.13b ust.1 pkt 5 lit.d tiret 4 ww. ustawy zaopatrzeniowej, a powierzone jej zadania były związane z wykonywaniem czynności operacyjno-technicznych niezbędnych w działalności Służby Bezpieczeństwa. Przeprowadzone postępowanie dowodowe nie dało jednak podstaw do przyjęcia, iż w ramach obowiązków służbowych brała udział w zwalczaniu podziemia niepodległościowego lub w inny sposób angażowała się w realizowanie zadań mających na celu rozwój i ochronę reżimu komunistycznego kosztem łamania praw i wolności obywateli. Trafna okazała się konstatacja Sądu pierwszej instancji, iż sporny, analizowany w przedmiotowym procesie okres przynależności służbowej do struktur organizacyjnych służby bezpieczeństwa nie może być kwalifikowany jako okres służby na rzecz totalitarnego państwa. W obliczu poczynionych przez Sąd pierwszej instancji ustaleń faktycznych-uwzględniających przebieg służby ubezpieczonej-nie zachodzą przesłanki do przypisania jej nagannych zachowań podejmowanych na rzecz zdyskredytowanego systemu komunistycznego, służących realizacji funkcji właściwych dla tego modelu państwa. Przynależność służbowa nie jest wystarczającym kryterium warunkującym niekorzystne korygowanie wysokości świadczeń emerytalnych, a w konsekwencji rent rodzinnych przysługujących członkom rodziny zmarłego funkcjonariusza, które zasługuje na akceptację w odniesieniu do osób, które angażowały się w ochronę reżimu totalitarnego z naruszeniem podstawowych praw człowieka i obywatela. Zastosowanie wobec odwołującego się rozwiązania wprowadzonego w art.24a w zw. z art.15c ustawy zaopatrzeniowej byłoby w istocie nieuzasadnioną ingerencją w jego prawo do zabezpieczenia społecznego jako wdowca po zmarłym funkcjonariuszu. W tym kontekście warto nadmienić, że z tytułu przynależności służbowej do struktur służby bezpieczeństwa emerytura przysługująca żonie odwołującego się jeszcze przed jej śmiercią została przeliczona z uwzględnieniem regulacji art.15b ustawy zaopatrzeniowej, wprowadzonej na mocy poprzedniej ustawy nowelizującej z 2009r. (tzw. pierwszej ustawy dezubekizacyjnej). Wówczas sporny okres został zakwalifikowany jako okres służby w organach bezpieczeństwa państwa. Zakres znaczeniowy pojęcia służby w organach bezpieczeństwa państwa nie jest jednak tożsamy z zakresem znaczeniowym pojęcia pełnienia służby na rzecz państwa totalitarnego. Poprzednio sama przynależność do określonych struktur stanowiła przesłankę zastosowania obniżonego współczynnika służącego do obliczenia świadczeń emerytalnych, lecz na gruncie aktualnej ustawy zmieniającej z 2016r. sama przynależność służbowa nie jest wystarczającym kryterium warunkującym ponowne korygowanie wysokości świadczenia. Należy ponadto zaznaczyć, iż w wyniku kontrolowanej w niniejszym postępowaniu odwoławczym decyzji, nota bene wydanej 27 lat po zmianie ustroju, odwołującemu się obniżono świadczenie rentowe do poziomu przeciętnych rent rodzinnych wypłacanych przez ZUS z powszechnego systemu emerytalnego, w sposób dolegliwy ograniczając źródło jego utrzymania, a to wszystko pomimo krótkiego okresu pracy jego żony w strukturach służby bezpieczeństwa (2 lata i 1 miesiąc), który w zestawieniu z ponad 17-letnią służbą w Policji (od 1 sierpnia 1990r. do 31 sierpnia 2007r.) oraz ponad 9-letnim okresem zatrudnienia przed podjęciem służby, stanowi epizod w przebiegu aktywności zawodowej ubezpieczonej, obejmującej służbę w organach ścigania funkcjonujących w demokratycznym państwie po dokonanych zmianach ustrojowych. Niezależnie zatem od argumentacji przywołanej we wcześniejszych rozważaniach także ten aspekt (krótkotrwały okres pracy w strukturach służby bezpieczeństwa poprzedzający niepodważaną przez organ emerytalny długoletnią służbę w organach Policji oraz dolegliwość zastosowanego mechanizmu obniżenia świadczenia) nakazuje zakwestionować zasadność weryfikacji wysokości przysługującej odwołującemu się renty rodzinnej jako budzącej zastrzeżenia z perspektywy zachowania zasady proporcjonalności, zrównoważonej ingerencji w prawa nabyte oraz zasady sprawiedliwości społecznej. W przypadku rent rodzinnych wypada zasygnalizować dodatkowy problem wynikający z tego, że świadczenie to realizuje inny rodzaj ryzyka socjalnego (utratę żywiciela) niż ma to miejsce przy świadczeniach emerytalnych. W odniesieniu do tej kategorii świadczeniobiorców aktualizują się kolejne dylematy w zakresie zachowania reguły proporcjonalności oraz zasady zrównoważonej ingerencji, przykładowo w sytuacji osób, które uzyskały prawo do renty rodzinnej, nie mając świadomości, iż pobierają świadczenie oparte o prawa „niegodziwie” nabyte przez członka rodziny, a obecnie z uwagi na wiek bądź stan zdrowia nie mogą podjąć odpowiednich działań, w szczególności podjąć pracy zarobkowej, celem nabycia prawa do świadczeń z własnego ubezpieczenia. Warto tutaj wskazać na funkcję renty rodzinnej jako świadczenia o charakterze majątkowym i alimentacyjnym, rekompensującym dochody utracone w związku ze śmiercią ubezpieczonego. Obniżenie wysokości tego świadczenia niejednokrotnie mogłoby się wiązać z nadmiernym obciążeniem dla osoby uprawnionej do renty rodzinnej, zważywszy na jej sytuację osobistą, materialną, wiek, stan zdrowia lub inne szczególne okoliczności, co przemawia za niedopuszczalnością przyznania organowi rentowemu prawa do weryfikacji wysokości renty rodzinnej na podstawie kryteriów nie znajdujących normatywnego oparcia w podstawowych zasadach funkcjonowania demokratycznego państwa prawa, szanującego prawo obywatela do ochrony swojego mienia oraz własności.

W tym stanie rzeczy Sąd Apelacyjny uznał, że zaskarżony wyrok jest prawidłowy. Podniesione w apelacji zarzuty nie zasługują na uwzględnienie. Sąd pierwszej instancji nie tylko należycie wyjaśnił okoliczności faktyczne rozpoznawanej sprawy, ale także prawidłowo ustalił podstawę prawną rozstrzygnięcia, dokonując wykładni prawa materialnego z poszanowaniem zasad wynikających z Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej korespondujących z normami ukształtowanymi przez przepisy prawa międzynarodowego, w tym regulacje prawa wspólnotowego Unii Europejskiej. Nie ma racji apelujący sugerując, iż Sąd pierwszej instancji popadł w kolizję z uprawnieniami Trybunału Konstytucyjnego w zakresie orzekania o zgodności przepisu z ustawą zasadniczą. W tej materii należy przytoczyć pogląd wyrażony we wspomnianym wyżej wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 2022r. ( (...) 145/21), że jeśli nie jest możliwe uzyskanie kontroli konstytucyjnej przez przewidziany do tego organ (Trybunał Konstytucyjny), z jednoczesnym zapewnieniem stronie rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie, to do sądu powszechnego rozpoznającego sprawę należy zapewnienie obywatelowi właściwej kontroli konstytucyjnej i jego powinnością jest samodzielne dokonanie oceny zgodności z Konstytucją RP wskazanych przepisów ustawy. Nie wkracza zatem w kompetencje Trybunału Konstytucyjnego sąd, który dokonuje wykładni przepisów, uwzględniając standardy wyznaczone Konstytucją RP. W uzasadnieniu zacytowanego wyroku zwrócono uwagę na niezbędność samodzielnego i merytorycznego rozpoznania sprawy przez sądy powszechne z uwagi na konstytucyjne uprawnienie strony do rozpoznania jej sprawy bez zbędnej zwłoki (art.45 ust.1 Konstytucji RP i art.6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności), albowiem opieszałość Trybunału Konstytucyjnego w procedowaniu nad zadanymi przez Sąd Okręgowy w Warszawie pytaniami prawnymi sprawia, że zawieszenie postępowania sądowego mogłoby doprowadzić do przewlekłości postępowania w sprawach emerytów i rencistów (osób starszych lub schorowanych), którzy mogliby nie doczekać rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym terminie. Sądy powinny traktować odmowę zastosowania przepisu jako środek ostateczny i na tyle, na ile jest to możliwe dokonywać prokonstytucyjnej wykładni ustaw. W pierwszej kolejności należy zatem podjąć próbę zastosowania prokonstytucyjnej wykładni przepisów stanowiących podstawę lub przesłankę rozstrzygnięcia, po to by pogodzić ją z określoną normą lub zasadą konstytucyjną. Takie właśnie założenie przyświecało wydaniu uchwały Sądu Najwyższego III UZP 1/20 (omówionej we wcześniejszym fragmencie uzasadnienia), która została uwzględniona przez Sąd Okręgowy przy ocenie kryteriów pełnienia służby na rzecz państwa totalitarnego. Kierując się poglądem zaprezentowanym w ww. uchwale Sądu Najwyższego (III UZP 1/20) Sąd pierwszej instancji dokonał wykładni art.24a w związku z art.15c i 13b ustawy zaopatrzeniowej, uwzględniającej standardy wyznaczone przepisami ustawy zasadniczej. Przyczyną odmowy zastosowania przez Sąd Okręgowy literalnego brzmienia art.15c i art.24a ww. ustawy było przyjęcie niespełnienia przesłanki z art.13b tej ustawy, to jest kryterium pełnienia służby na rzecz totalitarnego państwa.

Mając na uwadze przedstawione powyżej okoliczności i rozważania, Sąd drugiej instancji nie znalazł podstaw do zakwestionowania zasadności zaskarżonego wyroku, co skutkowało oddaleniem apelacji organu rentowego na mocy art.385 k.p.c.

G. A. P. A. P.