Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 18 lipca 2024 r.

Sąd Okręgowy w Warszawie, I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: Sędzia Agnieszka Nakwaska-Szczepkowska

Protokolant: Maksymilian Obrębski

po rozpoznaniu w dniu 18 lipca 2024 r. w Warszawie na rozprawie

sprawy z powództwa M. Ś.

przeciwko Towarzystwo (...) S.A. z siedzibą w W.

o zapłatę

I.  oddala powództwo;

II.  odstępuje od obciążania powoda obowiązkiem zwrotu kosztów procesu na rzecz pozwanego.

Sędzia Agnieszka Nakwaska-Szczepkowska

Sygn. akt I C 125/24

UZASADNIENIE

Pozwem z dnia 30 grudnia 2020 r., skierowanym do Sądu Okręgowego w Krakowie, M. Ś. wniósł o zasądzenie od (...) Towarzystwo (...) S.A. z siedzibą w W. (obecnie Towarzystwo (...) S.A. z siedzibą w W.) następujących kwot:

1.  84 132 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 9 stycznia 2020 r. do dnia zapłaty tytułem świadczenia wyrównawczego;

2.  21 033 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 17 marca 2020 r. do dnia zapłaty tytułem odszkodowania za wadliwe rozwiązanie umowy agencyjnej.

Ponadto powód wniósł o zasądzenie od pozwanego na jego rzecz kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

W uzasadnieniu pozwu powód wskazał, że pośredniczył przy zawieraniu umów ubezpieczeniowych na rzecz pozwanej już od 1997 r. W dniu 19 grudnia 2003 r. zawarł z poprzednikiem prawnym pozwanej - (...) umowę agencyjną, na podstawie której został upoważniony do wykonywania pośrednictwa ubezpieczeniowego na rzecz tego ubezpieczyciela. Umowa ta była kontynuowana, zawarto umowę zmieniającą z dnia 1 marca 2018 r. Umowa została zawarta na czas nieokreślony. Przez 22 lata wykonywania umowy powód pozyskał dla pozwanej kilkuset klientów, obsługiwał liczne polisy indywidualne, grupowe, majątkowe oraz komunikacyjne i podróżne. Pozwana nadal czerpie znaczne korzyści z umów zawartych za pośrednictwem powoda, a powód był wielokrotnie doceniany przez pozwaną, co znalazło odzwierciedlenie w licznych nagrodach.

Powód wskazał dalej, że ze względu na pogorszenie stanu zdrowia, zdecydował o zakończeniu współpracy z pozwaną, jednocześnie zwracając się o wyrażenie zgody na zbycie portfela umów. Pozwana wyraziła zgodę, pod warunkiem rozwiązania umowy bez okresu wypowiedzenia oraz wyceniła portfel powoda na kwotę (...) zł bez wyjaśnienia zastosowanej metody wyliczenia. Powód podkreślił, że przeniósł tylko nieznaczną część portfela umów (bez polis grupowych, majątkowych, części polis inwestycyjnych, rachunków OFE, polis typu B) – chociaż definicja „portfela umów” zawarta w Zasadach przekazywania portfela umów (...) obowiązujących u pozwanej była szeroka i obejmowała wszystkie umowy, w odniesieniu do których przedstawiciel wykonuje czynności pośrednictwa finansowego, w tym czynności agencyjne wraz z zespołem praw i obowiązków przedstawiciela związanych z obsługą tych umów.

Powód zwrócił uwagę, że od stycznia 2016 r. do lutego 2019 r. klienci powoda wpłacili na rzecz pozwanej składki w wysokości (...) zł, a łączna wartość należnych powodowi wynagrodzeń z tytułu przedmiotowej umowy w okresie ostatnich 5 lat, tj. od stycznia 2014 r. do grudnia 2018 r. wyniosła (...) zł. Zatem średnia roczna wysokość wynagrodzenia wypłacanego powodowi wyniosła (...) zł.

Po zakończeniu współpracy powód zabiegał o wypłatę na jego rzecz świadczenia wyrównawczego w kwocie stanowiącej równowartość średniego rocznego wynagrodzenia prowizyjnego z pięciu ostatnich lat, jednak pozwana stanęła na stanowisku, że powodowi świadczenie wyrównawcze nie przysługuje. W ocenie powoda, z uwagi na chorobę uniemożliwiającą wykonywanie obowiązków, czego pozwana miała pełną świadomość, przysługuje mu od pozwanej świadczenie wyrównawcze o jakim mowa w art. 764 ³ k.c. Dochodzona pozwem kwota 84 132 zł stanowi średnie roczne wynagrodzenie prowizyjne z pięciu ostatnich lat, a za przyznaniem świadczenia w maksymalnej wysokości przemawia wydajność pracy powoda na tle innych agentów oraz całokształt okoliczności takich jak utrata przez agenta prowizji od umów zawartych przez dającego zlecenia z klientami.

Co do roszczenia o odszkodowanie w kwocie 21 022,98 zł, powód wskazał, że niemożność zarządzania portfelem umów w związku z chorobą zmusiła go do podpisania wypowiedzenia na narzuconych przez pozwaną warunkach, przez co doszło do pozbawienia go wynagrodzenia, które przysługiwałoby mu w trzymiesięcznym okresie wypowiedzenia. Powód wyjaśnił, że wysokość odszkodowania stanowi równowartość średniej premii za trzy miesiące.

( pozew – k. 3-9)

(...) Towarzystwo (...) S.A. z siedzibą w W. wniosła o oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie od powoda na jej rzecz kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Pozwana podniosła w pierwszej kolejności zarzut braku legitymacji procesowej biernej po jej stronie w zakresie, w jakim powód dochodzi świadczeń związanych z jego współpracą z (...) sp. z o.o. Powód świadczył bowiem usługi pośrednictwa ubezpieczeniowego na rzecz obu tych spółek, na podstawie oddzielnych umów. Pozwana wyjaśniła dalej, że przedmiotem umowy agencyjnej zawartej pomiędzy stronami było wykonywanie przez powoda czynności pośrednictwa ubezpieczeniowego na rzecz pozwanej, tj. wykonywanie czynności faktycznych polegających na pozyskiwaniu klientów i wykonywaniu czynności przygotowawczych zmierzających do zawierania umów ubezpieczenia na życie (pośredniczenie przy zawieraniu umów ubezpieczenia). Natomiast na podstawie umowy o świadczenie usług zawartej z (...) sp. z o.o. (agenta ubezpieczeniowego będącego osobą prawną) powód, działając w charakterze osoby fizycznej wykonującej czynności agencyjne w imieniu Agenta (tj. (...) sp. z o.o.), wykonywał czynności pośrednictwa finansowego na rzecz spółek, z którymi (...) Sp. z o.o. była związana umowami agencyjnymi, zlecenia, akwizycyjnymi stosownie do zakresu udzielonego mu upoważnienia. To na podstawie tej umowy powód świadczył obsługę zawartych indywidualnych umów ubezpieczenia na życie, pośredniczył w zawieraniu grupowych umów ubezpieczenia na życie, zawierał umowy ubezpieczenia majątkowego, pośredniczył w zbywaniu i odkupywaniu jednostek uczestnictwa Funduszu zarządzanego przez (...) Towarzystwo (...) S.A., a w okresie kiedy było to dopuszczalne przepisami prawa, zawierał umowy OFE. Powód otrzymywał wynagrodzenie na podstawie umowy agencyjnej zawartej z (...) Towarzystwo (...) S.A. oraz osobne wynagrodzenie na podstawie umowy o świadczenie usług zawartej z (...) sp. z o.o.

Dalej pozwana wskazała, że świadczenie wyrównawcze wyliczone w oparciu o średnioroczne wynagrodzenie powoda z okresu ostatnich 5 lat wypłacone przez pozwaną to (...) zł. Natomiast pozwana zakwestionowała spełnienie przez powoda przesłanek do uzyskania od pozwanej świadczenia wyrównawczego z uwagi na odpłatne zbycie portfela umów przez powoda. Odnośnie do roszczenia odszkodowawczego pozwana wskazała, że umowa agencyjna i umowa o świadczenie usług zostały rozwiązane na wniosek powoda. Okres wypowiedzenia został skrócony również na wniosek powoda. Do odpłatnego przekazania portfela umów również doszło z inicjatywy powoda, powód nie został zmuszony przez pozwaną do podjęcia takiego kroku. Do decyzji agenta należy, czy po zakończeniu współpracy z ubezpieczycielem wnioskować o sprzedaż portfela ubezpieczeń, czy też wystąpić z wnioskiem o wypłatę świadczenia wyrównawczego. Powód zbył cały portfel umów indywidualnego ubezpieczenia na życie, z wyłączeniem tych polis, które nie zostały zawarte przy jego pośrednictwie (polisy typu B), których było 40. Pozwana zakwestionowała także sposób wyliczenia odszkodowania przez powoda, wskazując, że także w tym wypadku powód wziął pod uwagę wysokość prowizji wypłacaną przez (...) sp. z o.o.

( odpowiedź na pozew – k. 101-110)

Postanowieniem z dnia 8 września 2021 r. Sąd Okręgowy w Krakowie stwierdził swoją niewłaściwość miejscową i przekazał sprawę do rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Warszawie.

( postanowienie – k. 169)

Na rozprawie w dniu 18 lipca 2024 r. powód sprecyzował, że roszczenie odszkodowawcze dochodzone jest na podstawie art. 471 k.c.

( protokół rozprawy /skrócony/ – k. 333-335v)

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

Od dnia 1 grudnia 1997 r. M. Ś. współpracował z pozwaną, działającą początkowo pod nazwą (...) Towarzystwem (...) S.A., pośredniczył przy zawieraniu umów ubezpieczeniowych na rzecz tego podmiotu. W dniu 19 grudnia 2003 r. strony zawarły umowę agencyjną, na mocy której Towarzystwo zleciło i upoważniło M. Ś., jako agenta, do wykonywania czynności pośrednictwa ubezpieczeniowego na rzecz Towarzystwa, tj. do wykonywania czynności faktycznych polegających na pozyskiwaniu klientów i wykonywaniu czynności przygotowawczych zmierzających do zawierania umów ubezpieczenia na życie (pośredniczenie przy zawieraniu umów ubezpieczenia). Stosownie do § 5.1 Umowy, Agent otrzymywał wynagrodzenie, którego wysokość oraz szczegółowy sposób obliczania określały „Zasady wynagradzania agentów (...) – Towarzystwo (...)”, stanowiącej załącznik do umowy.

(okoliczności bezsporne, oświadczenie z dnia 27 listopada 1997 r. – k. 15, umowa agencyjna z dnia 19 grudnia 2003 r. – k. 17-24)

W dniu 1 marca 2018 r. pozwana, wówczas pod nazwą (...) Towarzystwo (...) S.A., zawarła z M. Ś. kolejną umowę agencyjną, która zastąpiła umowę z dnia 19 grudnia 2003 r.

Stosownie do § 2.1 Umowy Towarzystwo organizowało i nadzorowało czynności wykonywane przez Agenta za pośrednictwem spółki (...) sp. z o.o., której jako agentowi ubezpieczeniowemu zleciła wykonywanie czynności agencyjnych, w tym w zakresie organizowania i nadzorowania czynności agencyjnych innych agentów współpracujących z Towarzystwem. Agent zobowiązany był do wykonywania Umowy osobiście współpracując z Towarzystwem i z (...) sp. z o.o. w ramach jednej ze struktur organizacyjnych (...), o których mowa w (...) stanowiącym załącznik nr 1 do Umowy. (...) sp. z o.o. udostępniała Agentowi odpowiednie informacje o produkcie ubezpieczeniowym oraz procesie jego zatwierdzania, w tym informacje na temat określonego rynku docelowego tego produktu.

Spółka mogła przyznać Agentowi premię z tytułu osiągnięcia przez niego ponadprzeciętnych wyników w wykonaniu czynności agencyjnych zgodnie z Zasadami wynagradzania, o których mowa w § 6 (§ 3.4 i § 3.5 Umowy).

Agent otrzymywał wynagrodzenie, którego wysokość oraz szczegółowy sposób obliczania określały „Zasady wynagradzania Agenta/Przedstawiciela (...)” określone jako mające zastosowanie dla Agentów, którzy współpracują z Towarzystwem dłużej niż 12 miesięcy, stanowiące załącznik nr 2 do Umowy. Zasady wynagradzania regulowały sposób wypłaty oraz wysokość wynagrodzenia należnego Agentowi z tytułu wykonywania czynności pośrednictwa ubezpieczeniowego na rzecz Towarzystwa, a Przedstawicielowi z tytułu wykonywania czynności pośrednictwa finansowego w imieniu lub na rzecz podmiotów, z którymi (...) zawarła umowy o wykonywanie pośrednictwa finansowego, wyłącznie w zakresie określonym w otrzymanych od (...) upoważnieniach lub pełnomocnictwach.

W § 12 ust. 1 Umowy strony ustaliły, że w pierwszym roku trwania Umowy każda ze stron może ją wypowiedzieć na miesiąc naprzód, w drugim roku trwania – odpowiednio na dwa miesiące naprzód, a w trzecim roku i w kolejnych latach – odpowiednio na trzy miesiące naprzód, jednak zawsze ze skutkiem na koniec miesiąca kalendarzowego.

Umowa weszła w życie w dniu 1 marca 2018 r. i została zawarta na czas nieoznaczony.

W upoważnieniu, stanowiącym załącznik do umowy z dnia 1 marca 2018 r., (...) Towarzystwo (...) S.A. upoważniało M. Ś. do wykonywania czynności agencyjnych w zakresie umów indywidualnego ubezpieczenia na życie oferowanych przez Towarzystwo (z wyłączeniem umów ubezpieczenia inwestycyjnego (...), (...) oraz (...)), tj. wykonywania czynności faktycznych, polegających na pozyskiwaniu klientów i wykonywaniu czynności przygotowawczych zmierzających do zawierania umów indywidualnego ubezpieczenia na życie z zastrzeżeniem pkt. III upoważnienia.

Ówcześnie współpracujący na podstawie umowy agencyjnej Agenci zawartej z (...) Towarzystwo (...) S.A. oraz Przedstawiciele (Agenci Ubezpieczeniowi) współpracujący na podstawie umowy o świadczenie usług zawartej z (...) sp. z o.o., otrzymywali prowizję z tytułu indywidualnych ubezpieczeń na życie wypłacaną: od Towarzystwa dla Agenta za zawarcie umowy ubezpieczenia (prowizja za zawarcie umowy) oraz od (...) sp. z o.o. dla Przedstawiciela za obsługę umowy (uroczniona prowizja pierwszoroczna i prowizja kolejnoroczna). Przy umowach o ubezpieczenie grupowe na życie całość wynagrodzenia wypłacana była przez (...) sp. z o.o.

(okoliczności bezsporne, umowa agencyjna z dnia 1 marca 2018 r. – k. 25-34, załącznik do umowy z dnia 1 marca 2018 r. – k. 138-138v, Zasady wynagradzania Agenta/Przedstawiciela A. – k. 139-148v, ponadto zeznania świadków J. K. – k. 218-219, A. Ś. – k. 222-224)

Wyniki M. Ś. jako agenta ubezpieczeniowego były wielokrotnie doceniane, co znajdowało odzwierciedlenie w przyznawanych mu nagrodach rocznych. Był również (pięciokrotnie) członkiem (...) – zrzeszającego najlepszych agentów. Wielokrotnie brał udział w organizowanych konferencjach branżowych, jak również siedmiokrotnie został nagrodzony wyjazdem zagranicznym. W 2012 r. M. Ś. uzyskał tytuł agenta-konsultanta.

( raport o premii odroczonej – k. 36-36v, list gratulacyjny ze stycznia 2012 r. – k. 37, folder ze zdjęciami z wyjazdów zagranicznych – koperta k. 38, ponadto zeznania świadka R. W. (1) – k. 236-238v oraz powoda M. Ś. – k. 333v-335)

M. Ś. od 2012 r. chorował na depresję. Z uwagi na pogorszenie stanu psychicznego na przełomie lat 2018 i 2019 podjął on decyzję o zakończeniu współpracy z grupą (...).

( zaświadczenie lekarskie z dnia 10 maja 2019 r. – k. 39, zaświadczenie o wypłaconych zasiłkach – k. 40, zaświadczenia lekarskie: z dnia 9 października 2018 r. – k. 41, z dnia 27 listopada 2018 r. – k. 42-43, ponadto zeznania świadków: J. K. – k. 218-219, R. W. (2) – k. 227-229v, R. W. (1) – k. 236-238v oraz powoda M. Ś. – k. 333v-335)

W ostatnich pięciu latach współpracy M. Ś. z (...) Towarzystwo (...) S.A. (od kwietnia 2014 r. do listopada 2018 r.) pozwana wypłaciła mu łączną prowizję w wysokości (...) zł.

(okoliczność niezaprzeczona przez powoda, nadto zestawienie wypłaconej prowizji – k. 149-149v, rachunki wystawione przez (...) Towarzystwo (...) S.A. na rzecz wynagrodzenia M. Ś. za zawarte umowy ubezpieczenia – k. 150-167)

M. Ś. poinformował o swojej decyzji o zakończeniu współpracy oraz o zamiarze zbycia portfela ubezpieczeń dyrektor oddziału J. K. oraz swojego bezpośredniego przełożonego. Został poinformowany ustnie, że warunkiem wyrażenia przez pozwaną zgody na sprzedanie przez niego portfela umów jest rozwiązanie umowy ze skróceniem okresu wypowiedzenia. M. Ś. zgodził się na zaproponowane warunki zakończenia współpracy,

Pismem z dnia 18 lutego 2019 r. M. Ś. skierował do J. K., Dyrektora (...) I Oddział K. prośbę o rozwiązanie umowy agencyjnej z dnia 1 marca 2018 r. zawartej z (...) Towarzystwo (...) S.A. oraz umowy o świadczenie usług z dnia 1 marca 2018 r. zawartej z (...) sp. z o.o., z wnioskiem o skrócenie okresu wypowiedzenia tych umów i rozwiązanie ich z dniem 18 lutego 2019 r., na co, w odpowiedzi udzielonej w tym samym dniu, uzyskał zgodę.

Powód zwrócił się o wycenę portfela umów oraz wyrażenie zgody na zbycie portfela. Pozwana wyceniła 389 polis indywidualnego ubezpieczenia na życie z portfela umów powoda (polisy typu A) na łączną kwotę (...) zł. Pozostałe 40 umów indywidualnego ubezpieczenia na życie z portfela powoda nie podlegało zbyciu, bowiem nie zostały one zawarte przy pośrednictwie powoda (polisy typu B). Powodowi wskazano 4 agentów, na rzecz których miało nastąpić zbycie polis typu A.

Pozostałe umowy znajdujące się w portfelu powoda: m.in. ubezpieczenia majątkowe, OFE, komunikacyjne nie były umowami zawartymi w imieniu pozwanego Towarzystwa.

Powód nie podjął próby negocjowania warunków zakończenia współpracy z pozwaną, nie kwestionował także wyceny portfela polis, jedynie ustnie wyraził w tym zakresie niezadowolenie w rozmowie z J. K..

W dniu 12 lutego 2019 r. M. Ś., jako Przedstawiciel Przekazujący, zawarł cztery umowy przekazania portfela umów z: B. S. (49 przekazanych polis), K. K. (46 przekazanych polis), J. D. (149 przekazanych polis) oraz B. M. (145 przekazanych polis), jako Przedstawicielami Przejmującymi. Strony ustaliły wynagrodzenia za przekazanie portfela umów będącego przedmiotem umów należne Przedstawicielowi Przekazującego na kwoty, odpowiednio: (...) zł, (...) zł, (...) zł, (...) zł – łącznie (...) zł brutto.

(okoliczności bezsporne bądź niezaprzeczone, pisma z dnia 18 lutego 2019 r. – k. 44-45, Zasady przekazywania portfela umów – k. 50-51, umowy przekazania portfeli umów wraz z załącznikami – k. 118-127v, zestawienie portfela indywidualnego ubezpieczenia na życie typu A i B M. Ś. wraz z polisami objętymi umowami przekazania portfeli umów – k. 128-132v, zasady zarządzania portfelem umów – k. 133-137v ponadto zeznania świadków J. K. – k. 218-219, A. Ś. – k. 222-224, R. W. (2) – k. 227-229v, zeznania powoda M. Ś. – k. 333v-335)

Pismem z dnia 15 listopada 2019 r. M. Ś. skierował do A. U., jako Prezesa (...) Towarzystwo (...) S.A., wniosek o zapłatę świadczenia wyrównawczego przewidzianego przez art. 764 k.c., które wskazał na kwotę 83 231,99 zł, wyliczoną w oparciu o średnie roczne wynagrodzenie prowizyjne z pięciu ostatnich lat. W kolejnym piśmie z dnia 23 listopada 2019 r. skierowanym również do A. U., M. Ś. zwrócił się o wypłatę premii odroczonej oraz ponownie o wypłatę świadczenia wyrównawcze z art. 764 k.c.

W odpowiedzi z dnia 8 stycznia 2020 r. (...) Towarzystwo (...) S.A. poinformowała M. Ś., że żądanie zapłaty świadczenia wyrównawczego nie jest zasadne z powodu zaistnienia przesłanki wykluczającej to uprawnienie wskazanej w art. 764 ^{( 4)} pkt 1 k.c., ponieważ M. Ś. w treści wypowiedzenia nie wskazał powodów, w związku z którymi wypowiedział umowę agencyjną oraz umowę o świadczenie usług.

( pismo z dnia 15 listopada 2019 r. wraz z potwierdzeniem nadania – k. 53, pismo z dnia 23 listopada 2019 r. wraz z potwierdzeniem nadania i odbioru – k. 54-57, pismo z dnia 8 stycznia 2020 r. – k. 58)

Pismem z dnia 28 lutego 2020 r. M. Ś. skierował do (...) S.A. ostateczne przedsądowe wezwanie do zapłaty kwot: 83 231,99 zł tytułem świadczenia wyrównawczego oraz 21 022,98 zł tytułem odszkodowania za wadliwe rozwiązanie umowy agencyjnej – w terminie 7 dni od dnia otrzymania wezwania.

( wezwanie do zapłaty z dnia 28 lutego 2020 r. wraz z potwierdzeniem nadania i odbioru – k. 59-62)

M. Ś. wystąpił do Sądu Rejonowego dla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie z wnioskiem o zawezwanie (...) Towarzystwo (...) S.A. do próby ugodowej (sygn. VI Co 854/20). Pomiędzy stronami nie doszło do zawarcia ugody.

( okoliczności bezsporne, ponadto zawiadomienie z dnia 28 lipca 2020 r. – k. 63)

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie dowodów z dokumentów, a także z uwzględnieniem zeznań przesłuchanych w sprawie świadków: J. K., A. Ś., R. W. (2), R. W. (1) oraz samego powoda M. Ś.. Sąd dał wiarę złożonym przez nich zeznaniom, które w większości korespondowały ze sobą.

Sąd nie uwzględnił wniosku powoda o uzupełniające przesłuchanie świadków na rozprawie. Sam fakt, że świadkowie złożyli zeznania pisemne nie stanowił wystarczającego uzasadnienia dla wezwania świadków na rozprawę. Zeznania pisemne świadków nie budziły w tej sprawie zastrzeżeń Sądu co do ich wiarygodności. Nieuzasadnione jest przyjęcie założenia a priori, że zeznania pisemne świadka nie zasługują na wiarę. Z kolei zaś uzupełniające przesłuchanie świadków na okoliczności związane z funkcjonowaniem grupy (...) i postrzeganiem spółek należących do tej grupy jako „jednego organizmu” było w tej sprawie zbędne.

Podkreślenia wymaga, że stan faktyczny sprawy okazał się ostatecznie bezsporny. W szczególności poza sporem było, że powód wykonywał czynności pośrednictwa ubezpieczeniowego w ramach współpracy z dwiema spółkami – (...) (...)S.A. oraz (...) Sp. z o.o., z których pozwaną w tej sprawie była tylko pierwsza z wyżej wymienionych.

Powód nie kwestionował także przedstawionego przez pozwaną zestawienia indywidualnych umów ubezpieczenia na życie znajdujących się w portfelu powoda na datę rozwiązania umowy stron, a zawartych przez powoda jako agenta (...) Towarzystwo (...) S.A. Poza indywidualnymi umowami ubezpieczenia na życie zbytymi na rzecz innych agentów, w portfelu powoda jako agenta pozwanego Towarzystwa było jeszcze 40 takich umów, przy czym w tym wypadku powód nie pośredniczył w ich zawieraniu i z tego względu zostały one zaliczone przez pozwaną do kategorii B, nie podlegającej odpłatnemu zbyciu na rzecz innych agentów. Te wszystkie okoliczności pozwana szczegółowo wyjaśniła w odpowiedzi na pozew, załączając wydruki ze swojego systemu i inne dokumenty dotyczące portfela powoda i jego współpracy z pozwanym Towarzystwem. Powód twierdzeniom tym nie przeczył, nie wskazywał w szczególności na niekompletność przedstawionej przez pozwaną listy polis z portfela powoda jako agenta (...) Towarzystwa (...) S.A.

Powód na rozprawie 18 lipca 2024 r. wniósł natomiast o zobowiązanie pozwanej, aby ta wystąpiła do (...) sp. z o.o. o przekazanie dokumentów dotyczących pozostałych umów z portfela powoda, innych niż te zawarte przez powoda jako agenta pozwanej. Wniosek taki nie mógł jednak zostać uwzględniony. Po pierwsze przepisy k.p.c. nie zawierają regulacji, na podstawie której Sąd mógłby zobowiązać stronę procesu, aby ta zwróciła się do podmiotu trzeciego o wydanie jej danych dokumentów. Art. 248 k.p.c. może być podstawą zobowiązania strony, podobnie jak i podmiotu trzeciego, do złożenia dokumentów, ale tylko takich, które adresat takiego zobowiązania sam posiada. W okolicznościach tej sprawy o złożenie dokumentów dotyczących współpracy powoda z (...) sp. z o.o. Sąd mógłby się zatem zwrócić wyłącznie do tego podmiotu, o co jednak powód nie wnosił.

Niezależnie od powyższego, wniosek taki i tak nie mógłby zostać uwzględniony. Po pierwsze, zarzut braku legitymacji procesowej biernej w zakresie dotyczącym roszczeń powoda wynikających z jego współpracy z (...) sp. z o.o. został podniesiony już w odpowiedzi na pozew złożonej w lipcu 2021 r. Ewentualny wniosek dowodowy nakierowany na uzyskanie dokumentów od (...) sp. z o.o. powinien był zostać złożony niezwłocznie po zapoznaniu się przez powoda z treścią odpowiedzi na pozew. Złożenie takiego wniosku po 3 latach należy uznać za spóźnione. Nadto, pozyskanie wnioskowanych dokumentów nie mogłoby mieć znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy. Nawet bowiem gdyby zostały złożone dokumenty pozwalające ustalić wielkość i skład portfela umów powoda jako przedstawiciela (...) sp. z o.o., to nie mogłoby to prowadzić do uwzględnienia powództwa, skoro pozwaną w tej sprawie jest wyłącznie (...) Towarzystwo (...) S.A. (obecnie pod nazwą Towarzystwo (...) S.A.).

Sąd Okręgowy zważył co następuje:

Powództwo nie zasługiwało na uwzględnienie.

Roszczenie powoda o zasądzenie świadczenia wyrównawczego wywodzone jest z przepisu art. 764 ³ § 1 k.c., który stanowi, że po rozwiązaniu umowy agencyjnej agent może żądać od dającego zlecenie świadczenia wyrównawczego, jeżeli w czasie trwania umowy agencyjnej pozyskał nowych klientów lub doprowadził do istotnego wzrostu obrotów z dotychczasowymi klientami, a dający zlecenie czerpie nadal znaczne korzyści z umów z tymi klientami. Roszczenie to przysługuje agentowi, jeżeli, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności, a zwłaszcza utratę przez agenta prowizji od umów zawartych przez dającego zlecenie z tymi klientami, przemawiają za tym względy słuszności. W art. 764 ³ § 3 k.c. zastrzeżono, że uzyskanie świadczenia wyrównawczego nie pozbawia agenta możności dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych.

Zgodnie z art. 764 ³ § 2 k.c., świadczenie wyrównawcze nie może przekroczyć wysokości wynagrodzenia agenta za jeden rok, obliczonego na podstawie średniego rocznego wynagrodzenia uzyskanego w okresie ostatnich pięciu lat. Jeżeli umowa agencyjna trwała krócej niż pięć lat, wynagrodzenie to oblicza się z uwzględnieniem średniej z całego okresu jej trwania.

Możliwość dochodzenia roszczenia o wypłatę świadczenia wyrównawczego ograniczona została rocznym terminem prekluzyjnym, który rozpoczyna bieg w chwili rozwiązania umowy. Agent lub jego spadkobiercy obowiązani są bowiem zgłosić odpowiednie żądanie do dającego zlecenie przed upływem roku od rozwiązania umowy agencyjnej (art. 764 ³ § 5 k.c.).

Nadto, ustawodawca przewidział w art. 764 ⁴ k.c. przesłanki negatywne. Powyższy przepis stanowi, że świadczenie wyrównawcze nie przysługuje agentowi, jeżeli:

1)  dający zlecenie wypowiedział umowę na skutek okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi agent, usprawiedliwiających wypowiedzenie umowy bez zachowania terminów wypowiedzenia,

2)  agent wypowiedział umowę, chyba że wypowiedzenie jest uzasadnione okolicznościami, za które odpowiada dający zlecenie, albo jest usprawiedliwione wiekiem, ułomnością lub chorobą agenta, a względy słuszności nie pozwalają domagać się od niego dalszego wykonywania czynności agenta,

3)  agent za zgodą dającego zlecenie przeniósł na inną osobę swoje prawa i obowiązki wynikające z umowy.

W świetle podniesionych przez pozwaną zarzutów, w pierwszej kolejności należało odnieść się do kwestii legitymacji procesowej biernej w niniejszej sprawie. Prawidłowe oznaczenie podmiotów występujących w procesie w rolach procesowych stron powodowej oraz pozwanej jest kluczowe dla uznania powództwa za zasadne.

W ocenie Sądu pozwana trafnie podniosła, że jej legitymacja bierna ograniczona jest do roszczeń związanych z umową agencyjną zawarta przez strony, natomiast powód nie może dochodzić od pozwanej roszczeń związanych z jego współpracą z (...) sp. z o.o.

Poza sporem było, że powoda łączyły różne umowy z poszczególnymi spółkami wchodzącymi w skład grupy (...). W ramach współpracy z powodem (...) Towarzystwo (...) S.A. wypłacała prowizję od zawarcia umów, natomiast spółka (...) sp. z o.o. wypłacała prowizję za ich obsługę. Zatem od pozwanej spółki agent ubezpieczeniowy (w tym powód) otrzymywał prowizję za zawarcie umowy ubezpieczenia, natomiast od spółki (...) sp. z o.o. (jako Przedstawiciel) roczne prowizje za jej obsługę. Nadto, powód jako agent (...) Towarzystwo (...) S.A. mógł zawierać wyłącznie indywidualne umowy ubezpieczenia na życie. Wszystkie inne umowy powód zawierał w ramach swojej współpracy z (...) sp. z o.o. Przedstawione przez pozwaną zestawienie indywidualnych umów ubezpieczenia na życie znajdujących się w portfelu powoda jako agenta pozwanej nie było przez powoda kwestionowane. Pozostałe umowy, na które powód wskazuje (ubezpieczenia majątkowe, komunikacyjne, OFE, grupowe), nie znajdowały się w tym portfelu.

Z punktu widzenia oceny kwestii legitymacji procesowej bez znaczenia jest, że pozwana oraz (...) sp. z o.o. należały do tej samej grupy (...) i że były postrzegane przez swoich agentów jako jedna całość. Okoliczności dotyczące ścisłej współpracy pomiędzy spółkami wchodzącymi w skład grupy (...) na co zwracał uwagę powód (np. wspólna siedziba, strona internetowa, itp.) nie mogą przemawiać za nieuwzględnieniem zarzutu braku legitymacji biernej. Powoływanie się w tym zakresie przez powoda na art. 5 k.c. było chybione. Przepis ten służy bowiem ochronie obowiązanego przed roszczeniami uprawnionego znajdującymi oparcie w zasadach prawa materialnego w sytuacji, gdy w konkretnym stanie faktycznym wystąpienie z roszczeniem stanowi nadużycie tego prawa. W takiej sytuacji bowiem działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie służącego mu prawa i nie zasługuje na uwzględnienie. Co do zasady więc klauzula generalna zawarta w art. 5 k.c. służy obronie przed nadużyciem prawa, a nie jest narzędziem wspierającym żądania strony powodowej. Sąd nie mógł zasądzić dochodzonych przez powoda świadczeń od pozwanego pomimo ustalenia, że powód błędnie oznaczył stronę pozwaną, a zatem że roszczenia nie przysługują powodowi w stosunku do pozwanego.

Roszczenia powoda należało zatem rozpatrywać wyłącznie z uwzględnieniem współpracy powoda z pozwaną spółką.

Poza sporem było, że niemal cały portfel indywidualnych umów ubezpieczenia na życie został przez powoda zbyty odpłatnie na rzecz 4 agentów wskazanych przez pozwaną. W odniesieniu do tej części portfela zaistniała przesłanka negatywna przewidziana przez art. 764 ⁴ pkt 3 k.c. Ustawodawca przewidział, że w sytuacji przeniesienia przez agenta na inna osobę praw i obowiązków wynikających z umowy agencyjnej, świadczenie wyrównawcze nie przysługuje. Taka regulacja wynika z tego, że w opisanym wypadku agent wraz zakończeniem współpracy z towarzystwem ubezpieczeń otrzymuje rekompensatę pieniężną od nabywców jego portfela umów. Z kolei owi nabywcy wraz z przeniesieniem na nich „praw i obowiązków wynikających z umowy” w rozumieniu art. 764 ⁴ pkt 3 k.c., nabywają potencjalne prawo do świadczenia wyrównawczego w przyszłości, a wcześniej towarzystwo ubezpieczeń może też wypłacać na ich rzecz świadczenia prowizyjne za obsługę.

Powód przeniósł na innych agentów prawa i obowiązki wynikające z zawartych indywidualnych umów ubezpieczenia na życie zaliczonych przez pozwaną do kategorii A, w wyniku czego nastąpiło zakończenie stosunku prawnego łączącego agenta oraz dającego zlecenie w stosunku do polis objętych umowami przekazania. Powód uzyskał korzyść ekonomiczną na skutek przekazania swojego portfela umów, co stanowiło przesłankę do wyłączenia możliwości dochodzenia przez niego świadczenia wyrównawczego w tym zakresie.

Kwestia ekwiwalentności świadczenia jakie powód otrzymał za przekazanie portfela umów (sposobu ich wyceny) nie ma w sprawie istotnego znaczenia. Powód, podnosząc, że wycena na (...) zł była zaniżona, miał zresztą na względzie przede wszystkim fakt, że jego portfel był znacznie większy niż umowy przekazane 4 agentom wskazanym przez pozwaną i że w efekcie ww. kwota nie odzwierciedla wartości całego portfela.

Nie ma także znaczenia fakt, że powód podejmując decyzję o zbyciu portfela umów, nie wiedział, że będzie to prowadziło do utraty uprawnienia do wypłaty świadczenia wyrównawczego – powód wówczas nie wiedział, że takie świadczenie potencjalnie mogłoby mu przysługiwać i dążył do zbycia portfela umów w przekonaniu, że w innym wypadku nie otrzyma żadnej rekompensaty po zakończeniu współpracy z towarzystwem ubezpieczeń.

W odniesieniu zaś do 40 polis nieobjętych umowami przekazania portfeli, w ocenie Sądu nie zostały spełnione przewidziane w art. 764 ³ § 1 k.c. przesłanki pozytywne warunkujące przyznanie świadczenia wyrównawczego. Pozwana zaliczyła owe polisy do kategorii B, bowiem umowy ubezpieczenia były zawarte bezpośrednio przez powoda. Powód nie zaprzeczył twierdzeniom pozwanej w tej materii. Tymczasem szczególnie istotną przesłanką warunkującą prawo do świadczenia wyrównawczego jest pozyskanie przez agenta nowych klientów lub doprowadzenie do istotnego zwiększenia obrotów z dotychczasowymi klientami. W konsekwencji w zakresie wskazanych 40 umów, które nie zostały przez powoda przeniesione w ramach umów przekazania portfela, także nie było podstaw do przyznania powodowi świadczenia wyrównawczego.

Przepis art. 764 ³ § 1 k.c. jako przesłankę przyznania świadczenia wyrównawczego wymienia także względy słuszności. Przesłanka ta podlega jednak ocenie dopiero w razie ustalenia, że zostały spełnione wszystkie pozostałe przesłanki pozytywne przyznania przedmiotowego świadczenia i nie zaistniały przesłanki negatywne z art. 764 ⁴ k.c. Same względy słuszności nie mogą być natomiast podstawą uwzględnienia żądania wypłaty świadczenia wyrównawczego.

W świetle powyższego, powództwo w zakresie, w jakim powód dochodził wypłaty świadczenia wyrównawczego podlegało oddaleniu.

W zakresie roszczenia o odszkodowanie powód wywodził to roszczenie z odpowiedzialności kontraktowej pozwanej, wskazując że podstawę roszczenia stanowił art. 471 k.c. Zgodnie z tym przepisem dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności (art. 472 k.c.).

W świetle powyższego przesłankami odpowiedzialności kontraktowej są:

1.  niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania;

2.  powstanie szkody oraz;

3.  adekwatny związek przyczynowy pomiędzy naruszeniem przez dłużnika więzi zobowiązaniowej a szkodą wierzyciela.

Zdaniem Sądu, powód nie wykazał, aby pozwana nie wykonała swojego zobowiązania wynikającego z umowy stron bądź też wykonała je w sposób nienależyty. Poza sporem było, że to powód wystąpił o rozwiązanie umowy łączącej strony i o zgodę na zbycie portfela ubezpieczeń. Fakt, że pozwana uzależniła zgodę na zbycie portfela ubezpieczeń powoda od rozwiązania umowy ze skróceniem okresu wypowiedzenia, nie stanowi o naruszeniu przez pozwaną obowiązków umownych. Powód nie negocjował warunków zakończenia współpracy z pozwaną, co wynikało zarówno z jego stanu zdrowia, jak i z niewiedzy – w szczególności powód nie wiedział, że w jego wypadku zastosowanie ma 3-miesięczny termin wypowiedzenia. Jednocześnie, stanowisko pozwanej co do skrócenia okresu wypowiedzenia było o tyle zrozumiałe, że po zbyciu portfela ubezpieczeń powód nie wykonywałby już czynności związanych z ich obsługą, a przy tym pozwana miała uzasadnione podstawy sądzić, że powód nie będzie także podejmował czynności zmierzających do pozyskania nowych klientów dla pozwanej, skoro powód nie chciał już pracować jako agent ubezpieczeniowy.

Niezależnie od tego, pozwana trafnie podniosła, że powód nie wykazał wysokości szkody, jaką miał ponieść na skutek skrócenia okresu wypowiedzenia. Pozwana zarzuciła, że powód wyliczył wysokość utraconej prowizji w oparciu o wysokość wynagrodzenia prowizyjnego wypłacanego mu przez (...) sp. z o.o., nie zaś przez pozwaną. Zarzutu tego powód nie usiłował nawet odeprzeć.

Mając powyższe na uwadze, Sąd orzekł jak w punkcie I sentencji wyroku.

O kosztach procesu rozstrzygnięto w punkcie II sentencji wyroku na podstawie art. 102 k.p.c., zgodnie z którym w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami. Wyrażona w tym przepisie zasada ma charakter szczególny i stanowi wyjątek od reguły przewidującej, że to strona przegrywająca proces ponosi odpowiedzialność wobec przeciwnika za koszty postępowania. Sąd miał na uwadze, że powód mógł czuć się pokrzywdzony działaniami spółek wchodzących w skład grupy (...), w tym pozwanej, mając na uwadze wieloletnią współpracę pomiędzy stronami i przyczyny jej zakończenia związane ze złym stanem zdrowia powoda, czego pozwana miała świadomość. Powód mógł oczekiwać od pozwanej, że w sposób lojalny wyjaśni powodowi jego sytuację prawną, przedstawi dostępne opcje rozwiązania umowy i rozliczenia stron. Przełożeni powoda, reprezentujący także (...) sp. z o.o., nie uczynili tego, nie udzielili wsparcia merytorycznego, chociażby poprzez poinformowanie powoda o prawie złożenia wniosku o wypłatę świadczenia wyrównawczego i o terminie do jego zgłoszenia.

O ile zasady słuszności nie mogły przemawiać za uwzględnieniem roszczeń powoda, to przemawiały one za nieobciążaniem powoda kosztami procesu, w sytuacji kiedy mógł on pozostawać w usprawiedliwionym przekonaniu o słuszności swoich roszczeń.

sędzia Agnieszka Nakwaska-Szczepkowska