Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Warszawa, dnia 11 grudnia 2023 roku

Sąd Okręgowy w Warszawie I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący sędzia (del.) Marcin Polit

Protokolant sekretarz sądowy Dominika Głębocka

po rozpoznaniu w dniu 15 listopada 2023 roku w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa B. J.

przeciwko K. J.

o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli

I.  oddala powództwo;

II.  przyznaje adwokatowi T. S. ze Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Warszawie kwotę 17 712 (siedemnaście tysięcy siedemset dwanaście) złotych, w tym 3 312 (trzy tysiące trzysta dwanaście) złotych podatku od towarów i usług tytułem zwrotu kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu powódce B. J., które nie zostały opłacone w całości ani w części.

Sygn. akt I C 2205/21

UZASADNIENIE

wyroku z dnia 11 grudnia 2023 roku w zakresie punktu I

W dniu 13 sierpnia 2021 roku (data stempla pocztowego – k. 18) B. J. wniosła pozew do tut. Sądu, w którym wniosła o nakazanie pozwanej K. J., aby zwróciła powódce udział w nieruchomości (3/4) zlokalizowanej w W. przy ul. (...), którą otrzymała w drodze darowizny z dnia 4 kwietnia 2011 roku na mocy aktu notarialnego rep. A nr (...) (pozew – kk. 3-4).

W piśmie z dnia 26 kwietnia 2022 roku stanowiącym uzupełnienie pozwu, powódka – reprezentowana odtąd przez pełnomocnika z urzędu – wskazała ponadto okoliczności polegające na m.in. braku zainteresowania powódką i jej pogarszającym się stanem zdrowia, nieopłacanie rachunków za mieszkanie czy wykorzystywanie syna do opieki nad powódką (pismo – kk. 30-34). Ponadto pismem z dnia 3 czerwca 2022 roku powódka zmodyfikowała wartość przedmiotu sporu (pismo – k. 54).

W odpowiedzi na pozew z dnia 16 listopada 2022 roku (data stempla pocztowego – kk. 161) pozwana wniosła o oddalenie powództwa w całości (odpowiedź na pozew – kk. 75-79).

W piśmie z dnia 12 kwietnia 2023 roku stanowiącym modyfikację powództwa powód wniósł o stwierdzenie obowiązku do złożenia przez pozwaną oświadczenia woli o zwrocie przedmiotu darowizny, tj. udziału w nieruchomości (3/4) zlokalizowanej w W., przy ul. (...), którą pozwana otrzymała od powódki w drodze darowizny dnia 4 kwietnia 2011 roku na mocy aktu notarialnego (rep. (...)). W pozostałym zakresie podtrzymała dotychczasowe wnioski (pismo – k. 211).

Sąd ustalił następujący stan faktyczny.

Na mocy aktu notarialnego rep. A nr (...) z dnia 4 kwietnia 2011 roku B. J. darowała swojej wnuczce K. J. przysługujący jej udział w wysokości 3/4 części we współuprawnieniu do spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego nr (...) w budynku przy ul. (...) w W. (§3). Zgodnie z §4 umowy, K. J. zobowiązała się względem B. J. do dołożenia wszelkich starań w celu zapewnienia jej prawa do dożywotniego zamieszkiwania w przedmiotowym lokalu lub w innym nabytym w jego miejsce (umowa darowizny – kk. 5-6).

Powódka zamieszkiwała w ww. lokalu wspólnie z pozwaną oraz jej małoletnim synem O. C., od 2010 roku. Przez okres 2 lat zamieszkiwał tam również ówczesny partner pozwanej i ojciec O. C.. Pozwana samotnie wychowuje syna, który potrzebuje wsparcia w edukacji z uwagi na zaburzenia na tle (...) i (...) (uczył się w ramach edukacji domowej). K. J. jest przedsiębiorcą, prowadzi gabinet kosmetyczny. W okresie od grudnia 2020 roku do czerwca 2021 roku przebywała również za granicą. Ma zdiagnozowane (...) i uczęszczała na sesje (...).

Powódka jest osobą starszą, schorowaną, zmagającą się z częstymi urazami. Pozostaje również przez większość życia pod opieką (...). Korzystała z pomocy w sprawach życia codziennego zarówno wnuczki K. J., jak również sąsiadów, opiekunki, a także syna – R. J. (ojca K. J.), który na co dzień zamieszkuje w Hiszpanii, ale przebywał w Polsce w okresie od grudnia 2021 roku do listopada 2022 roku.

W czasie wspólnego zamieszkiwania powódki oraz pozwanej były okresy harmonijnej, dobrej relacji i wspólnego spędzania czasu (obiady, granie w gry planszowe, wyjazdy na wakacje, wspólne spędzanie świąt). Między stronami dochodziło jednak również do konfliktów, w szczególności dotyczących codziennych spraw w sferze wychowania syna pozwanej. W ramach tych kłótni pozwana dopuszczała się wobec swojej babci do przykrych, niegrzecznych sformułowań. Proponowała jej rozważenie przeniesienia się do domu opieki czy też wynajęcie jej pokoju. Również B. J. przejawiała wobec K. J. złośliwe zachowania co do nieinformowania, nieprzypominania o jej codziennych potrzebach i stanie zdrowia – w kwietniu 2020 roku, kiedy doznała urazu w mieszkaniu, nie chciała, by sąsiadka informowała o tym wnuczkę.

K. J. częściowo regulowała rachunki za media i opłaty z tytułu zamieszkiwania w lokalu przy ul. (...), a także z tytułu abonamentu za telefon i TV do 2021 roku, a zaprzestała tego po wyprowadzeniu się z przedmiotowego lokalu z uwagi na konflikt z babcią. Nieporozumienia między stronami dotyczą również kwestii partycypacji w czynszu i opłat za mieszkanie.

K. J. wraz z synem wyprowadziła się z lokalu przy ul. (...) w grudniu 2021 roku. Z uwagi na konflikt, strony nie utrzymują od tego czasu kontaktu ze sobą.

(fotografie – kk. 83-85, wyniki badań – kk. 86-100; zaświadczenie – k. 101, potwierdzenia przelewów – kk. 102-146, rachunki – k. 155, wydruk korespondencji – kk. 152-154, decyzja w sprawie edukacji domowej – k. 147, kserokopie dokumentacji szpitalnej – kk. 181-183, zeznania świadka W. S. – kk. 202v.-203, zeznania świadka B. S. – kk. 203-204v., zeznania świadka E. S. – kk. 204v.-205v., zeznania świadka H. Z. – kk. 206-207, zeznania świadek Z. L. – kk. 216-217, zeznania świadka R. J. – kk. 217-218, zeznania powódki B. J. – kk. 218-220. kk. 228-229, zeznania pozwanej K. J. – kk. 220v.-222)

Pismem datowanym na dzień 26 lipca 2021 roku zatytułowanym „Dot. anulowania darowizny” B. J. wezwała K. J. do dobrowolnego zrzeczenia się darowizny przekazanej jej umową z dnia 4 kwietnia 2011 roku. W piśmie tym wskazała m.in., że decyzję tą motywuje rażącą niewdzięcznością przejawiającą się „brakiem szacunku”, „wywoływaniem nieporozumień”, faktem przebywania za granicą, co skutkowało tym, że powódka będąc chora zmuszona była prosić o pomoc sąsiadki i opiekunki, arogancją co do niej i swojego syna, poruszaniem się w skąpym ubraniu po mieszkaniu. Pismo to zostało przesłane na adres miejsca pracy pozwanej i doręczone w dniu 29 lipca 2021 roku (pismo wraz z potwierdzeniem odbioru – kk. 12-13).

Powyższy stan faktyczny został ustalony na podstawie przedłożonych do akt sprawy wyżej wymienionych dokumentów, a także zeznań wymienionych świadków i stron. Sąd pominął pozostałe, niewymienione wyżej dowody, uznając je za nieprzydatne w kontekście końcowego rozstrzygnięcia.

Stan faktyczny był między stronami sporny, co było uzasadnione pozostawaniem we wzajemnym konflikcie. Ów spór odnosił się przede wszystkim do interpretacji zachowań pozwanej, tj. oceny, czy stanowiły one przejawy rażącej niewdzięczności, które uzasadniałyby odwołanie darowizny dokonanej umową z dnia 4 kwietnia 2011 roku. Zadaniem Sądu była obiektywna ocena ww. zachowań i ustalenie, czy spełniają one przesłankę z art. 898 k.c., do czego Sąd odniósł się szerzej poniżej.

Sąd zważył co następuje.

Powództwo nie zasługiwało na uwzględnienie.

W niniejszej sprawie powódka domagała się orzeczenia przez Sąd obowiązku złożenia przez pozwaną oświadczenia woli o zwrocie przedmiotu darowizny od pozwanej w postaci udziału w nieruchomości (3/4) zlokalizowanej w W. przy ul. (...). Wskazała, że pismem z dnia 26 lipca 2021 roku odwołała darowiznę z uwagi na rażącą niewdzięczność, a zatem w oparciu o art. 898 k.c.

W przypadku skutecznego odwołania darowizny na gruncie art. 898 k.c., obdarowany jest zobowiązany do zawarcia umowy rozporządzającej ( solvendi causa), której treścią jest zwrotne przeniesienie przedmiotu darowizny na darczyńcę. W razie odmowy zawarcia takiej umowy darczyńca może wytoczyć przeciwko obdarowanemu powództwo o nakazanie złożenia oświadczenia woli (art. 64 k.c. i art. 1047 k.p.c.). W procesie takim, na zarzut pozwanego, sąd bada zasadność odwołania darowizny, a zatem ciężar dowodu rażącej niewdzięczności spoczywa na darczyńcy (G. Karaszewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. J. Ciszewski, P. Nazaruk, LEX/el. 2023, art. 898).

W niniejszej sprawie kluczową kwestią było zatem ustalenie, czy rzeczywiście pozwana – jako wnuczka powódki – dopuściła się rażącej niewdzięczności wobec swojej babci.

W pierwszej kolejności należy wskazać, że w zakresie oświadczenia z dnia 26 lipca 2021 roku został zachowany termin określony w art. 899§3 k.c. Uprawnienie do odwołania darowizny ograniczone bowiem jest rocznym terminem zawitym liczonym a tempore scientiae – od dnia dowiedzenia się przez darczyńcę o niewdzięczności obdarowanego. Jeżeli niewdzięczne zachowanie obdarowanego przybiera ciągły charakter (co ma miejsce zwłaszcza przy zaniechaniu), bieg tego terminu rozpoczyna się od chwili ustania niewdzięcznego zachowania (postanowienie SN z 29.10.2019 r., IV CSK 256/19, LEX nr 2744148). W niniejszej sprawie powódka powołuje się właśnie na okoliczności, które mają charakter trwały i mają miejsce po dziś dzień, bowiem jak wskazała w treści oświadczenia z dnia 26 lipca 2021 roku, a także w toku postępowania w pismach procesowych czy w ramach przesłuchania, przejawy owej rażącej niewdzięczności to m.in. brak zainteresowania powódką, brak chęci kontaktu i nieudzielanie jej pomocy w codziennych czynnościach. Tego typu zachowania (zaniechania) niewątpliwie mają charakter trwały, natomiast osobną kwestią było dokonanie obiektywnej oceny tych zachowań i co za tym idzie ustalenie, czy zachowanie pozwanej rzeczywiście nosiło znamiona rażącej niewdzięczności.

Niewdzięczność obdarowanego polega na takim jego zachowaniu względem darczyńcy, które nie daje się pogodzić z moralnym nakazem poszanowania osoby świadczącej bezpłatnie jakieś dobro. Przy ocenie natężenia tej niewdzięczności należy brać pod uwagę zarówno kryterium subiektywne (punkt widzenia samego darczyńcy), jak i kryterium obiektywne (perspektywę rozsądnego uczestnika obrotu). Postulat ten wynika stąd, że z jednej strony nie sposób opierać takiej oceny jedynie na wyobrażeniach darczyńcy, które mogą okazać się sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem, z drugiej zaś strony nie można tu lekceważyć osobistych stosunków łączących darczyńcę z obdarowanym, które mogą przecież uzasadniać ostrzejsze potępienie niektórych zachowań tego ostatniego. Niewdzięczność przybiera zatem stopień rażący, gdy oba powyższe kryteria stosowane łącznie pozwalają uznać dane zachowanie się obdarowanego względem darczyńcy za szczególnie naganne (w świetle tych kryteriów ocenia się, w jakiej mierze uczucia darczyńcy zostały urażone postępowaniem obdarowanego). Cechę rażącej niewdzięczności może mieć zarówno działanie, jak i zaniechanie obdarowanego. Za przykład takiej niewdzięczności mogą na ogół służyć: ciężkie znieważenie darczyńcy, popełnienie innego przestępstwa skierowanego przeciwko jego mieniu lub osobie, opuszczenie darczyńcy w chorobie, niemające uzasadnienia zerwanie kontaktów rodzinnych itp. Każdy taki przypadek musi jednak podlegać indywidualnej ocenie w świetle wyżej opisanych przesłanek (G. Karaszewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz). W orzecznictwie przyjmuje się, że przesłankę rażącej niewdzięczności uznaje się za spełnioną tylko w przypadkach szczególnych: zwłaszcza przestępstw obdarowanego przeciwko darczyńcy lub osobom dla niego bliskim albo rażącego zaniedbywania obowiązków rodzinnych (wyrok SN z 26.01.2018 r., II CSK 254/17, LEX nr 2455715). O rażącej niewdzięczności z reguły nie może być mowy, gdy obdarowany dopuszcza się wobec darczyńcy działań godzących w jego dobra, ale czyni to nieumyślnie, a nawet umyślnie lecz działania te nie wykraczają poza ramy zwykłych konfliktów życiowych (rodzinnych) w określonym środowisku. Pojedyncze czyny – nawet moralnie naganne, polegające np. na kierowaniu obraźliwych, sprawiających przykrość zwrotów, nie mogą jeszcze uzasadniać odwołania darowizny i są mimo wszystko uznawane za mieszczące się w ramach życiowych konfliktów rodzinnych (zob. wyrok SN z 5.10.2000 r., II CKN 280/00, LEX nr 52563).

W ocenie Sądu zachowanie powódki tej przesłanki nie spełnia. Niewątpliwie z przedstawionego stanu faktycznego wyłania się obraz tego, że strony były i są ze sobą skonfliktowane i że dochodziło między nimi do kłótni. Kłótnie te dotyczyły m.in. sposobu wychowywania syna pozwanej, a prawnuczka powódki – O. C., a ponadto powódka zarzucała pozwanej nieokazywanie szacunku, agresywne zachowanie, nieregularny styl życia czy poruszanie się w skąpym ubraniu po mieszkaniu. Należało w tym kontekście jednak mieć na uwadze, że powódka jest osobą starszą (różnica wieku między stronami wynosi 50 lat), a jednocześnie przychylić się do argumentacji pozwanej i uznać za naturalną okoliczność różnicę pokoleniową, a co za tym idzie różnicę w przejawianych wzorcach zachowań, poglądach w sferze wychowania dzieci itp., co niewątpliwie może wywoływać konflikty. Samo sprawianie przykrości w ramach kłótni na takim polu nie może jednak od razu zostać uznane za zachowanie wyjątkowo naganne moralnie, wykraczające poza powszechnie spotykane, często naznaczone kłótniami stosunki rodzinne.

Jak wynika z przeprowadzonego postępowania dowodowego, nie można przychylić się do stanowiska powódki, że pozwana w ogóle nie opiekowała się nią, nie udzielała jej dostatecznie pomocy, skoro np. jak wynika z korespondencji z sąsiadką – E. S., to powódka, kiedy doznała urazu w mieszkaniu, nie chciała, by informować o tym pozwaną (korespondencja – kk. 152-154), a pozwana – kiedy przebywała w Polsce i miała taką możliwość – była w stanie przybyć do mieszkania i taką pomoc świadczyć. Skoro zaś – jak wskazywała sama powódka – w okresie choroby była jej udzielana pomoc przez sąsiadki, to nie można uznać, by pomoc dla powódki akurat ze strony pozwanej była w tym wypadku nieodzowna, tym bardziej w sytuacji, gdy pozwana w ogóle mogła nie dysponować wiedzą o chorobie powódki (por. wyrok SN z 25.11.1999 r., II CKN 600/98, LEX nr 79932). Jak wynika również z przedłożonych potwierdzeń przelewów oraz rachunków (kk. 102-146, k. 155), nie można uznać, że pozwana nie partycypowała w ogóle w kosztach utrzymania powódki, uiszczaniu opłat eksploatacyjnych za mieszkanie itp. Przede wszystkim wskazać należy, że na mocy umowy z dnia 4 kwietnia 2011 roku K. J. zobowiązała się względem B. J. do dołożenia wszelkich starań w celu zapewnienia jej prawa do dożywotniego zamieszkiwania w przedmiotowym lokalu lub w innym nabytym w jego miejsce. Niewątpliwie jest to realizowane, gdyż powódka w dalszym ciągu zamieszkuje w przedmiotowym lokalu, jednocześnie na tej podstawie nie można oczekiwać od pozwanej, że będzie ona stale zamieszkiwać i przebywać z powódką. Trzeba bowiem mieć na uwadze również sytuację życiową pozwanej, która jest osobą w wieku 36 lat, samotnie wychowującą dziecko, pracującą zawodowo, zmagającą się również z licznymi problemami życiowymi i zdrowotnymi tak swoimi, jak i swojego syna, i związane z tym potrzeby musi realizować. Nie można zatem wymagać od pozwanej, by stale przebywała z powódką, a konieczność realizowania ww. potrzeb uzasadnia fakt, że pozwana nie zawsze jest w stanie pozostawać do dyspozycji powódki. Nieudzielanie takiej pomocy, w sytuacji gdy obdarowany nie jest do tego zobowiązany, nie może jeszcze stanowić przejawu rażącej niewdzięczności (zob. wyrok SN z 23.03.2000 r., II CKN 810/98, LEX nr 50880).

Mając na uwadze powyższe, z uwagi na brak rażącej niewdzięczności ze strony pozwanej, oświadczenie powódki o odwołaniu darowizny nie odniosło skutku, w związku z czym powództwo o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie zwrotu przedmiotu darowizny podlegało oddaleniu. W tym zakresie Sąd orzekł jak w punkcie I wyroku.