Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 9 maja 2014 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 9 maja 2014 r. w Białymstoku

na rozprawie

sprawy z powództwa (...) w B.

przeciwko (...) S.A. w B.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanej

od wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku

z dnia 18 grudnia 2013 r. sygn. akt VII GC 255/13

I.  zmienia zaskarżony wyrok w punkcie 1 i 3 w ten sposób, że oddala powództwo i zasądza od powódki na rzecz pozwanego kwotę 13.162 zł tytułem kosztów procesu, w tym 7.217 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego;

II.  zasądza od powódki na rzecz pozwanej kwotę 2.959 zł tytułem zwrotu kosztów procesu za instancję odwoławczą.

UZASADNIENIE

(...) w B. pozwała (...) Spółce Akcyjnej w B. o zapłatę kwoty 260 936,55 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 18.07.2013 r do dnia zapłaty tytułem wynagrodzenia za roboty dodatkowe wykonane w ramach inwestycji pod nazwą (...) w Ł. ul. (...) i ul. (...)".

Nakazem zapłaty wydanym w postępowaniu upominawczym w dniu 1.08.2013 r., sygn. akt VII GNc 237/13 Sąd Okręgowy w Białymstoku orzekł zgodnie z żądaniem powoda. Na skutek sprzeciwu pozwanej od powyższego nakazu zapłaty, w którym zaskarżyła go w całości, Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia zasądził od pozwanej na rzecz powódki kwotę 23.178,10 zł z odsetkami w wysokości 13 % w stosunku rocznym od kwoty 21.214,35 zł od dnia 18.07.2013 r. do dnia zapłaty i od kwoty 1.963,75 zł od dnia 25.09.2013 r. do dnia zapłaty; umorzył postępowanie o zapłatę kwoty 237.758,45 zł i orzekł o kosztach procesu.

Sąd ustalił, że bezspornym było, iż w dniu 17.01.2012 r. strony podpisały umowę o roboty budowlane nr Nr (...). W ramach tej umowy pozwana (...) Spółka Akcyjna w B., jako zamawiający, zleciła powódce (...) w B., jako wykonawcy, kompleksowe wykonanie instalacji teletechnicznych i systemu (...) wraz z wykonaniem projektu wykonawczego na zadaniu inwestycyjnym pn(...) w Ł. ul. (...) i ul. (...)". Określając przedmiot umowy i jej zakres rzeczowy strony w § 1 ust. 3 umowy przewidziały możliwość pisemnego zlecenia powodowi wykonania innych robót nieprzewidzianych w umowie i przekazanej dokumentacji projektowej. Zastrzegły, że zakres dodatkowych zadań oraz wysokość związanego z tym wynagrodzenia wykonawcy strony ustalą w drodze aneksu do umowy. Ponadto w § 12 ust. 1 umowy strony zawarły klauzulę generalną, że wszelkie zmiany tejże umowy wymagają formy pisemnej pod rygorem nieważności.

Podstawowy przedmiot umowy został przez powódkę wykonany i w całości rozliczony. W toku prac pozwana zleciła powódce wykonanie robót dodatkowych w ramach zadania inwestycyjnego. Roboty dodatkowe zlecane były ustnie, a następnie drogą mailową. Nie został sporządzony na piśmie aneks do umowy na wykonanie robót dodatkowych. Roboty dodatkowe obejmowały wykonanie projektów (...) i (...) w celu dostosowania instalacji pożarowych do aranżacji lokali najemców oraz wykonanie tych prac, wykonanie projektu i instalacji systemu sterowania klapami oddymiającymi nad powierzchnią (...), dostosowanie montaż i uruchomienie przycisku wyzwalającego pracę wentylatorów strumieniowych, prace związane ze zmianami ścian działowych w lokalach najemców, wykonanie projektu i instalacji systemu sterowania klapami oddymiającymi w dużym świetliku nad strefą foodcourt, wykonanie projektu i instalacji systemu zamknięć ogniowych w małym trawelatorze na poziomie garażu. Wymienione roboty dodatkowe zostały przez powódkę wykonane w całości w okresie od października 2012 r. do lutego 2013 r. i odebrane przez pozwanego formalnie w dniu 8.07.2012 r. Łączna wartość robót dodatkowych wynosiła 212 143,54 zł netto.

Powódka na wykonane roboty dodatkowe wystawiła fakturę VAT nr (...) z dnia 6.06.2013 r. na kwotę 260 936,55 zł. brutto z 30-dniowym terminem płatności i w dniu 7.06.2013 r. dostarczyła ją pozwanej. Pozwana przy piśmie z dnia 20.06.2013 r. zwrócił powódce powyższą fakturę bez zaksięgowania i odmówiła uznania zobowiązania z uwagi na brak potwierdzenia robót przez uprawnionego przedstawiciela jego firmy, tj. kierownika kontraktu. Formalne podpisanie protokołu odbioru robót dodatkowych nastąpiło w dniu 8.07.2013 r., przy czym bez dokonania czynności odbiorowych na terenie budowy, a jedynie poprzez formalne podpisanie protokołu poza budową, która przekazana została inwestorowi już w marcu 2013 r. Powódka w dniu 28.06.2013 r. anulowała fakturę VAT nr (...) z dnia 6.06.2013 r. i na podstawie protokołu odbioru w dniu 8.07.2013 r. wystawiła nową fakturę VAT nr (...) na kwotę 260 936,55 zł brutto, tym razem z 7-dniowym terminem płatności i w dniu 10.07.2013 r. dostarczył ją pozwanej.

Pozwana w dniu 9.08.2013 r. wpłaciła powódce na poczet należności wynikającej z faktury VAT nr (...) kwotę 239 722,20 zł, potrącając z należności objętej fakturą kwotę 21 214,35 zł stanowiącą 10% wynagrodzenia netto z tytułu kaucji gwarancyjnej. Dochodzona pozwem kwota należności głównej, na skutek częściowej zapłaty ograniczona do sumy 23 178,10 zł., stanowi częściowe wynagrodzenie za wykonane przez powódkę roboty dodatkowe oraz skapitalizowane odsetki w wysokości 1 963,75 zł. z tytułu nieterminowej zapłaty części wynagrodzenia.

Spór z kolei sprowadzał się do ustalenia, czy przedmiotowe roboty dodatkowe powinny zostać objęte reżimem i postanowieniami umowy podstawowej o roboty budowlane z dnia 17.01.2013 r., w tym, w zakresie terminu zapłaty wynagrodzenia oraz dopuszczalności potrącenia kaucji gwarancyjnej. Rozstrzygniecie tego sporu, w ocenie Sądu, wymagało dokonania wykładni postanowień umowy podstawowej w zakresie warunków formalnych zmian umowy oraz zawierania aneksów, w tym odnoszących się do robót dodatkowych.

Powołując się na treść § 1 ust. 3 umowy, Sąd wskazał, że zgodnie z wolą stron, zlecenie robót dodatkowych powinno przybrać formę pisemną, zaś sam zakres dodatkowych zadań i wysokość związanego z tym wynagrodzenia wykonawcy miało nastąpić w drodze aneksu do umowy. Ponadto w § 12 ust. 1 strony zawarły klauzulę generalną, iż wszelkie zmiany umowy wymagają formy pisemnej pod rygorem nieważności. W ocenie Sądu, wprowadzenie do umowy robót dodatkowych, nie przewidzianych w momencie jej podpisywania, stanowi zmianę treści umowy poprzez rozszerzenie zakresu przedmiotu umowy oraz wysokości należnego wykonawcy wynagrodzenia. Zmiana taka zgodnie z ustaleniami stron powinna przybrać formę aneksu do umowy. Sąd nie zgodził się jednak z pozwanym, że aneks taki może mieć charakter dorozumiany. Z umowy wynika jednoznacznie, że wszelkie zmiany umowy, a zapis w tym zakresie nie zawiera żadnych ograniczeń i wyłączeń, odnosi się również do aneksu dotyczącego robót dodatkowych, wymagają formy pisemnej pod rygorem nieważności. Skoro strony na wykonanie robót dodatkowych nie sporządził aneksu w formie pisemnej, ustalenia stron w kontekście obowiązywania umowy i jej postanowień ogólnych oraz szczegółowych są nieważne. Zatem do ustaleń stron w zakresie zakresu, wykonania i rozliczenia robót dodatkowych postanowienia umowy podstawowej nie mogą mieć zastosowania. Nie mają tym samym zastosowania przewidziane w § 5 umowy postanowienia odnoszące się do sposobu i terminu płatności, warunków dopuszczalności potrącenia i zwrotu kaucji gwarancyjnej. Sąd uznał, że obowiązkiem pozwanej, zamierzającej stosować wobec powódki wszelkie rygory dotyczące sposobu i terminu płatności za wykonane roboty dodatkowe, było zadbanie o sporządzenie i podpisanie stosownego aneksu do umowy. Świadomość takiej potrzeby z pewnością towarzyszyła pozwanej, skoro w toku procesu podejmowała próby nakłonienia powódki do podpisania takiego aneksu, przesyłając jego projekt drogą mailową. Tymczasem do podpisania takiego aneksu nie doszło. Pozwana natomiast przez wiele miesięcy od daty przekazania zakończonej inwestycji inwestorowi, co miało miejsce w marcu 2013 roku, uchylała się od zapłaty należnego powódce wynagrodzenia. Także pierwotnie wystawioną przez powódkę fakturę z dnia 6.06.2013 r. odesłała z odmową zapłaty powołując się na brak potwierdzenia robót przez swojego uprawnionego przedstawiciela, który to odbiór potwierdził poprzez późniejsze formalne podpisanie protokołu odbioru, bez dokonywania związanych z tym czynności odbiorczych. Fakt dostosowywania się powódkę do wymogów formalnych stawianych przez pozwaną przy procedurze odbioru i płatności nie przemawia za włączeniem do umowy o roboty dodatkowe postanowień z umowy podstawowej. Brak jest na to stosowych dowodów, a nadto postawa powódki warunkowana była potrzebą jak najszybszego uzyskania należnego jej wynagrodzenia.

W ocenie Sądu, nieważność umowy o roboty dodatkowe w świetle wiążącej strony umowy podstawowej o roboty budowlane nie czyni umowy o roboty dodatkowe nieważną w zupełności. Roboty dodatkowe wykonane zostały na podstawie ustnych ustaleń stron, zatem do umowy takiej zastosowanie znajdują przepisy ogólne o zobowiązaniach umownych. Wprawdzie przepis art. 648 k.c. wymaga, by umowa o roboty budowlane stwierdzona została pismem, jednakże brak w tym zakresie nie rodzi skutku nieważności. Umowa tego typu jest umową konsensualną, odpłatna i wzajemną (art. 647 k.c.). Wynagrodzenie umowne powinno zostać szczegółowo określone przez strony, tak co do wysokości, jak również terminu i sposobu płatności. Brak uzgodnień w powyższym zakresie sprawia, iż zastosowanie znajdują przepisy ogólne dotyczące zobowiązań umownych.

Postanowienia z umowy podstawowej, jak wskazano wyżej, nie mają zastosowania co do terminu wymagalności roszczenia. Należało zatem stosować przepisy ogólne: art. 455 k.c. generalnie określający termin spełnienia świadczenia ogólnie i art. 488 § 1 k.c. dotyczący umów wzajemnych i wskazujący na jednoczesność świadczeń wzajemnych. Umowa o roboty budowlane należy do kategorii umów wzajemnych. Zdefiniowana została w art. 647 k.c. i z treści tego przepisu należy wywodzić wymagalność roszczenia zamawiającego i wykonawcy. Kierując się specyfiką tej umowy, Sąd uznał, że wymagalność roszczenia wykonawcy za wykonane przez niego roboty powstaje z chwilą ich odebrania przez zamawiającego, co znajduje odzwierciedlenie w protokole odbioru robót, chyba że strony ustaliły inny termin płatności. Z okoliczności sprawy nie wynika, by pomiędzy stronami istniały ustalenia szczegółowe dotyczące terminu zapłaty wynagrodzenia. Zatem wymagalność jego powstała z dniem odbioru robót, co miało miejsce w dniu 8.07.2013 r. Powódka z dniem podpisania protokołu odbioru wystawiła fakturę, w której jako termin zapłaty wskazał 7 dni od daty doręczenia pozwanemu faktury. Doręczenie faktury pozwanej miało miejsce w dniu 10.07.2013 r., zatem termin zapłaty upływał w dniu 17.07.2013 r. Płacąc w dniu 9.08.2013 r. część należności wynikającej z faktury, pozwana pozostawała w opóźnieniu, w zakresie kwoty 239 722,20 zł od dnia 18.07. do 8.08.2013 r. i słusznie powódce należą się odsetki za opóźnienie. W zakresie kwoty 21 214,35 zł pozwana pozostaje w opóźnieniu do dnia wyrokowania, gdyż nie przysługuje jej uprawnienie do potrącenia kaucji gwarancyjnej obejmującej 10% wynagrodzenia netto.

Z powyższych względów na mocy art. 647 k.c., art. 481 § 1 k.c. i art. 482 § 1 k.c. Sąd orzekł jak w sentencji. W części odnoszącej się do cofniętego żądania pozwu postępowanie umorzył na mocy art. 355 k.p.c.

Pozwana wniosła apelację od tego wyroku, zaskarżając go w części uwzgledniającej powództwo - pkt I i w zakresie rozstrzygnięcia o kosztach postępowania, ujętego w punkcie trzecim, zarzucając mu:

-

naruszenie art. 233 k.p.c. przez:

a)  dokonanie dowolnej a nie swobodnej oceny zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego skutkujące uznaniem, iż roboty dodatkowe nie podlegają reżimowi umowy zawartej pomiędzy stronami dnia 17.01.2012 r. w sytuacji gdy w trakcie procesu inwestycyjnego strony, poprzez czynności konkludentne uznały, iż zapisy umowy podstawowej są wiążące dla stron w zakresie robót dodatkowych,

b)  pominięcie dowodu w postaci protokołu odbioru robót dodatkowych sporządzonego w formie pisemnej, zawierającego essentialia negotii aneksu i spełniającego wymóg formy pisemnej,

- naruszenie art. 65 k.c. przez jego błędne zastosowanie i dokonanie wykładni złożonych przez strony oświadczeń woli niezgodnie z okolicznościami w jakich zostały złożone, bez uwzględnienia zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów.

Wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku przez oddalenie powództwa w zaskarżonej części i zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego, a nadto o obciążenie powódki kosztami postępowania odwoławczego, ewentualnie o uchylenie wyroku w zaskarżonym zakresie i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Apelacja była uzasadniona.

Sąd Apelacyjny, jako sąd ponownie rozpoznający sprawę, w granicach zaskarżenia rozpoznał ją w oparciu o dowody przeprowadzone przez Sąd Okręgowy i podzielił zarzut naruszenia art. 233 k.p.c. dotyczący nieprawidłowej oceny materiału dowodowego i skutkujący wadliwym ustaleniem, że roboty dodatkowe nie podlegają reżimowi umowy głównej z 17.01.2012 r. W ocenie Sądu odwoławczego, zasadniczym dowodem potwierdzającym fakt poddania robót dodatkowych ogólnym postanowieniom umowy zasadniczej jest sama treść § 1 ust. 3 umowy z 17.01.2012 r., w której strony uzgodniły, że „Wykonawca zobowiązuje się wykonać także inne roboty nieprzewidziane w przekazanej dokumentacji projektowej, nieokreślone w chwili obecnej, a których wykonanie może dodatkowo zlecić Zamawiający.” Określony w tym postanowieniu umownym potencjalny obowiązek powódki wykonania robót został uwarunkowany dalszym, zgodnym ustaleniem zakresu dodatkowych zadań oraz wysokością związanego z tym wynagrodzenia, co miało nastąpić w drodze aneksu do umowy. Z literalnego brzmienia § 1 ust. 3 umowy z 17.01.2012 r. wynika zatem, że jedynie zakres dodatkowych prac i wysokość należnego za nie wynagrodzenia miały być ustalane odrębnie w formie aneksu. Kwestia warunków i terminów zapłaty oraz możliwości potrącenia kaucji gwarancyjnej, na których tle wystąpił spór w niniejszej sprawie, podlegała zatem regulacji umowy podstawowej. Z materiału dowodowego, ani stanowisk stron nie wynika bowiem, by czyniły one w tym zakresie inne ustalenia.

Jednocześnie nie można jednak podzielić zarzutu naruszenia art. 233 k.p.c. przez pominięcie dowodu z dokumentu protokołu odbioru robót dodatkowych, podpisanego przez kierownika kontraktu P. M. ze strony pozwanej i kierownika robót P. Ż. ze strony powódki (k. 22). Dokumentu tego, wbrew stanowisku skarżącej, nie można utożsamiać z aneksem do umowy zasadniczej choćby z uwagi na fakt, że osoby go podpisujące nie były upoważnione do reprezentacji stron w tym zakresie. Odpisy z KRS każdej ze spółek potwierdzają reprezentacje członków zarządu, a w/w osoby nie należą do tego kręgu (k. 24v, 27v-28). Nie wykazano również, by były one upoważnione do dokonywania w imieniu każdej ze stron czynności prawnych na podstawie odrębnych umocowań.

W świetle materiału dowodowego (protokołu odbioru robót dodatkowych z 08.07.2013 r. k. 22, e-maila pozwanej z dn. 23.10.2013 r. k. 105, pisma powódki z dn. 25.10.2013 r. k. 106, zeznań świadków M. Z. e-protokół z 18.12.2013 r., czas od 00:29:42, k. 108, M. K., tamże, czas od 00:42:39, k. 108v, P. M., tamże, czas od 01:02:36, k. 109) i stanowisk stron bezspornym natomiast było, jak trafnie przyjął również Sąd Okręgowy, że strony w sposób dorozumiany, a zatem przez przekazanie zlecenia ze strony pozwanej i przyjęcie go do wykonania przez powódkę, dokonanie odbioru robót przez pozwaną i zaakceptowanie określonego przez powódkę wynagrodzenia, zawarły porozumienie obejmujące zakres dodatkowych prac i wysokość należnego za nie wynagrodzenia. W ocenie Sądu Apelacyjnego należy je traktować jako aneks do umowy podstawowej w rozumieniu jej § 1 ust. 3. Jest on uregulowaniem ważnym w świetle tego postanowienia, które rygor formy pisemnej zastrzegało jedynie dla celów dowodowych. Zgodnie bowiem z art. 76 zd. 2 k.c., gdy strony zastrzegły dokonanie czynności w formie pisemnej, nie określając skutków niezachowania tej formy, poczytuje się, w razie wątpliwości, że była ona zastrzeżona wyłącznie dla celów dowodowych. Jednocześnie należy zaznaczyć, że stosunkach miedzy przedsiębiorcami, a niewątpliwie obie strony postępowania do nich należą, zgodnie z art. 74 § 3 k.c., fakt dokonania tej czynności prawnej i jej treści może być dowodzony wszelkimi środkami dowodowymi, bez żadnych ograniczeń. Został on też wykazany, o czym mowa była powyżej.

W tym miejscu należy wyjaśnić, że Sąd odwoławczy nie podzielił stanowiska Sądu Okręgowego, który przyjął, że także w zakresie § 1 ust. 3 umowy zastosowanie znajduje postanowienie jej § 12 ust. 1, który dla każdej zmiany umowy wymaga formy pisemnej pod rygorem nieważności. W ocenie Sądu Apelacyjnego, określenie zakresu prac dodatkowych, w żaden sposób nie zmieniających zakresu prac podstawowych, przyjętych za przedmiot umowy głównej w jej § 1 ust. 2 oraz nie wpływających na należne za nie wynagrodzenie, lecz wymagające wynagrodzenia odrębnego, nie stanowi zmiany umowy w rozumieniu powołanego § 12 ust. 1 umowy w zw. z art. 76 zd. 1 k.c. w zw. z art. 77 § 1 k.c., tym bardziej, że sam obowiązek powódki wykonania prac dodatkowych, po odrębnym ustaleniu ich zakresu i należnego wynagrodzenia, został w tejże umowie przewidziany. Reasumując, odnośnie ustalonych w aneksie robót dodatkowych i należnego za nie wynagrodzenia, zastosowanie miały postanowienia umowy podstawowej z 17.01.2012 r., w tym przede wszystkim regulacje dotyczące terminu wymagalności roszczenia o zapłatę wynagrodzenia (§ 5 ust. 7 umowy) oraz uprawnienia zamawiającego do zatrzymania 10% wynagrodzenia netto z każdej faktury tytułem kaucji gwarancyjnej (§ 5 ust. 8 umowy). Konsekwencją tej oceny było z kolei przyjęcie, że na dzień 08.08.2013 r. pozwana spełniła należne powódce świadczenie w odpowiedniej części i nie pozostawała w opóźnieniu w jego zapłacie.

Ostatecznie Sąd nie podzielił zarzutu naruszenia prawa materialnego art. 65 § 1 k.c. przez dokonanie nieprawidłowej wykładni oświadczeń woli stron, uznając, że nieprawidłowości sprowadzały się do opisanych powyżej mankamentów w zakresie oceny materiału dowodowego.

Mając na względzie powyższe, Sąd Apelacyjny zmienił wyrok w zaskarżonej części w sposób wskazany w sentencji na mocy art. 386 § 1 k.p.c. Konsekwencją powyższego była zmiana rozstrzygnięcia o kosztach za pierwszą instancję przez uchylenie obowiązku pozwanej zwrotu powódce części opłaty od pozwu w zakresie w jakim powództwo podlegało oddaleniu (art. 100 k.p.c.). O kosztach postępowania odwoławczego, Sąd orzekł zaś zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik sprawy wyrażoną w art. 98 k.p.c. i przy uwzględnieniu § 6 pkt 5 i § 12 ust.1 pkt. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. 2002 Nr 163, poz. 1349).