Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 9 maja 2023 roku

Sąd Okręgowy w Sieradzu I Wydział Cywilny

w następującym składzie:

Przewodniczący: Sędzia Barbara Bojakowska

Sędziowie: Joanna Składowska

K. P.

po rozpoznaniu w dniu 9 maja 2023 roku w Sieradzu

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa A. J. (1) – Syndyka masy upadłości osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej – B. M.

przeciwko T. M.

o zachowek

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Rejonowego w Zduńskiej Woli

z dnia 12 stycznia 2023 roku, sygn. akt I C 226/22

I.  oddala apelację:

II.  zasądza od A. J. (1) – Syndyka masy upadłości osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej – B. M. na rzecz T. M. 2700 zł (dwa tysiące siedemset złotych) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym.

Sygn. akt I Ca 154/23

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Rejonowy w Zduńskiej Woli w sprawie z powództwa A. J. (1) - Syndyka Masy Upadłości osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej – B. M. przeciwko T. M.
o zachowek, oddalił powództwo i nie obciążył powoda obowiązkiem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego należnego stronie pozwanej (pkt 1 i 2).

Powyższe orzeczenie zapadło w oparciu o następujące ustalenia i wnioski, których istotne elementy przedstawiają się następująco:

Pozwany i B. M. są rodzeństwem. Ich matka G. M. 12 czerwca 2022 roku. Ojciec pozwanego i siostry B. K. M. również nie żyje. Rodzice pozwanego rozwiedli się, kiedy pozwany był w wieku przedszkolnym. Pozwany w czasie przepisanym po śmierci ojca złożył przed notariuszem oświadczenie o odrzuceniu spadku. B. M. nie złożyła stosownego oświadczenia.

G. M. za życia przysługiwało spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego nr (...), położonego przy ul. (...) w Z., znajdujące się w zasobach Spółdzielni Mieszkaniowej (...) z siedzibą w Z. wraz
z prawem do korzystania z pomieszczenia przynależnego w postaci komórki lokatorskiej oznaczonej numerem (...) o powierzchni użytkowej 3,00 m ². Lokal posiada powierzchnię użytkową 38,00 m ² i znajduje się na trzeciej kondygnacji. Składa się dwóch pokoi, kuchni, przedpokoju oraz łazienki i wc. Posiada balkon o powierzchni ok. 1,50 m ². Lokal nie ma urządzonej księgi wieczystej. Wartość rynkowa lokalu wynosi 182000 zł. Mieszkanie znajduje się w złym stanie technicznym. Od momentu zakupu przez G. M. nie było remontowane. Oprócz lokalu mieszkalnego wraz z wyposażeniem i kwoty 4 zł, zgromadzonych na jej rachunku bankowym nie pozostawiła po sobie żadnego majątku. Poza drobnymi darowiznami (prezenty świąteczne) nie czyniła żadnych darowizn na rzecz swoich dzieci.

29 lipca 2019 roku G. M. sporządziła testament w formie aktu notarialnego Rep. A numer (...) przed notariuszem M. B. z Kancelarii Notarialnej w Z., w którym do całości spadku powołała swojego syna T. M.. Zamiarem spadkodawczyni przy sporządzeniu testamentu było zabezpieczenie jej córki i troska o jej byt. Wiedziała o problemach finansowych córki
i zaciągniętych zobowiązaniach, w tym o toczącym się postępowaniu upadłościowym. Bała się, że córka zostanie bez dachu nad głową, dlatego do spadku powołała pozwanego
– swojego syna T. M.. Była przeświadczona o tym, że pozwany
nie zostawi swojej siostry bez pomocy i zapewni jej dach nad głową. Z racji stanu zdrowia córki i zaburzeń emocjonalnych, przejawiających się m.in. podejmowaniem nierozważnych decyzji nie chciała zostawić córce mieszkania. Wiedziała, że córka nie będzie w stanie utrzymać samodzielnie mieszkania, z racji problemów zdrowotnych i braku środków
do życia.

B. M. pozostawała w konkubinacie z M. P..
W czasie trwania nieformalnego związku, zaciągnęli wspólnie zobowiązanie w postaci kredytu hipotecznego wyrażonego w walucie obcej (frank szwajcarski) w banku (...) S.A. na zakup lokalu mieszkalnego, położonego w K..
W czasie ubiegania się o kredyt mieszkaniowy była zatrudniona w banku i uzyskiwała stałe dochody . Wraz z upływem czasu pojawiły się problemy w ich związku. Jej były konkubent nadużywał alkoholu, stosował wobec niej przemoc psychiczną i fizyczną. Związek ich rozpadł się pod koniec 2011 roku, jednakże we wspólnym mieszkaniu zamieszkiwali do 2015 roku. Przez dłuższy czas B. M. regularnie wywiązywała się ze swoich zobowiązań. Liczne problemy zdrowotne doprowadziły do utraty zatrudnienia i powstania zaległości w regulowaniu zobowiązań. Po zaprzestaniu regulowania zobowiązań z tytułu kredytu hipotecznego, zobowiązania zaczął regulować jej były konkubent M. P., który w późniejszym czasie wytoczył przeciwko niej pozew o zapłatę. Postanowieniem Sądu Rejonowego dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi XIV Wydziału Gospodarczego dla spraw Upadłościowych i Restrukturyzacyjnych z dnia 04 maja 2022 roku, wydanym w sprawie
XIV GU 641/22 ogłoszono upadłość obejmującą likwidację majątku dłużniczki B. M., jako osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej i wyznaczono syndyka masy upadłości w osobie A. J. (2). W postanowieniu postanowiono wezwać wierzycieli do zgłaszania wierzytelności oraz osoby, którym przysługują prawa
oraz prawa i roszczenia osobiste ciążące na nieruchomościach należących do upadłej,
nie ujawnione w księdze wieczystej, w terminie 30 dni od daty obwieszczenia postanowienia o ogłoszeniu upadłości wierzycieli. Jako wierzyciele, zgłosiły się dwa podmioty: Bank (...) S.A. z wierzytelnością w kwocie 255071,84 zł (255016,22 zł + 55,62 zł)
oraz M. P. z wierzytelnością w kwocie 24658,13 zł (23760,16 zł + 897,97 zł). Łączna kwota wierzytelności wynosi 279729,97 zł. Wymagalna była jedynie wierzytelność M. P.. Za zobowiązanie wobec Banku (...) S.A. upadła ponosi odpowiedzialność solidarną wraz z M. P..

29 czerwca 2022 roku przed notariuszem M. B. z Kancelarii Notarialnej
w Z. sporządzono w formie aktu notarialnego Rep. A numer 2662/2022 protokół dziedziczenia i przyjęto od pozwanego T. M. oświadczenie spadkowe. Ujawniono testament spadkodawczyni G. M.. Stawający: pozwany T. M. i jego siostra wskazali, że w skład spadku po zmarłej wchodzi własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego numer (...), położonego
przy ul. (...) w Z., znajdujące się w zasobach Spółdzielni Mieszkaniowej (...) z siedzibą w Z., dla którego to lokalu mieszkalnego
nie ma urządzonej księgi wieczystej. Pozwany przyjął wprost przypadający mu z mocy testamentu notarialnego o numerze Rep. A 1762/2019 spadek po swojej matce. Jednocześnie, 29 czerwca 2022 roku notariusz M. B. z Kancelarii Notarialnej w Z. sporządziła w formie aktu notarialnego akt poświadczenia dziedziczenia o numerze
Rep. A 2666/2022. Poświadczyła w nim, że spadek po G. M. nabył
w całości wprost z mocy testamentu notarialnego o numerze Rep. A 1762/2019
syn spadkodawczyni T. M.. Niniejszy akt poświadczenia dziedziczenia został zarejestrowany w Rejestrze Spadkowym PL 29 czerwca 2022 roku pod numerem (...).

Powód 26 lipca 2022 roku wystosował do pozwanego wezwanie do zapłaty kwoty 60000 zł, tytułem należnego B. M. zachowku w związku ze śmiercią jej matki G. M.. Należność miała zostać uiszczona na wskazany w wezwaniu numer rachunku bankowego w terminie do 8 sierpnia 2022 roku.

B. M. ma 41 lat. Z zawodu jest teologiem. Jest zameldowana
w mieszkaniu, stanowiącym własność jej brata pod adresem: ul. (...), (...)-(...) Z., począwszy od 4 stycznia 2018 roku. Od 18 czerwca 2020 roku
jest zarejestrowana w Powiatowym Urzędzie Pracy w Z. jako osoba bezrobotna. Nie posiada prawa do zasiłku. Ubiegała się o uzyskanie renty chorobowej, jednakże
do jej uzyskania brakło jej 2 miesięcy stażu pracy. Posiada orzeczenie o niepełnosprawności w stopniu umiarkowanym. Wymaga zatrudnienia w warunkach chronionych oraz zaopatrzenia w sprzęt medyczny i korzystania z systemu środowiskowego wsparcia
w samodzielnej egzystencji. Jest osobą schorowaną. Choruje na: chorobę zwyrodnieniową kręgosłupa z zespołem bólowym odcinka szyjnego i lędźwiowego, dyskopatię odcinka C5-C6 i L4-S1, cukrzycę insulinoniezależną, nowotwór niezłośliwy żuchwy, zaburzenia depresyjne nawracające, zespół jelita drażliwego, zaburzenia korzeni nerwów rdzeniowych lędźwiowo-krzyżowych, artropatię towarzyszącą, reumatoidalne zapalenie stawów oraz niezłośliwy nowotwór mózgu i innych części centralnego systemu nerwowego (torbielowaty guz
na wysokości trzonu S1), przewlekłe zapalenia żołądka, przewlekły ból. Pozostaje pod stałą opieką poradni: rehabilitacyjnej, reumatologicznej, zdrowia psychicznego, okulistycznej, neurologicznej i diabetologicznej. Korzystała w terapii indywidualnych, realizowanych
w Niepublicznym Specjalistycznym Zakładzie Opieki Zdrowotnej (...).” Sp. z o.o. z siedzibą w S. oraz Fundacji (...) w Ł.. Ma problemy z chodzeniem,
w związku z czym porusza się przy pomocy kul ortopedycznych. Taki stan utrzymuje się
od czterech lat. Nie jest zdolna do samodzielnej egzystencji, w codziennym życiu korzysta
z pomocy swojego brata – pozwanego T. M.. Drobną pomoc uzyskuje także od obecnego partnera. Nie posiada własnych środków do życia, za życia mamy mieszkała z nią i obie utrzymywały się z emerytury spadkodawczyni. Wspierał je także T. M., robiąc zakupy, płacąc za leki i rachunki. Po śmierci mamy pozostaje
na utrzymaniu brata. Brat ponosi koszty utrzymania mieszkania, w którym ona zamieszkuje, wyżywienia, leków. Zawozi ją na wizyty lekarskie. Z racji tego, że pozostaje na utrzymaniu brata zrezygnowała z prywatnych wizyt lekarskich, korzysta ze świadczeń w ramach NFZ. B. M. spotyka się z mężczyzną, który odwiedza ją w weekendy, sporadycznie wspiera ją finansowo lub kupuje jakieś produkty spożywcze. B. M. sama nigdy by nie wystąpiła z roszczeniem o zachowek przeciwko pozwanemu, z uwagi
na świadczoną przez niego pomoc finansową i codzienne wsparcie. W przypadku uwzględnienia roszczenia powoda nie wie co się z nią stanie. Nie ma gdzie zamieszkać.
Nie może wrócić do lokalu, którego współwłaścicielem jest jej konkubent.

Pozwany ma 42 lata. Pozostaje w związku małżeńskim z A. M. (1) (uprzednio B.). Jest to jego drugie małżeństwo. Z obecnego związku nie posiada dzieci. Z poprzedniego związku posiada córkę A. M. (2), wobec której jest zobowiązany z tytułu obowiązku alimentacyjnego w wysokości 700 zł miesięcznie. Oprócz tego łoży na córkę, kupuje jej różne rzeczy, zabiera na wakacje. Dojeżdża do niej do Ł., jeżdżą wycieczki, do kina, na basen. Jest zatrudniony jako nauczyciel języka angielskiego
w Zespole Szkolno - Przedszkolnym nr (...) w Z.. Osiągnął najwyższy stopień awansu zawodowego. Średnie miesięczne wynagrodzenie wynosi ok. 4200 zł netto. Wynagrodzenie pozwanego jest zależne m.in. od liczby doraźnych zastępstw nauczycielskich i dodatków. Nie udziela dodatkowych lekcji języka angielskiego. Cierpi na chorobę autoimmunologiczną A.-B. (niedokrwistość złośliwą), w związku z czym pozostaje pod stałą kontrolą lekarską. Wraz z drugą żoną kwietnia 2013 roku zawarł
w (...) Banku (...) S.A. z siedzibą w W. Oddział 1 w Z. umowę kredytu mieszkaniowego WŁASNY KĄT hipoteczny
z oprocentowaniem zmiennym o numerze (...), celem nabycia lokalu mieszkalnego numer (...), zlokalizowanego przy ul. (...) w Z.. Dla powyższej nieruchomości prowadzona jest w Sądzie Rejonowym w Zduńskiej Woli księga wieczysta (...). Kredyt został udzielony na 360 miesięcy, z obowiązkiem spłaty do 5 kwietnia 2043 roku. Razem z obecną żoną zamieszkują w ww. mieszkaniu. Przeciętna wysokość stałych miesięcznych zobowiązań pozwanego wynosi ok. 2261,87 zł. Pozwany ponosi koszty utrzymania lokalu, w którym zamieszkuje ze swoją obecną żoną oraz lokalu, zlokalizowanego przy ul. (...), (...)-(...) Z., w którym zamieszkuje jego siostra B. M.. W mieszkaniu zajmowanym przez siostrę opłaca czynsz, energię elektryczną i tv, kupuje jej żywność, leki, środki higieniczne. Miesięczny koszt świadczonej pomocy to ok. 1500 - 2000 zł. To około połowa pensji pozwanego. Wspiera
ją i służy pomocą fizyczną. Nie posiada wiedzy o innym zobowiązaniach swojej siostry, poza zaciągniętym kredytem hipotecznym wspólnie z byłym konkubentem. Pozwany, razem
z obecną żoną pomagali również jej matce. W celu spłaty roszczenia dochodzonego pozwem musiałby sprzedać mieszkanie, zapisane w testamencie a zajmowane przez siostrę B. M.. Pozwany poniósł wyłączne koszty pochówku mamy G. M.. Koszt zasiłku pogrzebowego nie był wystarczający na pokrycie wszystkich należności.
W zakładzie pogrzebowym dopłacał ok. 1500 zł, księdzu płacił 700 zł, opłacał grabarza, zakupił ubrania do pochówku oraz dzierżawę gruntu w wysokości 1000 zł. Z zasiłku brakło ok. 3000 - 4000 zł do pokrycia całkowitych kosztów pogrzebu. Za życia matki wspierał
ją również finansowo, płacił jej za prąd, telefon, robił zakupy, kupował leki. Pozwanemu
za życia matki żyło się lżej, z uwagi na to że otrzymywała ona emeryturę. Od śmierci mamy jego sytuacja finansowa uległa pogorszeniu, nie jest w stanie zgromadzić jakichkolwiek oszczędności.

Stan faktyczny ustalono w oparciu o zgromadzony w aktach sprawy osobowy
i nieosobowy materiał dowodowy. Sąd w całości uznał za wiarygodne dokumenty prywatne
i urzędowe zgromadzone w aktach sprawy, a także zeznania świadka B. M.
i pozwanego T. M.. Sąd uznał je za w pełni wiarygodne, w tym szczególnie w zakresie okoliczności sporządzenia testamentu i woli testatorki, sytuacji zdrowotnej i finansowej B. M. oraz sytuacji finansowej i życiowej pozwanego. Zeznania te pozostają dla sądu w zgodzie ze zgromadzoną dokumentacją medyczną. Znajdowały całkowite odzwierciedlenie w zgromadzonym materiale dowodowym. Ich zeznania były spójne, spontaniczne i logiczne. W przypadku braku wiedzy o konkretnych okolicznościach wskazywali na to. B. M. w trakcie składania zeznań
na rozprawie częstokroć reagowała płaczem na zadawane pytania, w tym: o stan swojego zdrowia, okoliczności śmierci matki, relacji z byłym konkubentem oraz pomocy świadczonej przez brata. Dla pozwanego uczestnictwo w rozprawie także było dużym przeżyciem,
na rozprawie widoczne było zdenerwowanie, załamywał mu się głos.

Według sądu powództwo jako pozostające w rażącej sprzeczności z zasadami współżycia społecznego jest niezasadne i podlega oddaleniu.

Sąd wskazał na art. 991 § 1 i 2 k.c., art. 993 k.c., art. 994 § 1 k.c. i stwierdził, że swoboda dysponowania majątkiem za życia, na przykład w formie darowizn, czy swoboda testowania pozwalająca na dowolne dysponowanie majątkiem w testamencie na wypadek śmierci mogą prowadzić do pokrzywdzenia osób najbliższych spadkodawcy. Stąd też o tym, kto, jakie i na jakich zasadach otrzyma korzyści po zmarłym, decydować musi nie tylko wola spadkodawcy, ale i ustawa. Jeżeli wskazany w ustawie uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. W każdym zatem przypadku, gdy uprawniony do zachowku, który dziedziczy lub dziedziczyłby z mocy ustawy wspólnie z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu przysporzenia, ma przeciwko spadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Dla sądu w świetle art. 991 k.c., z uwagi na ogłoszenie upadłości konsumenckiej B. M., powód A. J. (1) – Syndyk Masy Upadłości osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej B. M. bezspornie jest osobą uprawnioną do uzyskania zachowku po zmarłej G. M.. B. M. jako jej córka należy do kategorii osób wymienionych w art. 991 § 1 k.c.,
tj. zstępnych, którzy byliby powołani do spadku z mocy ustawy - na podstawie
art. 931 § 1 k.c. Powód dochodzi równowartości połowy udziału spadkowego w wysokości 1/2, który by przypadł B. M. przy dziedziczeniu ustawowym. Pozwany natomiast, z racji nabycia całego spadku na podstawie testamentu notarialnego, bezspornie jest legitymowany biernie.

Sąd wrócił kolejno uwagę, że strona pozwana w odpowiedzi na pozew wniosła
o oddalenie powództwa powołując się na naruszenie zasad współżycia społecznego, stypizowanego w art. 5 k.c.

Następnie odniesiono się do orzecznictwa, w którym omówiono zasady współżycia społecznego i stwierdzono, że wydanie wyroku w oparciu o ww. normę wymaga bardzo szczegółowej analizy całokształtu okoliczności faktycznych oraz uwzględnia jej wyjątkowego charakteru. Przepis ten odsyła bowiem do następujących klauzul generalnych: społeczno-gospodarczego przeznaczenia danego prawa oraz zasad współżycia społecznego.

Jednocześnie podkreślono, że zastosowanie ww. normy w niniejszej sprawie wymaga uwzględnienia charakteru roszczenia o zachowek, które swojej uzasadnienie znajduje w konstytucyjnej zasadzie ochrony dziedziczenia (art. 21 Konstytucji RP). Niezbędne jest zatem uwzględnienie że prawo osoby uprawnionej do zachowku służy „urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych” i dlatego zatasowanie art. 5 k.c. nastąpi jedynie w przypadku gdyby zasądzenie dochodzonego z ww. roszczenia zostałoby ocenione jako rażące niesprawiedliwe.

Zdaniem sądu wymagało w sprawie wskazania, że wprawdzie uzyskanie środków dochodzonych pozwem służyć będzie zaspokojeniu wierzycieli upadłej B. M. to o zasadności zgłoszonego roszczenia sąd musiał rozstrzygać w oparciu
o przesłanki dotyczące uprawnionej do zachowku.

Uwzględniono, że powód może dochodzić zaspokojenia wymagalnego roszczenia wskutek wytoczenia powództwa o ustalenie nieważności umowy kredytu hipotecznego wyrażonego w walucie obcej czy też ostatecznie wszczęcia postępowania w przedmiocie zniesienia współwłasności lokalu mieszkalnego w K., którego współwłaścicielami jest B. M. i M. P., a do którego upadła z całą pewnością nie wróci.

W ocenie sądu pozwany wykazał szereg okoliczności, które przemawiają
za oddaleniem dochodzonego w niniejszej sprawie powództwa w oparciu o art. 5 k.c. Pozwany jako jedyny spadkobierca testamentowy, na skutek przyjęcia wprost w całości spadku po zmarłej G. M., odziedziczył całość majątku, w skład którego wchodziło spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego numer (...), położonego przy ul. (...) w Z.. W mieszkaniu tym zamieszkuje jego siostra B. M.. Nieruchomość tą zajmowała wspólnie z matką za jej życia. Wówczas pozostawała na utrzymaniu matki, przy niewielkim wsparciu finansowym pozwanego. Celem sporządzenia testamentu przez spadkodawczynię G. M. była chęć zabezpieczenia jej córki. Testatorka wiedziała, że z racji problemów życiowych
i zdrowotnych córki oraz działań przez nią podejmowanych, zabezpieczenie jej bytu nastąpić może tylko poprzez powołanie do spadku pozwanego. To on będzie w stanie ponieść koszty utrzymania mieszkania oraz zaopiekować się – nie tylko materialnie – siostrą. Siostra pozwanego jest osobą schorowaną. Choruje na: chorobę zwyrodnieniową kręgosłupa
z zespołem bólowym odcinka szyjnego i lędźwiowego, dyskopatię odcinka C5-C6 i L4-S1, cukrzycę insulinoniezależną, nowotwór niezłośliwy żuchwy, zaburzenia depresyjne nawracające, zespół jelita drażliwego, zaburzenia korzeni nerwów rdzeniowych lędźwiowo-krzyżowych, artropatię towarzyszącą, reumatoidalne zapalenie stawów oraz niezłośliwy nowotwór mózgu i innych części centralnego systemu nerwowego (torbielowaty guz
na wysokości trzonu S1), przewlekłe zapalenia żołądka, przewlekły ból. Pozostaje pod stałą opieką poradni: rehabilitacyjnej, reumatologicznej, zdrowia psychicznego, okulistycznej, neurologicznej i diabetologicznej. Posiada orzeczenie o stopniu niepełnosprawności w stopniu umiarkowanym, ma problemu z poruszaniem się. Nie posiada jakichkolwiek środków
do życia, nie korzysta ze świadczeń socjalnych. Pozostaje na całkowitym utrzymaniu pozwanego. To on ponosi wszelkie ciężary, związane z utrzymaniem mieszkania
czy jej samej. Miesięczny koszt utrzymania siostry oscyluje w granicach 1500 - 2000 zł. Kupuje jej jedzenie, leki, zawozi do lekarzy. Przyjaciel B. M. jedynie
w marginalnym zakresie wspiera ją finansowo. Mieszkanie zajmowane przez B. M., a wchodzące w skład masy spadkowej po zmarłej G. M. jest zaniedbane i wymaga remontu, na co jednak pozwany nie posiada środków finansowych. Sytuacja finansowa pozwanego również nie jest najlepsza. Połowę swojego wynagrodzenia przeznacza na pomoc siostrze, w związku z czym nie posiada oszczędności. Posiada również swoje zobowiązania w postaci kredytu hipotecznego na zakup lokalu mieszkalnego, w którym zamieszkuje wraz z drugą żoną. Termin spłaty całości zobowiązania jest odległy. Nadto,
jest zobowiązany z tytułu obowiązku alimentacyjnego na rzecz córki, pochodzącej
z pierwszego małżeństwa. Sam cierpi na chorobę autoimmunologiczną w postaci choroby A.-B. (niedokrwistość złośliwą) i pozostaje pod stałą kontrolą lekarską. Pozwany nie ma dalszych perspektyw zawodowych, osiągnął bowiem najwyższy stopień awansu zawodowego. W celu zaspokojenia roszczenia powoda byłby zmuszony do sprzedaży mieszkania wchodzącego w skład masy spadkowej, a zamieszkiwanego przez swoją siostrę B. M.. Nie miałby przy tym możliwości przyjęcia jej do siebie, bowiem sam posiada niewielkie mieszkanie. Sprzedaż mieszkania doprowadziłaby do sytuacji, że siostra pozwanego zostałaby bez dachu nad głową i straci swoje centrum życiowe, czego chciała uniknąć ich matka G. M.. Brat przy tym nie byłby w stanie zaspokoić jej potrzeb mieszkaniowych. Wynajęcie mieszkania byłoby niemożliwe z uwagi na jego sytuację majątkową. Wobec relacji z byłym partnerem i współwłaścicielem mieszkania M. P. B. M. nie może zamieszkać w lokalu, którego jest współwłaścicielką. Nie jest zdolna do samodzielnej egzystencji, bez pomocy pozwanego nie poradzi sobie w życiu.

Dla sądu ponadto nie sposób także pominąć tego, że powód wystąpił w niniejszym pozwie o zaspokojenie dwóch roszczeń: wymagalnego długu M. P. w kwocie 24658,13 zł (23760,16 zł + 897,97 zł) i niewymagalnego długu (...) S.A.
z siedzibą w W. (uprzednio: Raiffeisen Bank (...) Oddział w Polsce)
w kwocie 255071,84 zł (255016,22 zł + 55,62 zł). Roszczenie względem M. P. dotyczy spłaconych rat na poczet zaciągniętego przez byłych konkubentów kredytu hipotecznego w walucie obcej i dotyczy okresu, w jakim ciężar ten ponosił wyłącznie wierzyciel. Roszczenie względem (...) S.A. z siedzibą w W. jest natomiast niewymagalne, z racji tego że nie doszło do wypowiedzenia umowy kredytowej, należności w wykonaniu ww. umowy są na bieżąco regulowane przez wierzyciela M. P.. To on zajmuje ww. nieruchomość, stanowiącą współwłasność jego i B. M. i na bieżąco uiszcza raty kredytu. Powyższe nie pozostaje również bez znaczenia dla sądu na wynik sprawy. Z racji wymagalności tylko jednego roszczenia oraz jego wysokości, a także mając na względzie sytuację życiową i finansową B. M. oraz pozwanego T. M., ewentualną konieczność sprzedaży mieszkania zajmowanego przez siostrę pozwanego i pozbawienie jej miejsca zamieszkania, uznanie roszczenia powoda byłoby wysoce niemoralne i byłoby niezgodne z zasadami słuszności i z ogólnie przyjętymi regułami etycznymi i obyczajnymi.

Mając powyższe na względzie, Sąd Rejonowy oddalił powództwo,

Sąd nadto oddalił wniosek o wydanie opinii przez biegłego z zakresu wyceny nieruchomości.

W ocenie sądu, na podstawie wyżej przytoczonych argumentów, analiza okoliczności sprawy dawała podstawy do przyjęcia, iż zgłoszone przez powoda roszczenie stanowi nadużycie prawa i pozostaje w rażącej sprzeczności z zasadami współżycia społecznego
w myśl art. 5 k.c.

Mając na względzie całokształt okoliczności sprawy, w tym treść pism procesowych złożonych przez strony w trakcie trwania postępowania oraz treść opinii biegłego, uznając przy tym jednocześnie, że przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne, Sąd w oparciu
o art. 148 ¹ § 1 k.p.c. rozpoznał sprawę na posiedzeniu niejawnym.

O kosztach postępowania sąd orzekł w oparciu o art. 102 k.p.c. W ocenie sądu, oddalenie powództwa na podstawie art. 5 k.c. jest typową sytuacją uzasadniającą zastosowanie w sprawie art. 102 k.p.c. Roszczenie powoda zostało oddalone ze względu
na ocenę sądu, który nie negując jego uprawnień ustawowych wskazał na zupełnie wyjątkowe okoliczności sprawy, które prowadziły do oddalenia powództwa. Powyższe uzasadnia zastosowanie art. 102 k.p.c. i nieobciążenie powoda obowiązkiem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego należnego stronie pozwanej.

Apelację od wyroku wniósł powód, który zaskarżył go w całości, zarzucając:

- naruszenie art. 235 ¹ § 1 pkt. 2 KPC w zw. z art. 278 § 1 KPC poprzez pominięcie dowodu z opinii biegłego z zakresu wyceny nieruchomości i przyjęcie, że jest on nieistotny dla rozstrzygnięcia sprawy w sytuacji gdy w sprawie wymagane były wiadomości specjalne
z zakresu wyceny nieruchomości niezbędne dla ustalenia wartości lokalu mieszczącego się
w Z. na ul. (...).

- naruszenie art. 233 § 1 KPC poprzez ustalenie bez wszechstronnego rozważenia materiału, wartości ww. lokalu jedynie na podstawie dokumentu prywatnego w sytuacji,
gdy wiadomości te wymagały wiedzy specjalistycznej, a więc powołania biegłego z zakresu wyceny nieruchomości, skutkiem czego sąd przyjął zaniżoną wartość lokalu a co za tym idzie błędnie zakwestionował wysokość dochodzonego zachowku, a także przyjął, że w sprawie zachodzi naruszenie zasad współżycia społecznego.

- naruszenie art. 233 § 1 KPC poprzez błędne ustalenie stanu faktycznego i przyjęcie, że zamiarem zmarłej matki B. i T. M. tj. G. M. było zabezpieczenie córki i troska o jej byt, w sytuacji, gdy w sporządzonym notarialnie testamencie pozwana nie otrzymała żadnego zabezpieczenia na przyszłość w postaci jakiegokolwiek zapisu/prawa zarówno przez testatorkę jak i jej brata.

- naruszenie art. 5 KC poprzez jego zastosowanie i przyjęcie, że ze względu na trudną sytuację materialną pozwanego oraz B. M. dochodzenie przez syndyka masy upadłości osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej na rzecz jej wierzycieli
i zgodnie z obowiązującymi przepisami, jest niezgodne z zasadami współżycia społecznego.

W oparciu o tak sformułowane zarzuty skarżąca wniósł o zmianę zaskarżonego orzeczenia i zasądzenie na rzecz powoda od pozwanego 60000 zł oraz zwrotu kosztów procesu za obie instancje według norm przypisanych.

W odpowiedzi na apelację pozwany wniósł o oddalenie apelacji w całości jako bezzasadnej, dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu z wnioskowanych dokumentów, zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego zwrotu kosztów postępowania w tym kosztów
zastępstwa procesowego za II Instancję według norm przepisanych wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się orzeczenia do dnia zapłaty.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja nie zasługuje na uwzględnienie i podlega oddaleniu.

Kontrola instancyjna nie wykazała uchybień przepisom prawa. Dokonane przez Sąd Rejonowy ustalenia faktyczne dotyczące okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy znajdują odzwierciedlenie w przytoczonych na ich poparcie dowodach, a ich prawna ocena
w kontekście weryfikacji żądania strony powodowej i zarzutów pozwanego opartych
na logicznym rozumowaniu i zasadach doświadczenia życiowego zasługuje na jednoznaczną aprobatę. Stąd ustalenia te oraz wyprowadzone na ich podstawie wnioski prawne Sąd Okręgowy podziela i przyjmuje za własne.

W ocenie Sądu Okręgowego, ocena materiału dowodowego dokonana przez Sąd Rejonowy nie wykracza poza granice swobodnej oceny wyznaczonej treścią art. 233 § 1 k.p.c.

Dla porządku należy jedynie przypomnieć, że stosownie do art. 233 § 1 k.p.c.
sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego uznania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału. Taka ocena, dokonywana jest
na podstawie przekonań Sądu, jego wiedzy i posiadanego doświadczenia życiowego, a nadto winna uwzględniać wymagania prawa procesowego oraz reguły logicznego myślenia, według których Sąd w sposób bezstronny, racjonalny i wszechstronny rozważa materiał dowodowy, jako całość, dokonuje wyboru określonych środków dowodowych i - ważąc ich moc
oraz wiarygodność - odnosi je do pozostałego materiału dowodowego. Skuteczne postawienie zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. wymaga wykazania, że sąd uchybił zasadom logicznego rozumowania lub doświadczenia życiowego, to bowiem jedynie może być przeciwstawione uprawnieniu sądu do dokonywania swobodnej oceny dowodów. Wymaga także wskazania konkretnego dowodu przeprowadzonego w sprawie, którego zarzut ten dotyczy i podania,
w czym skarżący upatruje wadliwą jego ocenę (por. m.in. z wyrokiem SN z dnia 15 kwietnia 2004 r., IV CK 274/03, LEX nr 164852). Nie jest nim inna ocena tych samych dowodów przeprowadzona przez skarżącego. Jeśli z określonego materiału dowodowego Sąd wyprowadza wnioski logicznie poprawne i zgodne z doświadczeniem życiowym, to ocena taka nie narusza reguł swobodnej oceny dowodów (art. 233 § 1 k.p.c.) i musi się ostać, choćby w równym stopniu, na podstawie tego materiału dowodowego, dawały się wysnuć wnioski odmienne (por. z wyrokiem SN z dnia 27 września 2002 r., II CKN 817/00,
LEX nr 56906).

W niniejszej sprawie strona apelująca, poza polemiką i prezentowaniem swojego subiektywnego stanowiska, nie znajdującego odzwierciedlenia w materiale dowodowym zgromadzonym w niniejszym postępowaniu, zasadniczo nie wskazuje na dowody z których wyciąga inne wnioski. Dla apelującego bowiem dochodzenie przez syndyka masy upadłości osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej na rzecz jej wierzycieli
nie jest niezgodne z zasadami współżycia społecznego, z uwagi na przedstawioną argumentację, nie znajdującą jednak odzwierciedlenia w stanie faktycznym sprawy
jak i przepisach prawa.

Wskazać ponadto trzeba, iż sąd I instancji bardzo szczegółowo ocenił zgromadzony
w sprawie materiał dowody, zarówno osobowy jak i nieosobowy wskazując, którym dał wiarę, a które pominął z uwagi na ich zbędność dla rozpoznania sprawy, co znalazło odzwierciedlenie w bardzo szerokich pisemnych motywach rozstrzygnięcia, a z uwagi,
że Sąd Odwoławczy przyjął ustalenia Sądu Rejonowego za własne, nie ma potrzeby ich powtarzania, ani też powtarzania oceny tych dowodów dokonanych przez sąd pierwszej instancji i zawartej tam argumentacji.

Wobec faktu, iż w sprawie szereg okoliczności uwydatniło, że dochodzone w sprawie roszczenie okazało się niezasadne w oparciu o zasady współżycia społecznego, nieistotny
dla rozstrzygnięcia sprawy był dowód z opinii biegłego z zakresu wyceny nieruchomości, który miał wykazać wartość lokalu odziedziczonego przez pozwanego.

Tym samym zarzuty dotyczące naruszenia art. 235 ¹ § 1 pkt. 2 k.p.c.
w zw. z art. 278 § 1 k.p.c. nie mogły odnieść zamierzonego skutku.

Niezasadne jest także stanowisko apelującego, z którego wywodzi, iż zamiarem zmarłej matki B. i T. M., nie było zabezpieczenie córki i troska
o jej byt, gdyż rodzeństwo M. zgodnie i logicznie potwierdzało okoliczności przemawiające za takim stanem rzeczy. To, że upadła nie otrzymała w sporządzonym notarialnie testamencie żadnego wyraźnego zabezpieczenia na przyszłość, samo w sobie
nie świadczy, iż wolą testatora nie było takie niesienie pomocy przez brata na rzecz siostry, jakie faktyczne miało i ma miejsce. Strona powodowa, poza swoją subiektywną oceną,
nie zaprezentowała żadnego dowodu, który podważyłby tak dokonane ustalenia.

Wbrew zarzutom apelacyjnego w okolicznościach sprawy prawidłowo uznano,
iż zachodzą w niej przesłanki do zastosowania art. 5 k.c.

Wskazać trzeba, że sąd stosuje prawo materialne - w tym również art. 5 k.c. - z urzędu, co oznacza, że nawet bez zarzutu pozwanego odnoszącego się do realizacji przez powoda jego uprawnienia w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego sąd powinien rozważyć, czy ze strony uprawnionego nie zachodzi nadużycie prawa podmiotowego.

Ponadto okoliczności, które miałyby stanowić podstawę do uznania, że wykonywanie przez uprawnionego jego prawa nie zasługuje na ochronę, powinny być udowodnione,
a ciężar udowodnienia tych okoliczności spoczywa w tym wypadku na pozwanym
(art. 6 k.c.).

W doktrynie i orzecznictwie konsekwentnie wskazuje się, iż zakres zastosowania powyższego przepisu powinien być jednak stosunkowo wąski, bowiem ocena sądu,
czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa podmiotowego, nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku wynikają
z ustawy i służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych (patrz: wyrok Sądu Najwyższego z 7 kwietnia 2004 roku, PiP 2006, z.6, s.111).

Względy te nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny o nadużyciu prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia
(patrz: wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 9 maja 2013 roku, I ACa 334/13; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 24 lutego 2014 roku, I ACa 1204/13; wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 31 marca 2011 roku, OSAB 2011, z.1, poz.21; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 17 czerwca 2014 roku, I ACa 1527/13).

W świetle zgodnego stanowiska orzecznictwa i doktryny prawa cywilnego przy ocenie istnienia podstaw do zastosowania art. 5 k.c. należy brać wszystkie okoliczności konkretnego przypadku, zachodzące tak po stronie zobowiązanego do zapłaty zachowku, jak i po stronie uprawnionego do zachowku (patrz: wyrok Sądu Najwyższego z 17 lipca 2009 roku, IV CSK 163/09, LEX nr 527197).

Przenosząc powyższe na grunt niniejszej sprawy, należy stwierdzić, że podane przez pozwanego okoliczności, które wskazał w uzasadnieniu Sąd Rejonowy, przemawiają za stwierdzeniem, że dochodzone przez powoda roszczenie stanowi nadużycie prawa podmiotowego.

Sądom obu instancji nie umknęło, że stan zdrowia upadłej i pozwanego, ich ciężka sytuacja materialna i życiowa, a przede wszystkim pomoc świadczona przez pozwanego siostrze, powodują, że wystąpienie z powództwem było sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Nadto powód wystąpił w niniejszym pozwie o zaspokojenie dwóch roszczeń: wymagalnego długu M. P. 24658,13 zł i niewymagalnego w kwocie 255071,84 zł, co przy braku możliwości finansowych pozwanego powodowałoby niemożność zaspokojenia powoda i skutkowałoby ewentualną koniecznością sprzedaży mieszkania zajmowanego przez siostrę pozwanego i pozbawieniem jej miejsca zamieszkania, co pozostaje bez wątpienia w sprzeczności z zasadami słuszności i przyjętymi regułami etycznymi.

Wypada także wspomnieć, że przy rozważeniu sytuacji majątkowej i osobistej zobowiązanego do zapłaty zachowku, dopuszczalne jest uznanie, że w konkretnych okolicznościach żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku pozostałoby w sprzeczności
z zasadami współżycia społecznego, (patrz: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1981 roku, III CZP 18/81, OSNC 1981/12/228 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 07 kwietnia 2004 roku, IV CK 215/03).

Powyższe również znajduje odzwierciedlenie w sprawie, gdyż sytuacja zdrowotna
i finansowa pozwanego, nie daje mu możliwości uregulowania żądania objętego pozwem
i naraziłaby na nadmierna represję finansową, kosztem jego i jego rodziny.

Mając na uwadze powyższe Sąd Okręgowy, na podstawie art. 385 k.p.c., oddalił apelację strony powodowej jako całkowicie bezzasadną, o czym orzeczono jak w punkcie
I wyroku.

O kosztach postępowania apelacyjnego, należnych od pozwanego solidarnie
na rzecz strony powodowej Sąd Okręgowy orzekł w punkcie II wyroku, na podstawie
art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 99 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c., tj. zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu, który powód przegrał w instancji odwoławczej
w całości.

Wysokość kosztów profesjonalnego zastępstwa prawnego po stronie pozwanej
w wysokości 2700 zł Sąd Odwoławczy ustalił w oparciu o § 2 pkt 6 w zw. z § 10 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 265).