Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 25 kwietnia 2024 r.

Sąd Apelacyjny w Lublinie III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 25 kwietnia 2024 r. w L.

sprawy W. P.

przeciwko Prezesowi Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego

o prawo do renty rodzinnej rolników

na skutek apelacji W. P.

od wyroku Sądu Okręgowego w Lublinie

z dnia 30 maja 2023 r. sygn. akt VIII U 2336/22

uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuję do Sądu Okręgowego
w L. do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Iwona Jawor-Piszcz

Sygn. akt III AUa 661/23

UZASADNIENIE

Sąd Okręgowy w Lublinie wyrokiem z dnia 30 maja 2023 roku po rozpoznaniu sprawy W. P. przeciwko Prezesowi Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego o prawo do renty rodzinnej rolników w pkt I oddalił odwołanie wnioskodawcy, w pkt II przyznał z sum budżetowych Skarbu Państwa (kasa Sądu Okręgowego w Lublinie) na rzecz adwokata M. P. kwotę 180 zł (sto osiemdziesiąt złotych) powiększoną o należy podatek od towarów i usług tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu.

Powyższy wyrok został oparty na następujących ustaleniach faktycznych i ocenie prawnej.

W. P. urodził się w dniu (...). Jest synem J. i A. małżonków P.. Matka wnioskodawcy – A. P. zmarła w dniu (...). Wnioskodawca w dniu 27 czerwca 2022 roku złożył do KRUS wniosek o rentę rodzinną rolników po zmarłej matce. Lekarz Rzeczoznawca KRUS w dniu 18 lipca 2022 roku uznał wnioskodawcę za trwale całkowicie niezdolnego do pracy w gospodarstwie rolnym od dnia 18 marca 1997 roku. Nie stwierdził trwałej niezdolności wnioskodawcy do samodzielnej egzystencji. Na skutek odwołania od orzeczenia Lekarza Rzeczoznawcy Komisja Lekarska KRUS w dniu 30 sierpnia 2022 roku uznała wnioskodawcę za trwale całkowicie niezdolnego do pracy w gospodarstwie od dnia 14 kwietnia 1991 roku i nie stwierdziła niezdolności do samodzielnej egzystencji .

Sąd Okręgowy ustalił, że W. P. w dniu 6 czerwca 1990 roku ukończył naukę w (...) Szkole(...) nr (...) w L. w zawodzie elektromonter . W. P. po ukończeniu szkoły ponadpodstawowej podjął starania o znalezienie placówki, w której mógłby kontynuować naukę w trybie wieczorowym lub zaocznym. Zależało mu na dostaniu się do Zespołu Szkół (...) we W., bo tę szkołę byłoby mu najłatwiej ukończyć, ale w 1990 roku szkoła ta nie prowadziła naboru do klasy I technikum zaocznego lub wieczorowego. W tej sytuacji wnioskodawca zrezygnował z dalszego kształcenia, ponieważ uczęszczanie do innej szkoły wiązałoby się dla niego z koniecznością dojazdów lub byłoby odpłatne, a nie chciał ponosić kosztów związanych z edukacją. Po dniu 6 czerwca 1990 roku nie kontynuował ani nie podjął nauki, w tym czasie pomagał w gospodarstwie rolnym rodziców. Jednocześnie w tamtym okresie wnioskodawca otrzymał kwalifikację do wojska. Orzeczeniem Rejonowej Komisji Poborowej w B. z dnia 7.03.1991 r. został uznany za zdolnego do służby wojskowej i zaliczony do kat. A . W kwietniu 1991 roku wnioskodawca uległ wypadkowi, na skutek którego stał się niezdolny do pracy w gospodarstwie rolnym. Już po wypadku we wrześniu 1991 roku podjął naukę w Zespole Szkół (...) we W.. Wnioskodawca był słuchaczem klasy pierwszej Technikum (...) dla Pracujących w systemie wieczorowym w roku szkolnym 1991-1992. Rok szkolny trwał od 1 września 1991 roku do 24 czerwca 1992 roku. Wnioskodawca nie ukończył szkoły i przerwał naukę po klasie pierwszej . Obecnie wnioskodawca utrzymuje się z renty z tytułu niezdolności do pracy przyznanej przez ZUS .

Powyższy stan faktyczny został ustalony w oparciu o powołane dowody z dokumentów zawartych w aktach sprawy i aktach rentowych, które obdarzono wiarą w całości. Przedłożone dokumenty nie były kwestionowane przez żadną ze stron. Sąd Okręgowy w całości podzielił zeznania wnioskodawcy, które były szczegółowe i spójne ze zgormadzonymi dokumentami.

Dokonując oceny prawnej Sąd Okręgowy przywołał regulacje prawne zawarte w art. 29 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. 2023 poz. 208 tekst jednolity ze zmianami) oraz art. 68 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. 2023 poz. 1251 tekst jednolity ze zmianami) wskazując krąg uprawnionych do renty rodzinek jaki ustawowe przesłanki prawa do świadczenia.

Sąd pierwszej instancji uznał, iż wnioskodawca swoje uprawnienie do renty rodzinnej rolników po zmarłej matce wywodził z treści art. 68 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, argumentując, że po ukończeniu szkoły ponadpodstawowej w czerwcu 1990 roku kontynuował naukę od września 1991 roku, a przerwa pomiędzy poszczególnymi okresami jego edukacji wynikała z przyczyn od niego niezależnych. Jednocześnie wnioskodawca próbował dowodzić, że co prawda w okresie, gdy powstała jego niezdolność do pracy miał przerwę w nauce, ale jego wyraźną intencją było kontynuowanie edukacji. Jednocześnie wskazał, iż poza sporem była okoliczność daty powstania niezdolności do pracy wnioskodawcy w gospodarstwie rolnym, tj. dzień 14 kwietnia 1991 roku oraz iż wtej dacie wnioskodawca miał już ukończone 16 lat, a ponadto, że wówczas nie miał statusu ucznia, ponieważ w tym okresie nie uczył się ani nie kontynuował nauki. Zdaniem Sądu okręgowego w tej sytuacji wnioskodawca nie spełnił warunków wskazanych w art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej. Przepis ten wyraźnie stanowi, że prawo do renty rodzinnej przysługuje dziecku zmarłego ubezpieczonego bez względu na wiek, tylko wówczas, gdy stało się ono całkowicie niezdolne do pracy do ukończenia 16 lat lub do ukończenia nauki w szkole nie dłużej niż do 25 roku życia. Tymczasem wnioskodawca w dacie powstania całkowitej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym nie uczył się ani nie kontynuował nauki, miał przerwę w kształceniu, która trwała od dnia 7 czerwca 1990 roku (gdy ukończył (...) Szkołę (...) nr (...) w L.) do dnia 1 września 1991 roku (gdy rozpoczął naukę w klasie Technikum (...) dla Pracujących we W.).

W ocenie Sądu Okręgowego stan faktyczny sprawy nie pozwala na zastosowanie przez analogię poglądu wyrażonego przez Sąd Najwyższy w powołanym przez pełnomocnika wnioskodawcy wyroku z dnia 22 października 2019 r., I UK 231/18. We wskazanym judykacie bowiem Sąd Najwyższy wyraźnie wskazał przewidziany w art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej warunek nabycia prawa do renty rodzinnej bez względu na wiek jest spełniony, jeżeli - mimo całkowitej niezdolności do pracy powstałej przed 25-tym rokiem życia - dziecko zmierzało do ukończenia nauki i podejmowało takie starania, mimo przeszkód wynikających z jego stanu zdrowia. Tymczasem na gruncie rozpatrywanej sprawy wnioskodawca, biorąc pod uwagę jego zeznania, nie kontynuował nauki w 1990 roku, ponieważ nie chciał dojeżdżać do szkoły poza miejscowością zamieszkania i nie chciał ponosić kosztów związanych z nauką. W ocenie Sądu powołane okoliczności wskazują, że w tym przypadku decyzja o okresowej przerwie w nauce była świadomym wyborem wnioskodawcy, natomiast nie wynikała z przyczyn od niego niezależnych czy wynikających z jego stanu zdrowia. Niezdolność wnioskodawcy do pracy nie powstała w okresie „do ukończenia nauki w szkole” zgodnie z treścią powołanego przepisu. Ubezpieczony naukę w szkole zakończył w dniu 6 czerwca 1990 roku, a ponownie podjął naukę w nowej szkole w Technikum (...) dla Pracujących w systemie wieczorowym w roku szkolnym 1991-1992. Rok szkolny trwał od 1 września 1991 roku do 24 czerwca 1992 roku. Wnioskodawca nie ukończył szkoły i przerwał naukę po klasie pierwszej. W dacie powstania niezdolności do pracy ubezpieczony pracował w gospodarstwie rolnym rodziców.

Wobec powyższych rozważań, Sąd Okręgowy uznał, że zaskarżona w niniejszym postępowaniu decyzja jest prawidłowa, a odwołanie wnioskodawcy podlega oddaleniu na podstawie art. 477 ¹⁴ § 1 k.p.c., o czym orzekł w punkcie I wyroku.

Mając powyższe na uwadze Sąd Okręgowy w Lublinie orzekł jak w wyroku.

Apelacje od wyroku złożył pełnomocnik wnioskodawcy, skarżąc wyrok w pkt I , zarzucając obrazę art. 68 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy emerytalnej poprzez błędna wykładnię i niezastosowanie w sytuacji, w której wnioskodawca stał się niezdolny do pracy przed ukończeniem nauki. Podnosząc powyższe wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i poprzedzającej go decyzji poprzez ustalenie wnioskodawcy prawa do renty rodzinnej po zmarłej matce. Nadto wniósł o zasądzenie kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu oświadczając, iż koszty te nie zostały uiszczone w całości ani w części.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Apelację należy uznać za uzasadnioną, co skutkuje koniecznością uchylenia zaskarżonego wyroku wobec nierozpoznania istoty sprawy. Wadliwość rozstrzygnięcia w rozumieniu z art. 386§4 k.p.c. polega na wydaniu przez Sąd pierwszej instancji orzeczenia, przy zaniechaniu zbadania przez ten sąd materialnej podstawy żądania. Sąd Okręgowy wyszedł z błędnego założenia, że ustalenia faktyczne istotne dla oceny dochodzonego świadczenia przez pryzmat art. 68 ust. 1 pkt 3 w zw. z pkt 2 ustawy emerytalnej w zw. z art. 29 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników w realiach rozpoznawanej sprawy ograniczają się do okresu nauki ubezpieczonego w szkole do dnia 6 czerwca 1990 roku (data ukończenia (...) szkoły (...)), uznając jednocześnie za wiążącą datę powstania całkowitej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym ustaloną przez rolniczy organ rentowy na dzień 14 kwietnia 1991 roku. Te jednak założenia nie uwzględniają faktów istotnych w sprawie. Ubezpieczony kontynuował naukę w okresie po dniu 6 czerwca 1990 roku, przed ukończeniem 25 roku życia w Technikum (...) dla Pracujących we W. w roku szkolnym 1991/1992. Okres nauki w Technikum (...) dla Pracujących we W. został przez wnioskodawcę przerwany, a Sąd Okręgowy nie ustalił z jakich przyczyn. Następnie, w dacie nieustalonej w stanie faktycznym, wnioskodawca wznowił naukę i kontynuował do dnia 2 czerwca 2004 roku (zaświadczenie k. 9 akt KRUS, świadectwo dojrzałości k. 10 akt KRUS). Dla oceny zasadności żądania istotne są przyczyny zaprzestania nauki przez ubezpieczonego, które Sąd Okręgowy ustalił, ale tylko do nauki przerwanej w czerwcu 1990 roku. Natomiast zaniechał tych ustaleń do dalszego okresu nauki w technikum (...) i kontunuowania nauki w okresie późniejszym, zakończonym uzyskaniem świadectwa dojrzałości. Te fakty mają zaś istotne znaczenie jeśli zważyć na przedstawione prawidłowo przez Sąd Okręgowy rozważania prawne i argumentację Sądu Najwyższego zawartą w wyroku z dnia 22 października 2019 roku (I UK 2312/18 LEX nr 3073212), w zakresie treści normatywnej art. 68 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej. Warunek uprawniający do renty rodzinnej dzieci, które przekroczyły 16 lat życia, jest formułowany w art. 68 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej, nie jako "uczęszczanie do szkoły", lecz jako okres trwający "do ukończenia nauki w szkole", nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia. W konsekwencji wobec osób dorosłych, o których mowa w art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej, okres powstania całkowitej niezdolności do pracy ma przypadać na czas do ukończenia nauki w szkole, przy czym proces ten nie może trwać dłużej niż do ukończenia 25 roku życia. Przewidziany w tym przepisie warunek prawa dziecka do renty rodzinnej bez względu na wiek jest zatem spełniony, jeżeli - mimo całkowitej niezdolności do pracy powstałej w tym czasie - dziecko zmierzało do ukończenia nauki (wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 14 listopada 20217 r. II UK 532/16 LEX nr 2427164; z dnia 30 listopada 2016 r. III UK 25/16 OSNP 2018/2/21 ).

Kolejnym istotnym zagadnieniem jest data powstania niezdolności do pracy i ustalenie czy ubezpieczony stał się całkowicie niedolny do pracy w gospodarstwie rolnym przed zakończeniem nauki. W tej mierze należy także mieć w polu widzenia dowody jakie ubezpieczony złożył w zakresie swego stanu zdrowia w toku postępowania przed organem rentowym. Dokumentacja medyczna nie uzasadnia tak jednoznacznej oceny Sądu pierwszej instancji, iż całkowita niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym powstała dnia 14 kwietnia 1991 roku i istniała nadal, nieprzerwanie aż do dnia ukończenia 25 roku życia. Wnioskodawca doznał wypadku w dniu 14 kwietnia 1991 roku i podlegał leczeniu na oddziale (...) we W. do dnia 2 maja 1991 roku. Doznał obrażeń: rany tłuczonej głowy, złamania podstawy czaszki, stłuczenia mózgu (zaświadczenie k. 54 akt KRUS). Jednakże poza zaświadczeniem stwierdzającym powyższe brak jest dokumentacji medycznej obrazującej skutki dla zdrowia wnioskodawcy, a w karcie informacyjne z dnia 2 maja 1991 roku wynika, iż zastosowano proces zachowawczego leczenia (kata informacyjna k. 55 akt KRUS). Przed tym zdarzeniem wnioskodawca nie dokumentował istotnych schorzeń, będąc zdolnym do odbycia służby wojskowej (orzeczenie k. 19 akt KRUS). Dla oceny trafności wyprowadzonego wniosku o istnieniu całkowitej niezdolności do pacy w gospodarstwie rolnym od dnia 14 kwietnia 1991 roku i to o charakterze trwałym, znaczenie ma kolejne orzeczenie, oceniające zdolność do pracy ubezpieczonego z dnia 18 marca 1997 roku tj. przed ukończeniem 25 roku życia. Obwodowa Komisja Lekarska ds. Inwalidztwa i Zatrudnia zaliczyła tym orzeczeniem ubezpieczonego do III grupy inwalidztwa (częściowej niezdolności do pracy) od dnia 18 marca 1997 roku, stwierdzając okresowe inwalidztwo do marca 2000 roku. Natomiast wnioskodawca podjął leczenie psychiatryczne z rozpoznaniem schizofrenii paranoidalnej w dniu 15 lipca 1996 roku, doznając prawdopodobnie w dniu 7 lipca 1996 kolejnego urazu (dokumentacja medyczna k. 22,28,32 akt KRSU).

Zatem wniosek o powstaniu całkowitej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym w okresie uniemożliwiającym ustalenie prawa do reny rodzinnej dla dziecka uprawnionej osoby do świadczenia emertytalnego jest zdecydowanie przedwczesny. Zważywszy na powyższe fakty nie można uznać, iż istota sprawy została rozpoznana przez Sąd Okręgowy. Rzeczą Sądu pierwszej instancji było ustalenie przyczyn zaniechania kontunuowania nauki w szkole średniej w roku szkolnym 1991/1992 i czasu trwania tej przerwy, przez pryzmat przesłanki ustawowej z art. 68 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej w zw. z art. 29 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz czy w okresie tej nauki (podjętej we wrześniu 1991 roku) lub przerwy w nauce, powstała całkowita niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym i jeśli tak to w jakiej dacie i czy istniała nadal nieprzerwanie aż do dnia śmierci matki ubezpieczonego i do dnia złożenia wniosku o prawo do renty rodzinnej. Poprzestanie na stanowisku procesowym pełnomocnika wnioskodawcy ustanowionego z urzędu wyrażonym na rozprawie dnia 24 maja 2023 roku, iż nie kwestionuje daty powstania całkowitej niezdolności do pracy na dzień 14 kwietnia 1991 roku nie zwalniało Sądu Okręgowego do dokonania dalszych ustaleń, zgodnie ze wskazaniami przedstawionymi wyżej. Pełnomocnik wnioskodawcy nie wypowiedział się wiążąco czy ta niezdolność, powstała dnia 14 kwietnia 1991 roku, istniała nadal nieprzerwanie w kolejnych latach. A przecież niewykluczone jest, iż nawet jeśli całkowita niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym rzeczywiście powstała dnia 14 kwietnia 1991 roku, to stan zdrowia ubezpieczonego uległ w kolejnych miesiącach poprawie, a następnie ponownie pogorszeniu, zmieniając też stopień niezdolności do pracy oraz iż zmiany w obrazie stanu zdrowia ubezpieczonego miały miejsce w okresie o którym stanowi art. 68 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej. Okoliczność ta jest tym bardziej istotna, iż wnioskodawca w swym odwołaniu od decyzji organu rentowego powołuje się na stabilizację swego stanu zdrowia i podjęcie nauki w roku szkolnym 1991/1992 (odwołanie k. 3 v). Na marginesie należy dostrzec, iż ustalenie przez organ rentowy całkowitej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym od dnia 14 kwietnia 1991 roku wobec wyjątkowo skąpego materiału w zakresie dowodów medycznych z tego okresu nasuwa wątpliwości, które miał zapewne także Sąd pierwszej instancji odbierając od ubezpieczonego w tym zakresie wyjaśnienia (protokół rozprawy z dnia 11 stycznia 2023 roku k. 20v). Treść jego wyjaśnień (chodziłem do przychodni, ale żadnych objawów nie stwierdzono) winny skłonić Sąd do podjęcia inicjatywy dowodowej celem ustalenia przesłanki niezdolności do pracy w świetle art. 68 ust.1 pkt 3 w zw. z pkt 2 ustawy emerytalnej. Dopuszczenia z urzędu dowodu niewskazanego przez stronę (art. 232 zdanie drugie k.p.c.) jest uprawnieniem sądu zmierzającego do wymierzenia sprawiedliwości w sposób rzetelny, zgodny z ustalonym stanem faktycznym opartym o prawidłową ocenę dowodów oraz prawem materialnym mającym do niego zastosowanie, jeżeli nie prowadzi do naruszenia bezstronności sądu, a w szczególności w sprawach o świadczenia z ubezpieczeń społecznych (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 sierpnia 2022 r. III USK 455/21 LEX nr 3482166).

W celu rzetelnego rozpoznania żądania wnioskodawcy konieczne jest uzupełnienie dowodów z akt postępowania prowadzonego przed ZUS Odział w B. w zakresie dokumentacji medycznej pozwalającej na ustalenie inwalidztwa, a następnie niezdolności do pracy z akt sprawy znak (...) oraz (...), ustalenie okresu nauki po dniu 1 września 1991 roku do ukończenia 25 roku życia i przyczyn, niewątpliwie występującej przerwy w kontunuowaniu nauki, po dniu 1 września 1991 roku. Dla wyjaśnienia tych okoliczności wskazane byłoby uzyskanie stosownych informacji z placówki oświatowej, w której wnioskodawca przed ukończeniem 25 roku kontynuował naukę, odebranie zeznań od ubezpieczonego, a także w miarę pojawiającej się potrzeby przeprowadzenia innych dowodów. Niezbędne też jest ustalenie w jakiej dacie powstała całkowita niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym wnioskodawcy, która istniała nadal, nieprzerwanie od dnia powstania w tym stopniu do dnia wystąpienia zdarzenia z art. 65 ust. 1 ustawy emerytalnej i złożenia wniosku o realizację prawa. W tej ostatniej kwestii konieczne będzie wywołanie dowodu z opinii biegłych sądowych o specjalność dostosowanych do schorzeń ubezpieczonego, występujących w okresie istotnym dla rozstrzygnięcia, po uzyskaniu dokumentacji medycznej od ZUS Oddziału w B.. Ponownie rozpoznając sprawę Sąd pierwszej instancji winien dostrzec także fakt wskazany w odwołaniu, iż ubezpieczony ma ”dwie siostry mające zaburzenia psychiczne” i podjąć kroki celem wyjaśnienia tych twierdzeń przez pryzmat art. 477 ^{( 11)}§ 2 k.p.c. Może bowiem okazać się konieczne wydanie postanowienia w trybie w/powołanego przepisu.

Prawidłowe zastosowanie prawa materialnego (w tym przypadku art. 68 ust. 1 pkt 3 w związku z pkt 2 ustawy emerytalnej) wymaga dokonania niebudzących wątpliwości ustaleń faktycznych co do spełnienia lub niespełnienia przez skarżącego warunków nabycia prawa do renty rodzinnej po zmarłej matce na tej podstawie prawnej.

Z tych względów i na mocy art. 386 § 4 k.p.c. Sąd Apelacyjny orzekł jak w sentencji wyroku w pkt I, pozostawiając, zgodnie z ar 108 § 2 k.p.c. Sądowi Okręgowemu rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej (pkt II wyroku).

Iwona Jawor- Piszcz