Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 11 lipca 2022 roku Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego po rozpatrzeniu wniosku z dnia 15 lutego 2022 roku odmówił Z. W. prawa do renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym od dnia
1 czerwca 2022 na podstawie przepisów ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników. W uzasadnieniu organ rentowy wskazał, że na mocy orzeczenia Komisji Lekarskiej Kasy z dnia 7 lipca 2022 roku skarżący nie został uznany za całkowicie niezdolnego do pracy w gospodarstwie rolnym, a zatem brak jest podstaw prawnych przyznania renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy.

(decyzja – k. 85 załączonych do sprawy akt KRUS)

Odwołanie od w/w decyzji w dniu 11 sierpnia 2022 roku wniósł Z. W. wnosząc o jej zmianę i przyznanie mu prawa do renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy. W uzasadnieniu swego stanowiska wskazał, że decyzja jest błędna, niezgodna z stanem zdrowia wnioskodawcy i jego zdolnością do prowadzenia gospodarstwa. Wnioskodawca podniósł, że jego stan zdrowia pogorszył się od poprzedniego orzekania o rencie, a nie polepszył się jak wynika z decyzji odmownej. Podkreślił, że choruje na depresję od 2014 roku, a od 2020 roku leczy się psychiatrycznie, bierze leki które uniemożliwiają mu prowadzenie pojazdów i maszyn rolniczych. Z powodu jadłowstrętu nie posiada siły do pracy w gospodarstwie. Jest apatyczny, niesamodzielny i wymaga pomocy, którą otrzymuje od siostry H. R.. Odczuwa również różnorodne bóle.

(odwołanie – k. 3-6)

W odpowiedzi na odwołanie z dnia 26 sierpnia 2022 organ rentowy wniósł o jego oddalenie, przytaczając argumentację jak w zaskarżonej decyzji. Jednocześnie wskazano, że sprawę rozpoznali zarówno: Lekarz Rzeczoznawca Kasy jak i Komisja Lekarska Kasy, oba organy zbadały wnioskodawcę nie stwierdziły naruszenia sprawności organizmu powodującego całkowitą niezdolność badanego do pracy w gospodarstwie rolnym.

(odpowiedź na odwołanie – k. 28-29)

Pismem z dnia 14 września 2023 roku wnioskodawca wniósł o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, wskazując na swoją trudną sytuację finansową.

(pismo wnioskodawcy k. 130)

Postanowieniem z dnia 28 września 2023 roku Sąd na wniosek ubezpieczonego ustanowił dla niego pełnomocnika z urzędu w osobie adwokata.

(postanowienie k. 138)

Na rozprawie w dniu 19 lutego 2024 roku pełnomocnik wnioskodawcy poparł odwołanie, wniósł o przyznanie kosztów pomocy prawnej udzielonej wnioskodawcy z urzędu, oświadczając, że koszty te nie zostały pokryte w całości ani w części. Pełnomocnik ZUS wniósł o oddalenie odwołania decyzji.

(ostateczne stanowiska procesowe stron e-protokół z rozprawy z dnia 19 lutego 2024 roku 00:05:16-00:06:48 płyta CD - k. 193 )

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

Z. W. urodził się w dniu (...).

(okoliczność bezsporna)

W dniu 28 października 2020 roku wnioskodawca złożył do KRUS wniosek o przyznanie mu renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy.

(wniosek – k. 1-3 załączonych do sprawy akt KRUS)

Decyzją z dnia 2 lutego 2021 roku Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego przyznał skarżącemu prawo do renty rolniczej z tytułu niezdolności od dnia
28 października 2020 roku do dnia 28 lutego 2022 roku.

(decyzja – k. 65-66 załączonych do sprawy akt KRUS)

Skarżący w dniu 15 lutego 2022 roku złożył wniosek o przyznanie prawa do renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy na dalszy okres.

(wniosek – k. 68-70 załączonych do sprawy akt KRUS)

W dniu 31 maja 2022 roku Z. W. został zbadany przez Lekarza Rzeczoznawcę KRUS, który rozpoznał u wnioskodawcy zaburzenie depresyjne nawracające – epizod depresji łagodnej. W związku z powyższym Lekarz Rzeczoznawca Kasy nie uznał skarżącego za całkowicie niezdolnego do pracy w gospodarstwie rolnym. Ponadto, nie stwierdzono niezdolności odwołującego do samodzielnej egzystencji.

(orzeczenie – k. 77 załączonych do sprawy akt, opinia nieponumerowane karty dokumentacji orzeczniczo – lekarskiej załączonej do akt KRUS)

W dniu 20 czerwca 2022 roku Z. W. złożył sprzeciw od powyższego orzeczenia, podnosząc, że obecnie nie jest w stanie podejmować systematycznie czynności związanych z codzienną egzystencją oraz prowadzeniem gospodarstwa rolnego.

(pismo – k. 79 załączonych do sprawy akt KRUS)

W dniu 7 lipca 2022 roku ubezpieczony został zbadany przez Komisję Lekarską KRUS, która rozpoznała u niego zaburzenie depresyjne nawracające – epizod depresji łagodnej. Na mocy orzeczenia Komisji Lekarskiej Kasy wnioskodawca nie został uznany za całkowicie niezdolnego do pracy w gospodarstwie rolnym. Nie stwierdzono także niezdolności do samodzielnej egzystencji u wnioskodawcy.

(orzeczenie – k. 84 załączonych do sprawy akt KRUS, opinia nieponumerowane karty dokumentacji orzeczniczo – lekarskiej załączonej do akt KRUS)

W oparciu o powyższe orzeczenie organ rentowy wydał zaskarżoną decyzję.

(decyzja – k. 85 załączonych do sprawy akt KRUS)

Wnioskodawca prowadzi samodzielnie przedmiotowe gospodarstwo rolne. Ogólna powierzchnia gospodarstwa rolnego to 7,7435 ha.

(bezsporne, decyzja nr (...). (...).1.2022 k. 71 załączonych do sprawy akt KRUS )

Z punktu widzenia neuropsychologa u wnioskodawcy stwierdzono: zachowaną orientację w miejscu i sytuacji, zachowanie adekwatne do sytuacji do czasu rozpoczęcia badania testowego, przy próbie wykonania testów zachowanie typowo agrawacyjne. Wydaje się, że wnioskodawca był przekonany o ty, że jak odmówi wykonania testów, to będzie zachowanie dla niego korzystne. Ponadto stwierdzono u niego wzmożone napięcie emocjonalne i typowo roszczeniową postawę. W dokumentacji medycznej nie znaleziono wyników badania psychologicznego czy informacji, że takie badanie wykonano. Nie było także wyników jakiegokolwiek testu oceniającego sprawność poznawczą, który mogła wykonać lekarz prowadząca. Z rozmowy z badanym ani z dokumentacji nie wynika, że przebył udar mózgu czy inną chorobę uszkadzającą mózg, nie przebył też poważnego zatrucia czy niedotlenienia mózgu mogącego skutkować deficytami poznawczymi, nie miał też urazu głowy z utratą przytomności, więc biegły nie stwierdził czynników chorobowych mogących powodować głębokie deficyty poznawcze. Nie ma też wyników badania kwestionariuszowego oceniającego nasilenie objawów depresyjnych, a psychiatrzy dysponują takimi narzędziami (np. Skala B.). Brak jest więc jakichkolwiek wyników, które mogłyby zobiektywizować poziom i rodzaj zaburzeń w funkcjonowaniu psychicznym. Depresja powoduje obniżenie sprawności poznawczej, ale ich obraz kliniczny jest zupełnie nie taki jak prezentował wnioskodawca. Ponieważ wnioskodawca w zasadzie odmówił wykonania jakichkolwiek metod testowych, więc wskazuje się, że jedyną możliwością zobiektywizowania stopnia nasilenia zaburzeń poznawczych i depresyjnych może być obserwacja w warunkach oddziału psychiatrycznego.

(pisemna opinia biegłego z zakresu neuropsychologii L. S. – k. 39-40)

Z punktu widzenia psychiatry w opinii wydanej na podstawie akt sprawy rozpoznano zaburzenia depresyjne łagodne i postawę agrawacyjną. Wnioskodawca leczony psychiatrycznie ambulatoryjnie w latach 2014-2016 z powodu zaburzeń depresyjnych, ostatnio leczony psychiatrycznie ambulatoryjnie z powodu epizodów depresji o różnych stopniach nasilenia w opisach. Dotychczas nie był hospitalizowany psychiatrycznie. Obecnie używa fluoksetynę w dawce nieterapeutycznej i kwetiapinę w dawce nasennej. Stosowane dawki leków nie odpowiadają okresowym opisom ciężkiego lub umiarkowanego nasilenia zaburzeń depresyjnych. W trakcie badania przez psychiatrę Rzeczoznawcę KRUS oraz przez biegłego neuropsychologa wnioskodawca prezentował postawę agrawacyjną. Na podstawie dokładnej analizy dokumentacji medycznej i orzeczniczej u wnioskodawcy rozpoznano zaburzenia depresyjne o łagodnym nasileniu, które w 2014r. miały początek sytuacyjny. Nie stwierdza się całkowitej niezdolności wnioskodawcy do pracy w gospodarstwie rolnym oraz niezdolności wnioskodawcy do samodzielnej egzystencji.

(pisemna opinia biegłego G. P. z zakresu psychiatrii – k. 95-97)

Z punktu widzenia kolejnego psychiatry u wnioskodawcy rozpoznano epizod depresji umiarkowany a następnie epizod depresji ciężki, bez objawów psychotycznych. Badany leczy się w poradni zdrowia psychicznego od 2014 roku w R.. Nie był hospitalizowany w szpitalu psychiatrycznym. Somatycznie choruje na nadciśnienie, miał leczone operacyjne żylaki na nogach. Badany nie prezentuje żadnych objawów mogących chociażby sugerować obniżenie nastroju. W dokumentacji nie znajduje się odzwierciedlenia objawów tak poważnego schorzenia, trwającego przez tak długi czas, bez remisji. Stan taki (brak remisji) powinien spowodować hospitalizację pacjenta ze względu na bardzo poważne zagrożenie popełnieniem samobójstwa. W ciężkich epizodach depresyjnych niemal zawsze występują objawy somatyczne, w tym wypadku nie ma takich objawów. U badanego opisywane są zaburzenia funkcji poznawczych, których w ogóle się nie spostrzega. Pacjenci w tym stanie nie są w stanie funkcjonować w żadnym zakresie, natomiast na badanie do SO w Łodzi wnioskodawca zgłosił się w bardzo dobrej kondycji psychofizycznej, bez żadnych objawów depresyjnych, gdzie jeszcze 14.05.2022r.: potwierdzono rozpoznanie - epizod depresji ciężki, bez objawów psychotycznych. Obserwowany obraz kliniczny stoi w jawnej sprzeczności z dokumentacją medyczną. Kolejną kwestią jest zastosowane leczenie, zupełnie nieadekwatne do rozpoznania, w dawkach symbolicznych, a które to leczenie tak naprawdę powinno zostać ustalone w warunkach oddziału psychiatrycznego stacjonarnego, ze względu na wspomniane wcześniej zagrożenie popełnienie samobójstwa. W ocenie biegłego wnioskodawca nie jest osobą chorą psychicznie i jest zdolny do pracy, prezentuje natomiast postawę roszczeniową.

(pisemna opinia biegłego T. N. z zakresu psychiatrii – k. 151-153, pisemna uzupełniająca opinia biegłego T. N. z zakresu psychiatrii – k. 178-179)

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił w oparciu o całokształt materiału dowodowego zebranego w sprawie, w szczególności o załączone do sprawy akta KRUS ubezpieczonego, w tym dokumentację orzeczniczo-lekarską, w oparciu o wydane w sprawie opinie biegłych: neuropsychologa i psychiatrów.

Biegli, wydali opinie na podstawie dokumentacji medycznej wnioskodawcy, dokumentacji KRUS oraz na podstawie badania wnioskodawcy (z wyjątkiem biegłego psychiatry G. P.). Opinie biegłych w zakresie psychiatrii są zgodne w zakresie wydanych wniosków.

Opinie biegłych wydane zostały w sposób rzetelny, obiektywny i jasny, przy uwzględnieniu aktualnego na datę wydania decyzji stanu zdrowia odwołującego i naruszenia sprawności jego organizmu, jak również przy uwzględnieniu obowiązujących przepisów prawa. Opisują one w sposób przejrzysty i wyczerpujący aktualny stan zdrowia wnioskodawcy. Każdy z biegłych formułował swoje wnioski z punktu widzenia posiadanej specjalizacji. Z uwagi na wydanie przez biegłego psychiatrę G. P. opinii na podstawie akt – bez badania wnioskodawcy – wobec zgłoszenia z tego powodu zastrzeżeń przez pełnomocnika wnioskodawcy, Sąd dopuścił dowód z opinii kolejnego biegłego psychiatry, który wydał opinię po przeprowadzeniu badania odwołującego i po zapoznaniu się z jego dokumentacją medyczną. Strona skarżąca złożyła do opinii biegłego psychiatry T. N. szereg zarzutów, do których biegły w swojej uzupełniającej opinii odniósł się wnikliwie, starannie wyjaśniając wszystkie budzące wątpliwości kwestie i formułując ostatecznie tożsame wnioski orzecznicze jak w swojej opinii podstawowej. Biegli byli zgodni co do tego, że wnioskodawca nie jest osobą niezdolną do pracy w gospodarstwie rolnym.

W tym miejscu wskazać należy, że dowód z opinii biegłego ma szczególny charakter, a mianowicie korzysta się z niego w wypadkach wymagających wiadomości specjalnych. Do dowodów tych nie mogą więc mieć zastosowania wszystkie zasady o prowadzeniu dowodów, a w szczególności art. 217 § 1 k.p.c. W konsekwencji nie można przyjąć, że Sąd obowiązany jest dopuścić dowód z kolejnych biegłych w każdym wypadku, gdy złożona opinia jest niekorzystna dla strony. Sąd ma obowiązek dopuszczenia dowodu z opinii kolejnych biegłych lub z opinii instytutu, jedynie wtedy gdy zachodzi tego potrzeba, a więc wówczas, gdy opinia złożona już do sprawy zawiera istotne braki, względnie też nie wyjaśnia istotnych okoliczności (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 1974r. II CR 817/73, niepubl). W związku z czym Sąd oddalił wniosek pełnomocnika wnioskodawcy o dopuszczenie dowodu z opinii innego biegłego psychiatry.

Sąd podziela stanowisko, zgodnie z którym przy ocenie opinii biegłych lekarzy sąd nie może zająć stanowiska odmiennego, niż wyrażone w tej opinii, na podstawie własnej oceny stanu faktycznego. Odmienne ustalenie w tej mierze może być dokonane tylko na podstawie opinii innych biegłych lekarzy, jeżeli ich opinia jest bardziej przekonywająca oraz wszechstronnie przedstawia kwestię nasuwającą wątpliwości w sprawie (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 października 1987 roku, sygn. akt II URN 228/87, publ. (...)).

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

W świetle materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie oraz poczynionych na jego podstawie ustaleń faktycznych odwołanie nie jest zasadne i jako takie podlega oddaleniu.

W myśl art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. z 2024 r. poz. 90) renta rolnicza z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który łącznie spełnia następujące warunki:

1.  podlegał ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu przez wymagany okres, o którym mowa w ust.2,

2.  jest trwale lub okresowo całkowicie niezdolny do pracy w gospodarstwie rolnym,

3.  całkowita niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym powstała w okresie podlegania ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu lub w okresach, o których mowa w art. 20 ust. 1 pkt 1 i 2, lub nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów.

W myśl ust. 2 art. 21 w/w ustawy, warunek podlegania ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu przez wymagany okres uważa się za spełniony, jeżeli okres ubezpieczenia emerytalno-rentowego ubezpieczonego wynosi co najmniej:

1.  rok - jeżeli całkowita niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym powstała w wieku do 20 lat;

2.  2 lata - jeżeli całkowita niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym powstała w wieku powyżej 20 lat do 22 lat;

3.  3 lata - jeżeli całkowita niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym powstała w wieku powyżej 22 lat do 25 lat;

4.  4 lata - jeżeli całkowita niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym powstała w wieku powyżej 25 lat do 30 lat;

5.  5 lat - jeżeli całkowita niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym powstała w wieku powyżej 30 lat.

Za całkowicie niezdolnego do pracy w gospodarstwie rolnym uważa się ubezpieczonego, który z powodu naruszenia sprawności organizmu utracił zdolność do osobistego wykonywania pracy w gospodarstwie rolnym (art. 21 ust. 5).

Całkowitą niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym uznaje się za trwałą, jeżeli ubezpieczony nie rokuje odzyskania zdolności do osobistego wykonywania pracy w gospodarstwie rolnym (art. 21 ust. 6).

Całkowitą niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym uznaje się za okresową, jeżeli ubezpieczony rokuje odzyskanie zdolności do osobistego wykonywania pracy w gospodarstwie rolnym (art. 21 ust. 7).

Rentę rolniczą z tytułu niezdolności do pracy przyznaje się jako rentę stałą, jeżeli całkowita niezdolność ubezpieczonego do pracy w gospodarstwie rolnym jest trwała i nie orzeczono celowości przekwalifikowania zawodowego. W pozostałych przypadkach renta rolnicza z tytułu niezdolności do pracy przysługuje jako renta okresowa przez okres wskazany w decyzji Prezesa Kasy (art. 22 ust. 1).

Ustalenia dokonane w toku przedmiotowej sprawy nie uzasadniają zmiany zaskarżonej decyzji i przyznania wnioskodawcy prawa do renty rolniczej na dalszy okres. Przeprowadzone postępowanie wykazało bowiem, że wnioskodawca nie jest osobą całkowicie niezdolną do pracy w gospodarstwie rolnym w rozumieniu art. 21 ust. 5, wskazanej powyżej ustawy. Wynika to w sposób jednoznaczny z wydanych w toku postępowania sądowego opinii biegłych z zakresu neuropsychologii i psychiatrii. Opinie te – o czym mowa była już wcześniej – stanowią pełnowartościowy materiał dowodowy. W oparciu o przedmiotowe opinie stwierdzić należy, że odwołujący nie jest całkowicie niezdolny do pracy w gospodarstwie rolnym.

Zgodnie z opiniami powołanych w sprawie biegłych, występujące u wnioskodawcy schorzenia na chwilę wydania zaskarżonej decyzji nie uzasadniają, iż jest całkowicie niezdolny do pracy w gospodarstwie rolnym. Biegli wysnuli po zbadaniu wnioskodawcy podobne wnioski: nie stwierdzili całkowitej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym u wnioskodawcy oraz nie znaleźli też podstaw do kwestionowania orzeczenia Komisji Lekarskiej KRUS z dnia 07.07.2022r.

U wnioskodawcy rozpoznano zaburzenia depresyjne łagodne i postawę agrawacyjną.

Widać u niego wzmożone napięcie emocjonalne i typowo roszczeniową postawę. W dokumentacji medycznej brak jest więc jakichkolwiek wyników, które mogłyby zobiektywizować poziom i rodzaj zaburzeń w funkcjonowaniu psychicznym. Depresja powoduje obniżenie sprawności poznawczej, ale ich obraz kliniczny jest zupełnie nie taki jak prezentował wnioskodawca. Wnioskodawca jest leczony psychiatrycznie ambulatoryjnie z powodu epizodów depresji o różnych stopniach nasilenia w opisach. Dotychczas nie był hospitalizowany psychiatrycznie. Stosowane dawki leków nie odpowiadają okresowym opisom ciężkiego lub umiarkowanego nasilenia zaburzeń depresyjnych. W dokumentacji biegli nie odnajdują odzwierciedlenia objawów tak poważnego schorzenia, trwającego przez tak długi czas, bez remisji. Stan taki (brak remisji) powinien spowodować hospitalizację pacjenta ze względu na bardzo poważne zagrożenie popełnieniem samobójstwa. W ciężkich epizodach depresyjnych niemal zawsze występują objawy somatyczne, w tym wypadku nie ma takich objawów. Obserwowany obraz kliniczny stoi w jawnej sprzeczności z dokumentacją medyczną. W ocenie biegłych wnioskodawca nie jest osobą chorą psychicznie i jest zdolny do pracy, prezentuje natomiast postawę roszczeniową.

Sąd Okręgowy podziela stanowisko wyrażone w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2010 roku (II UK 111/2010, Lex nr 688684), że ochrona z art. 21 ust. 5 ustawy rolniczej obejmuje tylko całkowitą niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym, a nie każdy mniejszy (niż całkowity) stopień tej niezdolności. Nie każdy więc gorszy stan zdrowia i sprawności psychofizycznej rolnika uzasadnia prawo do renty. Jeżeli ustawodawca w systemie rolniczym nie rozróżnił i nie daje ochrony rentowej w przypadku częściowej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym, lecz tylko przy całkowitej, to oznacza to, że w ustaleniu takiego stopnia niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym chodzi o wyraźną granicę tej niezdolności - a więc o sytuację, gdy rolnik z powodu naruszenia sprawności organizmu nie może osobiście wykonywać pracy. Uzasadnia to tezę, że dopiero taki stopień (całkowitej) niezdolności do pracy wyznacza granicę w kwalifikacji rzeczywistej sprawności psychofizycznej ubezpieczonego do pracy w gospodarstwie rolnym. Nie obejmuje zatem sytuacji, gdy rolnik nie utracił w pełni możności wykonywania pracy w gospodarstwie rolnym, czyli gdy wystąpiła utrata sprawności do pracy w stopniu mniejszym niż całkowita. Zatem gorszy stan zdrowotny może powodować ograniczenie zdolności do pracy, lecz nie osiągać całkowitej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym.

Mając na względzie wymienione wyżej okoliczności Sąd Okręgowy na mocy art. 477 ¹⁴ § 1 k.p.c. orzekł, jak w sentencji wyroku.

W punkcie 2 sentencji wyroku Sąd przyznał ze Skarbu Państwa kasy Sądu Okręgowego w Łodzi adwokat K. M. kwotę 221,40 złotych tytułem zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, podzielając treść wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 23.04.2020 r., SK 66/19, w którym stwierdzono, że analiza statusu adwokatów i radców prawnych oraz ich roli w postępowaniu, w którym występują jako podmioty powołane z urzędu i zobowiązane do zastępstwa prawnego, prowadzi do uznania, iż różnicowanie ich wynagrodzenia poprzez obniżenie, w stosunku do wynagrodzenia, jakie otrzymaliby, gdyby występowali w sprawie jako pełnomocnicy z wyboru, nie ma konstytucyjnego uzasadnienia. Podzielając w całości w/w stanowisko Trybunału Konstytucyjnego należało zatem orzec o kosztach nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej w niniejszej sprawie z urzędu na podstawie § 15 ust. 2 i § 4 ust.3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 18 ze zm.) a także treści § 9 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22.10.2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. z 2023 r. poz. 1964).