Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 14 marca 2024 r.

Sąd Rejonowy w Toruniu X Wydział Cywilny w składzie:

Przewodnicząca: Asesor sądowy Anna Bindas-Smoderek

Protokolant: sekretarz sądowy Paulina Pietrzyńska

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 29 lutego 2024 r. w T. sprawy

z powództwa S. U. i P. U.

przeciwko (...) Spółce Akcyjnej z siedzibą w W.

o zapłatę

I.  zasądza od pozwanego (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz powodów S. U. i P. U. kwotę 16.442,77 zł (szesnaście tysięcy czterysta czterdzieści dwa złote i siedemdziesiąt siedem groszy) złotych wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia 9 listopada 2020 r. do dnia zapłaty;

II.  zasądza od pozwanego (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz powodów S. U. i P. U. kwotę 4.634 złotych (cztery tysiące sześćset trzydzieści cztery złote) tytułem zwrotu kosztów procesu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia uprawomocnienia się orzeczenia do dnia zapłaty.

Asesor sądowy Anna Bindas-Smoderek

Sygn. akt 1252/23

UZASADNIENIE

Pozwem z dnia 22 sierpnia 2023 roku S. U. i P. U. wnieśli o zasądzenie od pozwanego (...) Spółki akcyjnej z siedzibą w W. kwoty 16.442,77 złotych wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od dnia 9 listopada 2020 r. do dnia zapłaty oraz o zasądzenie zwrotu kosztów procesu.

W uzasadnieniu pozwu wskazano, że powodów z poprzednikiem prawnym pozwanego (...) Bankiem S.A. łączyła umowa kredytu waloryzowana kursem (...) na podstawie której Bank wypłacił na ich rzecz kwotę 109.500 złotych. W dniu 17 kwietnia 2018 r. przedmiotowa umowa została wypowiedziana przez Bank. Kolejno Bank wywiódł powództwo przeciwko powodom o zasądzenie kwoty 121.285 zł. Sprawa toczyła się przed Sądem Okręgowym w Warszawie pod sygn. akt XXV C (...) i zakończyła się prawomocnym oddaleniem żądań Banku. Podstawę oddalenia stanowiło uznanie przez Sąd ww. umowy za nieważną. W czasie ww. postępowania powodowie wzywali Bank do zapłaty kwoty 125.942,77 złotych którą uiścili na rzecz Banku tytułem spłaty rat w związku z zawartą umową. Kolejno wobec braku zapłaty oświadczeniem z dnia 17 listopada 2020 r. powodowie potrącili przysługującą im wierzytelność z wierzytelnością Banku. Żądanie objęte niniejszym pozwem dotyczy pozostałej po potrąceniu różnicy wraz z odsetkami od daty postawienia wierzytelności powodów w stan wymagalności.

W odpowiedzi na pozew (...) Spółka Akcyjna z siedzibą w W. wniosła o oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów procesu. W odpowiedzi na pozew pozwany zakwestionował żądanie zarówno co do zasady jak i co do wysokości. Bank zaznaczył, że pozwani nie przedstawili dowodu na fakt wysokości uiszczonych rat na rzecz pozwanego. Nadto Bank podniósł, że świadczenia dokonywane przez powodów na rzecz pozwanego były dokonywane tytułem spłaty pożyczki i czyniły zadość zasadom współżycia społecznego. Nadto, zdaniem pozwanego żądanie odsetkowe od daty 9 listopada 2020 r. nie jest uzasadnione albowiem na ten dzień brak było jednoznacznego stanowiska powodów co do skutku w postaci upadku umowy, a samo oświadczenie o potrąceniu wierzytelności było nieskuteczne z uwagi na jego ewentualny charakter.

Pozwany podniósł również zarzut zatrzymania co do kwot roszczenia objętych żądaniem pozwu, do czasu zaoferowania przez powodów zapłaty kwoty 109.500 zł stanowiącej kwotę wypłaconej na rzecz powodów przez bank wykonaniu uznawanej za nieważną zawartej dnia 12 listopada 2007 r. w T. umowy pożyczki numer (...) o pożyczkach hipoteczną dla osób fizycznych „MultiPlan waloryzowaną kursem (...).

W piśmie z dnia 22 listopada 2023 r. powodowie podtrzymali dotychczasowe stanowisko w sprawie. Powodowie podnieśli przy tym, że wysokość przysługującego im roszczenia wynika z zaświadczeń wystawionych przez pozwanego. Nadto zakwestionowali jakąkolwiek warunkowość złożonych oświadczeń zarówno co do wezwania do zapłaty z dnia 20 października 2020 r. jak i późniejszego oświadczenia o potrąceniu, które były formułowane w sposób jednoznaczny. Zakwestionowali również aby wpłaty rat na poczet umowy czyniły zadość zasadom współżycia społecznego a także prawo do powoływania się przez pozwanego na zarzut zatrzymania w sprawie.

Sąd ustalił, co następuje.

W dniu 12 listopada 2007 r. S. U. i P. U. zawarli z (...) Bank Spółką akcyjną z siedzibą w W. umowę nr (...) o pożyczkę hipoteczną dla osób fizycznych „MultiPlan waloryzowaną kursem (...).

Na jej podstawie (...) Bank Spółka Akcyjna wypłaciła powodom kwotę 109.500 złotych. Walutą waloryzacji był (...). Kwota pożyczki wyrażona w walucie waloryzacji na dzień 30 października 2007 r. wynosiła 51.611,99 CHF i została wskazana w umowie jako kwota informacyjna.

S. U. i P. U. tytułem spłaty rat pożyczki w latach 2007-2018 uiścili kwotę łącznie 125.942,77 złotych tj. 54.292,02 złotych tytułem rat odsetkowych i 71.648,75 złotych tytułem rat kapitałowych.

Dowód:

Umowa nr (...), k. 10-13

Zaświadczenie z dnia 23 września 2020 r., k. 14

Potwierdzenie uruchomienia kredytu z 19 listopada 2007 r., k. 84

Dnia 17 kwietnia 2018 r. Bank wypowiedział powodom umowę.

Kolejno pozwem z dnia 7 czerwca 2019 r. Bank wniósł o zasądzenie od S. U. i P. U. kwoty 121.285 złotych Sprawa toczyła się przed Sądem Okręgowym w Warszawie pod sygnaturą akt XXV C (...).

W odpowiedzi na pozew z dnia 22 października 2019 r. S. U. i P. U. wnieśli o oddalenie powództwa w całości. W treści uzasadnienia podnieśli, że kwestionują zasadność powództwa zarówno co do zasady jak i wysokości. Zaprzeczyli aby w chwili wypowiedzenia umowy istniało jakiekolwiek zadłużenie po ich stronie. Bank nieprawidłowo wyliczył wartość ich zobowiązania, a także nie uwzględnił nadpłat powstałych w efekcie spłaty rat w wysokości ustalonej z uwzględnieniem bankowego kursu sprzedaży franka szwajcarskiego. Podnieśli, że umowa pożyczki obarczona jest daleko idącymi wadami prawnymi w postaci abuzywności mechanizmów indeksacji. Rezultatem abuzywności indeksacji powinno być przyjęcie, że umowa jest nieważna w całości lub ewentualnie powinna być rozliczona jako pożyczka złotowa oprocentowana stawką LIBOR. Jednocześnie zakwestionowali prawo Banku do wypowiedzenia umowy kredytu i postawienia umowy w stan wymagalności.

Dowód:

Wypowiedzenie z dnia 17 kwietnia 2018 r., k. 31. w aktach XXV C (...)

Pozew z dnia 7 czerwca 2019 r. w aktach XXV C (...), k. 3-6

Odpowiedź na pozew w sprawie XXV C (...) z 22 października 2019 r., k. 101

Pismem z dnia 20 października 2020 r. P. U. i S. U. skierowali do i na adres (...) S.A. (ul. (...), (...)-(...) W.) wezwanie do zapłaty. W piśmie wezwali Bank do zapłaty kwoty 125.942,77 złotych wraz z odsetkami za opóźnienie liczonymi od dnia upływu terminu płatności tej kwoty do dnia zapłaty. W piśmie wyznaczono termin 7 dni od dnia otrzymania pisma na dokonanie zapłaty pod rygorem dochodzenia zwrotu tej kwoty na drodze sądowej, w tym poprzez złożenie zarzutu potrącenia w toku toczącego się już postępowania.

W uzasadnieniu żądania powodowie wskazali, że umowa zawarta pomiędzy stronami nie wywoływała skutków prawnych albowiem była nieważna co wynikało z pozornego powiązania jej z frankiem szwajcarskim. Bank nie miał zatem podstaw do pobierania jakichkolwiek rat od wzywających. Wobec tego skoro umowa jest nieważna, powodowie zażądali zwrotu wszystkich kwot jakie otrzymał od nich Bank gdyż stanowią jego bezpodstawne wzbogacenie.

Wezwanie zostało odebrane w dniu 2 listopada 2020 r.

Dowód:

Wezwanie do zapłaty z dnia 20 października 2020 r. wraz z (...), k. 15-17

Kolejno pismem z dnia 17 listopada 2020 r. S. U. i P. U. skierowali do i na adres (...) S.A. (ul. (...), (...)-(...) W.) oświadczenie o potrąceniu wierzytelności w związku z doręczeniem w dniu 2 listopada 2020 r. ww. wezwania do zapłaty i bezskutecznym upływem wyznaczonego terminu, a tym samym wystąpieniem stanu wymagalności roszczenia. W piśmie powodowie oświadczyli, że niniejszym potrącają wierzytelność w wysokości 125.942,77 złotych stanowiącą bezpodstawne wzbogacenie Banku z tytułu pobierania rat w oparciu o nieważną umowę pożyczki nr (...) z dnia 12 listopada 2007 r. z wierzytelnością przysługującą (...) S.A. z siedzibą w W. w wysokości 109.500 złotych z tytułu oddanych ich do dyspozycji środków w oparciu o ww. umowę. Powodowie wskazali przy tym, że w wyniku dokonanego potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej, co oznacza że pozostają wierzycielami w stosunku do (...) S.A. co do kwoty 16.442,77 złotych. Wskazali przy tym, że zapłata tej sumy powinna zostać dokonana w terminie 7 dni od otrzymania niniejszego pisma na rachunek bankowy powodów.

Dowód:

Oświadczenie o potrąceniu wierzytelności z dnia 17 listopada 2020 r. wraz (...), k. 18-19

W toku procesu w przed Sądem Okręgowym w Warszawie S. U. i P. U. w piśmie z dnia 20 listopada 2020 r. zgłosili ewentualny zarzut potrącenia wierzytelności w wysokości 125.942,77 złotych stanowiącej bezpodstawne wzbogacenie Banku z tytułu pobierania rat w oparciu o nieważną umowę pożyczki hipotecznej nr (...) z dnia 12 listopada (...)., przysługującą im wobec Banku z wierzytelnością powoda w wysokości 109.500 złotych z tytułu udostępnionego im kapitału w związku z ww. umową. W piśmie wskazali, że zarzut potrącenia jest zgłoszony ewentualnie na wypadek przyjęcia, że powodowi przysługuje roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia oraz że w niniejszej sprawie powód dochodzi roszczenia opartego o bezpodstawne wzbogacenie.

W piśmie z dnia 10 maja 2021 r. (...) Spółka Akcyjna z siedzibą w W. zakwestionowała zarzut potrącenia podniesiony przez S. U. i P. U. zarówno o treści objętej pismem z 20 listopada 2020 r. oraz oświadczeniem z dnia 17 listopada 2020 r. Według Banku nie zostały spełnione przesłanki z art. 498 k.c. Według Banku roszczenie przysługiwałoby zarówno Bankowi jak i kredytobiorcom dopiero w razie stwierdzenia w postępowaniu sądowym nieważności umowy łączącej strony.

Dowód:

Pismo procesowe S. U. i P. U. w sprawie XXV C (...) z dnia 20 listopada 2020 r., k. 117-118

(...) S.A. w sprawie XXV C (...) z dnia 10 maja 2021 r., k. 119-124

Wyrokiem z dnia 7 czerwca 2021 r. Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił powództwo Banku uznając umowę za nieważną w całości i odmówił Bankowi prawa uznania jakiegokolwiek roszczenia opartego o podstawę kontraktową. W uzasadnieniu wyroku Sąd wskazał, że bez znaczenia dla rozstrzygnięcia była ocena skuteczności podniesionego przez pozwanych zarzutu potrącenia wierzytelności przysługującej im z tytułu rozliczenia nieważnej umowy z odpowiednią wierzytelnością Banku. Sąd odnotował przy tym, że Bank jednoznacznie wykluczył możliwość rozpoznania zgłoszonego żądania na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu i to właśnie prowadziło do oddalenia powództwa.

Kolejno, na skutek apelacji Banku, Sąd Apelacyjny w Warszawie w sprawie o sygn. akt VI ACa (...) wyrokiem z dnia 21 kwietnia 2022 r. w zasadniczej części oddalił apelację od ww. wyroku Sądu I instancji, zmieniając orzeczenie jedynie w zakresie kosztów procesu.

Dowód:

Wyrok SO w Warszawie z dnia 7 czerwca 2021 r. wraz z uzasadnieniem, sygn. akt XXV C (...), k. 20 oraz k. 86-97

Wyrok SA w Warszawie z dnia 21 kwietnia 2022 r. wraz z uzasadnieniem, sygn. akt VI ACa (...), k. 21-41

Sąd ustalił stan faktyczny na podstawie wyżej opisanych dowodów z dokumentów. Sekwencja zdarzeń przedstawiona powyżej związana była z poprzednio prowadzonym postępowaniem sądowym przed Sądem Okręgowym w Warszawie XXV (...), a dokumenty przedstawione w niniejszym postępowaniu odpowiadają dokumentów złożonym w tamtym postępowaniu. Wiarygodność złożonych dokumentów nie była kwestionowana.

Sąd wbrew zarzutom strony pozwanej za wystarczający dowód co do wysokości dochodzonego roszczenia przyjął przedstawione przez powodów zaświadczenia wystawione przez Bank. Zarzuty Banku kwestionujące moc dowodową ww. dokumentów nie zasługiwały na uwzględnienie. Dokumenty te chociaż zostały złożone przez powodów, to jednakże zostały wygenerowane i sporządzone przez pozwany Bank. Jednocześnie zgodnie z art. 245 k.p.c. wskazane dokumenty jako dokumenty prywatne sporządzony w formie pisemnej stanowią dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie. Jednocześnie, pozwany, który jako Bank przyjmował wpłaty pozwanych i posiada pełną historię spłat nie przedstawił żadnego dowodu który by wskazywał, że wartość spłat powodów była inna niż według przedłożonego zaświadczenia.

Sąd zważył co następuje.

Powództwo zasługiwało na uwzględnienie w całości.

Podstawę prawną żądania w sprawie stanowiły art. 410 w związku z art. 405 ustawy Kodeks cywilny. Z art. 410 § 2 k.c. wynika, że świadczenie spełnione w wykonaniu nieważnego zobowiązania jest – z zastrzeżeniem przypadków tzw. konwalidacji – świadczeniem nienależnym, a tym samym zgodnie z art. 410 § 1 w związku z art. 405 k.c. podlega zwrotowi jako korzyść majątkowa uzyskana bezpodstawnie kosztem świadczącego, co do zasady bez potrzeby ustalania, czy i w jakim zakresie spełnione świadczenie wzbogaciło osobę, na której rzecz świadczenie zostało spełnione, ani czy majątek spełniającego świadczenie uległ zmniejszeniu. Samo bowiem spełnienie świadczenia wypełnia przesłankę zubożenia po stronie świadczącego, a uzyskanie tego świadczenia przez odbiorcę - przesłankę jego wzbogacenia (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16 lutego 2021 r. III CZP 11/20).

Z okoliczności sprawy wynika, że strony łączyła umowa kredytu której essentialia negotii wynikają z art. 69 ustawy Prawo bankowe. W razie nieważności umowy kredytu dokonywane przez niedoszłego kredytobiorcę płatności, mające stanowić spłatę wykorzystanego kredytu, są świadczeniami nienależnymi, podobnie jak świadczeniem nienależnym jest w takiej sytuacji wypłata środków pieniężnych przez bank. Stronie, która w wykonaniu umowy kredytu, dotkniętej nieważnością, spłacała kredyt, przysługuje roszczenie o zwrot spłaconych środków pieniężnych jako świadczenia nienależnego (art. 410 § 1 k.c. w związku z art. 405 k.c.) niezależnie od tego, czy i w jakim zakresie jest dłużnikiem banku z tytułu zwrotu nienależnie otrzymanej kwoty kredytu (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16 lutego 2021 r. III CZP 11/20).

Pomiędzy stronami nie było sporne, a także nie budziło wątpliwości Sądu, że prawomocny wyrok z dnia 7 czerwca 2021 r. Sądu Okręgowego w Warszawie na zasadzie powagi rzeczy prawomocnie osądzonej potwierdza, że umowa nr (...) o pożyczkę hipoteczną dla osób fizycznych „MultiPlan waloryzowaną kursem (...) jest umową nieważną. Wskazane orzeczenie wprawdzie zostało wydane w wyniku powództwa Banku wywiedzionego w związku ze stosunkiem umownym – umową kredytu z art. 69 § 1 ustawy Prawo bankowe, jednakże zostało oddalone właśnie z powodu uznania umowy za nieważną. Jednocześnie i wobec tego, na obecnym etapie sporu nieważność umowy nie była przedmiotem sporu w sprawie.

Należy podkreślić, że wprawdzie w orzecznictwie Sądu Najwyższego odnotowuje się pogląd, że wynikająca z art. 365 § 1 k.p.c. moc wiążąca wyroku dotyczy związania sentencją, a nie uzasadnieniem wyroku innego sądu, czyli przesłankami faktycznymi i prawnymi przyjętymi za jego podstawę, gdyż zakresem prawomocności materialnej jest objęty tylko ostateczny wynik rozstrzygnięcia, a nie jego przesłanki. Jednakże odnotowuje się, że co do zasady, moc wiążąca wyroku dotyczy związania jego sentencją, nie zaś uzasadnieniem, ale bywa tak, że na podstawie brzmienia samej tylko sentencji wyroku nie sposób jest zidentyfikować nie tylko stosunku prawnego, z którego wynikało rozstrzygnięte nim roszczenie, ale także wszystkich charakterystycznych dla niego aspektów, różniących go od innych stosunków tego samego rodzaju. Stąd odwołanie się do samej sentencji wyroku często nie wystarcza do wyznaczenia granic powagi rzeczy osądzonej, jaką należy mu przypisać i z tego samego powodu nie wystarcza też do określenia właściwej mu mocy wiążącej. Szczególnie przy orzeczeniach oddalających powództwo, gdy z sentencji nie wynika zakres przedmiotowy rozstrzygnięcia, doniosłe i wiążące mogą być również motywy rozstrzygnięcia zawarte w uzasadnieniu orzeczenia, szczególnie ustalenia prejudycjalne sądu, prowadzące do oddalenia powództwa. W konsekwencji przyjmuje się, że sąd jest związany ustaleniami wynikającymi z uzasadnienia prawomocnego wyroku w innej sprawie w takim zakresie, w jakim mają one wpływ na końcowe rozstrzygnięcie, w szczególności ustaleniami prejudycjalnymi, których skutkiem było wydanie określonego wyroku lub postanowienia orzekającego co do istoty sprawy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2023 r., III USK 184/22, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca 2018 r. III CZP 3/18).

W tym stanie rzeczy na obecnym etapie nie było podstaw do zakwestionowania, że umowa nr (...) jako umowa nieważna nie wiąże stron niniejszego procesu. Sprzeczność spornej umowy z tym przepisem również uzasadniała ustalenie jej nieważności w całości i ze skutkiem ex tunc. Ważność takich umów oceniać bowiem można wyłącznie pod kątem ich treści ustalonej w dacie ich zawarcia.

Tylko dla porządku należy odnotować, że nieważność przedmiotowej umowy wynikała przede wszystkim z zawarcia w niej abuzywnych postanowień umowy w szczególności § 1 ust. 3A, § 10 oraz § 15 ust. 3 umowy oraz powiązanymi z nimi zapisami Regulaminu (§ 1 ust. 2 i 3 oraz §23 ust. 2 i 3), które to postanowienia dotyczyły mechanizmu indeksacji i odnosiły się do tabel kursowych (...) Banku S.A. Postanowienia te nie zostały uzgodnione indywidualnie z konsumentami i choć określały główne świadczenia stron, to nie zostały sformułowane w sposób jednoznaczny w rozumieniu art. 385 ¹ § 1 k.c. Jednocześnie nie pozwalały na swobodę decyzyjną konsumentów i jako takie kształtowały ich prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając ich interes.

Zgodnie z ustalonym w sprawie stanem faktycznym na podstawie przedmiotowej umowy (...) Bank Spółka Akcyjna wypłaciła powodom kwotę 109.500 złotych, a jednocześnie powodowie tytułem spłaty rat pożyczki w latach 2007-2018 uiścili kwotę łącznie 125.942,77 złotych tj. 54.292,02 złotych tytułem rat odsetkowych i 71.648,75 złotych tytułem rat kapitałowych.

W sprawie przedmiotem sporu było czy strona powodowa w sposób prawidłowy postawiła w stan wymagalności swoje roszczenia wobec Banku i czy w związku ze stanem wymagalności skutecznie dokonała potrącenia przysługującej jej wierzytelności z wierzytelnością Banku, a w konsekwencji czy również kwota dochodzona pozwem jest wymagalna, a w szczególności z jaką datą należy wiązać postawienie jej w stan wymagalności.

Niedozwolone postanowienie umowne (art. 385 ¹ § 1 k.c.) jest od początku, z mocy samego prawa, dotknięte bezskutecznością na korzyść konsumenta, który może udzielić następczo świadomej i wolnej zgody na to postanowienie i w ten sposób przywrócić mu skuteczność z mocą wsteczną. Kredytodawca może żądać zwrotu świadczenia od chwili, w której umowa kredytu stała się trwale bezskuteczna (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2021 r. III CZP 6/21).

W świetle okoliczności sprawy niezasadny był zarzut pozwanego, że powodowie dopiero na etapie postępowania apelacyjnego tj. w 2022 r. przed Sądem Apelacyjnym w Warszawie w sprawie VI ACa (...) wyrazili „definitywną zgodę” na tzw. unieważnienie umowy, czyli na stwierdzenie niezwiązania umową tożsame w skutkach z jej nieważnością i dopiero wówczas można byłoby podstawić ich wierzytelność w stan wymagalności. Pozwany wymagalność roszczenia powodów wiąże bowiem z odebraniem przez sąd stanowiska od powodów w zakresie żądania stwierdzenie nieważności umowy, co według niego powinno być poprzedzone udzieleniem im pełnej informacji o skutkach takiego żądania.

W świetle powyższego należy podkreślić, że niedozwolone postanowienie umowne nie wiąże konsumenta z mocy prawa i od początku (art. 385 ¹ § 1 k.c.). Konsument może udzielić następczej i świadomej zgody na związanie go abuzywnym postanowieniem, a więc mocą swojego oświadczenia sprawić, że takie postanowienie to będzie wywoływało skutki. Zatem działanie konsumenta jest konieczne dla utrzymania w mocy abuzywnego postanowienia, a nie dla pozbawienia go skuteczności (por. wyrok SN z 28 października 2022 r. sygn. akt II CSKP 898/22). Tym samym wola konsumenta miałaby zatem znaczenie w przypadku wyrażenia życzenia dalszego utrzymywania umowy, w sytuacji gdyby stwierdzenie jej nieważności miałoby dla niego niekorzystne skutki. Wówczas sprzeciw konsumenta co do stwierdzenia nieważności, jako rezygnacja z przysługującej mu ochrony, prowadziłby do sytuacji, że umowa uzyskałaby skuteczność. Przy czym jest to sytuacja w której dochodzi do następczego uzyskania skuteczności przez czynność prawną bezskuteczną od początku.

Innymi słowy niedozwolone postanowienie umowne jest więc od początku, z mocy samego prawa, dotknięte bezskutecznością na korzyść konsumenta, który może udzielić następczo świadomej i wolnej zgody na to postanowienie i w ten sposób nadać mu skuteczność z mocą wsteczną (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 7 maja 2021 r., III CZP 6/21). Jeśli natomiast - obiektywnie rzecz ujmując - przyjęcie nieważności umowy kredytowej nie pociąga dla konsumenta negatywnych skutków, to w razie gdy konsument poinformował kredytodawcę, że umowa kredytu jest nieważna i wezwał kredytodawcę do zwrotu świadczenia spełnionego na podstawie nieważnej umowy kredytowej nie ma podstaw do pozbawiania konsumenta prawa do postawienia roszczenia w stan wymagalności (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2023 r., I CSK 6772/22).

Postawienie wierzytelności powodów w stan wymagalności oraz rozpoczęciem terminu przedawnienia w przypadku uznania umów „frankowych” za nieważne, dlatego też również orzecznictwo w tym zakresie należało mieć na względzie przy rozstrzyganiu sprawy. Co do zasady termin przedawnienia roszczeń o zwrot nienależnie spełnionych świadczeń może rozpocząć bieg dopiero po podjęciu przez kredytobiorcę-konsumenta wiążącej (świadomej, wyraźnej i swobodnej) decyzji w tym względzie. Dopiero bowiem wtedy można przyjąć, że brak podstawy prawnej świadczenia stał się definitywny (na pewne podobieństwo przypadku do condictio causa finita), a strony mogły zażądać skutecznie zwrotu nienależnego świadczenia - por. art. 120 § 1 zd. 1 k.c. (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16 lutego 2021 r., III CZP 11/20).

Zdaniem Sądu w sprawie nie było jednak konieczne przeprowadzanie szczególnej procedury informowania powodów o skutkach jakie wiąże ze sobą stwierdzenie nieważności umowy i oczekiwanie aż wyraźnie przed sądem orzekającym w sprawie ujawnią swoją wolę w tym zakresie.

Powodowie – podejmując świadomą i wiążącą decyzję pismem z dnia 20 października 2020 r. skierowali do i na adres (...) S.A. (ul. (...), (...)-(...) W.) wezwanie do zapłaty kwoty 125.942,77 złotych wraz z odsetkami za opóźnienie liczonymi, wyznaczając 7 dniowy termin do zapłaty. W uzasadnieniu żądania powodowie wskazali, że umowa zawarta pomiędzy stronami nie wywoływała skutków prawnych albowiem była nieważna co wynikało z abuzywnych postanowień umownych dotyczących przeliczenia kwoty udzielonego kredytu na walutę franka szwajcarskiego. Z tym oświadczeniem należy zatem wiązać definitywną i jednoznaczną wolę stwierdzenia nieważności przedmiotowej umowy. Tym samym z datą wyznaczoną na zapłatę w ww. piśmie należy wiązać datę wymagalności roszczeń związanych z „upadkiem” przedmiotowej umowy, a zatem również początkową datę naliczania odsetek za opóźnienie.

Warto tu podkreślić, że na rozprawie w dniu 13 kwietnia 2022 r. w sprawie apelacyjnej VI ACa (...) pełnomocnik powodów (wówczas pozwanych) po otrzymaniu informacji o skutkach abuzywności umowy, oświadczył w imieniu swoich mandatów, że „podtrzymują swoje żądanie ustalenia nieważności spornej umowy z uwagi na abuzywność spornych klauzul. Oświadcza, że w chwili składania odpowiedzi na pozew klienci domagali się ustalenia nieważności spornej umowy i od tego momentu pozostają przeświadczeni, że takie rozwiązanie jest dla nich korzystne” (por. k. 100). Tym samym wbrew zarzutom Banku nie było żadnych podstaw do uznania, że składane w 2020 r. przez powodów oświadczenia miały jakikolwiek warunkowy czy niedefinitywny charakter. W sprawie relewantne jest bowiem, że na etapie wezwania Banku do zapłaty (20.10.2020 r.) powodowie spłacili już nominalną kwotę kredytu, a w swoim piśmie wprost powołali się na nieważność umowy zawartej między stronami.

W świetle powyższego nie mają w sprawie znaczenia obowiązki informacyjne sądu eksponowane chociażby w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 7 maja 2021 r., III CZP 6/21. W uchwale tej wskazano wprawdzie, że kredytodawca może nie mieć jasności co do tego, czy formułując żądanie restytucyjne (chociażby pozasądowo), konsument był należycie poinformowany o konsekwencjach abuzywności klauzuli (np. o wszystkich roszczeniach restytucyjnych związanych z całkowitą i trwałą bezskutecznością umowy). Wystąpienie przez konsumenta z żądaniem restytucyjnym opartym na twierdzeniu o całkowitej i trwałej bezskuteczności (nieważności) umowy kredytu nie może być bowiem uznane za równoznaczne z zakończeniem stanu bezskuteczności zawieszonej tej umowy, jeżeli nie towarzyszy mu wyraźne oświadczenie konsumenta, potwierdzające otrzymanie wyczerpującej informacji. W toku postępowania sądowego brak takiego oświadczenia może być substytuowany przez uczynienie zadość obowiązkowi informacyjnemu przez sąd, a podtrzymanie żądania restytucyjnego przez konsumenta - po uzyskaniu stosownej informacji - będzie równoznaczne z odmową potwierdzenia klauzuli i (ewentualnie) ze sprzeciwem co do udzielenia mu ochrony przed konsekwencjami całkowitej i trwałej bezskuteczności (nieważności) umowy. Powyższe stanowisko zostało jednak zweryfikowane w późniejszym orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreślono bowiem konieczność oceny przez pryzmat konkretnego, danego stanu faktycznego, co do tego czy przyjęcie nieważności (bezskuteczności) umowy kredytu nie pociąga dla powoda jako konsumenta negatywnych skutków (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2023 r. I CSK 6772/22). W sytuacji gdy z okoliczności danej sprawy wynika, że stwierdzenie nieważności (bezskuteczności) umowy kredytowej nie jest w żaden sposób niekorzystne dla konsumenta nie ma bowiem żadnych uzasadnionych normatywnie przyczyn do stosowania odstępstw od reguł wynikających z art. 455 k.c. w zw. z art. 481 § 1 k.c.

Inna sytuacja zachodziłaby, gdyby stwierdzenie nieważności (bezskuteczności) umowy kredytowej rzeczywiście było niekorzystne dla konsumenta (np. konieczność zwrotu całego kapitału w krótkim czasie od zawarcia wadliwej umowy kredytowej, a zatem przy niskiej wysokości wzajemnego świadczenia w postaci rat kapitałowo-odsetkowych), wówczas koniecznym stałyby się pouczenia konsumenta, o których mowa w uzasadnieniu wyżej wskazanej uchwały SN z 7 maja 2021 r., III CZP 6/21, co rzecz jasna, wtedy miałoby to znaczenie dla rozpoczęcia biegu terminu wymagalności roszczenia zwrotnego konsumenta.

Tym samym jeszcze raz należy podkreślić, że wbrew zarzutom strony pozwanej dla postawienia w stan wymagalności roszczenia nie ma i nie miało znaczenia fakt, że orzeczenie wywołane powództwem Banku zostało wydane dopiero 7 czerwca 2021 r. Sądu Okręgowego w Warszawie, a stało się prawomocne dopiero z wydaniem przez Sąd Apelacyjny w Warszawie wyroku w sprawie o sygn. akt VI ACa (...) tj. 21 kwietnia 2022 r.. Czynność prawna dotknięta wadą nieważności jest nieważna z mocy prawa ( ex lege) i od chwili zawarcia ( ex tunc). Sąd niezależnie od tego czy rozstrzygając w zakresie ustalenia umowy za nieważną w zakresie powództwa wywiedzionego na podstawie art. 189 k.p.c. w sentencji wyroku, czy też w uzasadnieniu, gdy okoliczność ta stanowi przesłankę zasadności innego żądania, jedynie stwierdza ten fakt. Orzeczenie sądu w tym przypadku jest deklaratoryjne, albowiem stwierdza fakt wynikający z mocy prawa, a mianowicie, że dokonana przez strony czynność jest nieważna (z reguły nigdy nie była) i nie wywołała skutków prawnych.

W sprawie ustalono, że na rzecz powodów została wypłacona kwota kredytu w kwocie 109.500 złotych a suma spłat powodów wynosiła 125.942,77 złotych. Tym samym, przyjęcie nieważności (bezskuteczności) umowy kredytu nie pociągało dla powodów jako konsumentów negatywnych skutków. O powyższym powodowie mieli świadomość już na etapie wezwania Banku do zapłaty pismem z dnia 20 października 2020 r. Dlatego też w takim przypadku nie ma uzasadnionych normatywnie przyczyn do stosowania odstępstw od reguł wynikających z art. 455 k.c. w zw. z art. 481 § 1 k.c. Na tej podstawie należało zatem uznać, że roszczenie restytucyjne powodów stało się wymagalne z upływem wyznaczonego 7 dniowego terminu od dnia odbioru wezwania tj. z dniem 9 listopada 2020 r. (wezwanie zostało odebrane w dniu 2.11.2020 r.)

Kolejno, zdaniem Sądu powodowie pismem z dnia 17 listopada 2020 r. złożyli prawnie skuteczne oświadczenie o potrąceniu przysługującej im wierzytelności z wierzytelnością Banku z tytułu ww. umowy nr (...).

Kierując się treścią art. 498 k.c. należy przyjąć, że potrącenia można dokonać gdy: dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, przedmiotem zaś obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy oznaczonych gatunkowo tej samej jakości oraz wierzytelności te muszą być wymagalne, a także możliwa do dochodzenia przed sądem lub innym organem. Należy tutaj odnotować, że w odniesieniu do warunku wymagalności obu wierzytelności przyjmuje się że konieczną przesłanką jest tylko wymagalność wierzytelności strony dokonującej potrącenia (tzw. wierzytelność aktywna), natomiast co do drugiej jeszcze nie wymagalnej (pasywnej) wystarczy iż potrącający mógłby jej zadośćuczynić spełniając świadczenie. Tym samym, bez znaczenia w sprawie pozostawało, że na dzień złożenia przez powodów oświadczenia o potrąceniu wierzytelność Banku pozostawała niewymagalna.

Pamiętać bowiem należy, że umorzenie może nastąpić nie wcześniej niż w momencie, gdy wierzytelności staną się wymagalne (por. 502 k.c.) dlatego też wystarczające jest że dla wywołania skutków potrącenia w postaci umorzenia wierzytelności, konieczna jest wymagalność wierzytelności potrącającego.

Oświadczenie powodów o potrąceniu było przy tym oświadczeniem o charakterze materialnoprawnym, złożonym Bankowi niezależnie od toczącego się procesu wywołanego powództwem Banku. Fakt powołania się na nie w toku ww. postępowania pod sygn. akt XXV (...) pozostaje bez wpływu na ocenę jego skuteczności.

Należy przypomnieć, że oświadczenie o potrąceniu, o jakim mowa w art. 499 k.c. jest czynnością materialnoprawną, prowadzącą przy zaistnieniu przesłanek określonych w art. 498 § 1 k.c. do odpowiedniego umorzenia wzajemnych wierzytelności i taki właśnie charakter miało oświadczenie z dnia 17 listopada 2020 r. Powyższe oświadczenie należy odróżnić od zarzutu potrącenia, który jest czynnością procesową, polegającą na żądaniu oddalenia powództwa w całości lub w części z powołaniem się na okoliczność, że roszczenie objęte żądaniem pozwu wygasło wskutek potrącenia. Oświadczenie o potrąceniu stanowi zatem materialnoprawną podstawę zarzutu potrącenia. Dokonanie potrącenia może nastąpić poza procesem, jak i w ramach postępowania sądowego. Podniesienie w odpowiedzi na pozew bądź innym piśmie procesowym zarzutu potrącenia jest tym samym równoznaczne ze złożeniem oświadczenia o potrąceniu, jeżeli oświadczenie takie nie zostało złożone wcześniej. Podnosząc zarzut potrącenia pozwany oświadcza bowiem swą wolę potrącenia; w przeciwnym razie podniesiony zarzut byłby bezskuteczny.

Podkreślić bowiem należy, że dominujący w orzecznictwie pogląd zakłada, że zarzut potrącenia nie jest tożsamy z oświadczeniem o potrąceniu, lecz jest jedynie czynnością procesową pozwanego, która ma na celu wykazanie, że wierzytelność, której ochrony domaga się powód wygasła na skutek potrącenia i ten fakt winien prowadzić do oddalenia powództwa. Możliwe jest przy tym połączenie czynności materialnoprawnej potrącenia z zarzutem potrącenia – twierdzeniem o umorzeniu wierzytelności. W takiej sytuacji czynność procesowa będzie miała także charakter materialnoprawny. Do tego nurtu nawiązują poglądy doktryny, gdzie rozróżnia się zarzut potrącenia: informujący, kształtujący i ewentualny. Pierwszy dotyczy potrącenia pozaprocesowego i polega on na wprowadzeniu do materiału procesowego faktów informujących o umorzeniu wierzytelności. Drugi jest połączeniem czynności materialnoprawnej – oświadczenia o potrąceniu i procesowej – żądania oddalenia powództwa z uwagi na umorzenie wierzytelności. Trzeci z kolei oznacza, że pozwany żąda oddalenia powództwa z powodu umorzenia wzajemnych wierzytelności tylko wtedy, gdyby inne przedsięwzięte przez niego metody obrony procesowej okazały się nieskuteczne.

W świetle powyższych rozważań należy stwierdzić, że sprawie XXV (...) powodowie nie składali w piśmie procesowym z dnia 20 listopada 2020 r. oświadczenia o skutku materialnoprawnym, a jedynie powołali się na niejako złożone „obok” tego procesu oświadczenie (które właśnie miało charakter materialnoprawny) z dnia 17 listopada 2020 r., nadając swojemu pismu procesowemu charakter zarzutu potrącenia. W tym zakresie należy bowiem odnotować, że ww. oświadczenie nie było składane jedynie „na potrzeby” postępowania w sprawie XXV (...) świadczy o tym, przede wszystkim zachowanie zasad reprezentacji i skierowanie zarówno i wpierw wezwania do zapłaty aby postawić wierzytelność w stan wymagalności na adres i bezpośrednio skierowany do Banku i w ten sam sposób skierowano oświadczenie o potrąceniu.

Podkreślić również należy, że wymagalność roszczenia powodów z upływem terminu wyznaczonego pismem z dnia 20 października 2020 r. znajduje potwierdzenie w świetle zasad odnoszących się do wymagalności roszczeń z tytułu spełnienia nienależnego świadczenia. Sam fakt spełnienia nienależnego świadczenia uzasadnia roszczenie o jego zwrot. W takim też przypadku nie zachodzi potrzeba badania, czy i w jakim zakresie spełnione świadczenie wzbogaciło osobę, na rzecz której świadczenie zostało spełnione, jak również czy majątek spełniającego świadczenie uległ zmniejszeniu. Uzyskanie nienależnego świadczenia wypełnia bowiem przesłankę powstania wzbogacenia, a spełnienie tego świadczenia przesłankę zubożenia. Z chwilą spełnienia świadczenia nienależnego powstaje roszczenie kondykcyjne, którego treścią jest obowiązek dokonania czynności faktycznej lub prawnej stanowiącej świadczenie przeciwne do spełnionego i takiej też treści roszczenia powód dochodził w rozpatrywanej sprawie.

W świetle powyższych rozważań należało uznać, że powodowie wpierw wezwaniem do zapłaty doręczonym stronie pozwanej w dniu 2 listopada 2020 r. postawili skutecznie z dniem 9 listopada 2020 r. swoją wierzytelność 125.942,77 złotych z wierzytelnością Banku. Wobec tego, że wierzytelność Banku z tytułu kwoty kredytu udzielonego powodom wynosiła 109.500 złotych. Po wzajemnym rozliczeniu stron na skutek przedmiotowego oświadczenia o potrąceniu, powodowie pozostali wierzycielami wobec Banku co do dochodzonej pozwem kwoty 16.442,77 złotych. Kwota ta podlegała zatem zasądzeniu na ich rzecz o czym orzeczono w pkt I wyroku.

W tym stanie sprawy w żadnej mierze nie zasługiwał na uwzględnienie zarzut zatrzymania co do kwot roszczenia objętych żądaniem pozwu, do czasu zaoferowania przez powodów zapłaty kwoty 109.500 zł stanowiącej kwotę wypłaconej na rzecz powodów przez Bank w wykonaniu umowy.

Prawo zatrzymania uprawnia dłużnika do powstrzymania się ze zwrotem swojego świadczenia wzajemnego aż do czasu, gdy druga strona zaoferuje zwrot swojego świadczenia lub zabezpieczy takie roszczenie o zwrot. Zarzut zatrzymania może odnieść skutek tylko wówczas, gdy od umowy odstąpiono albo rozwiązano lub uznano za nieważną umowę wzajemną. Instytucja ta ma swoje źródło w art. 496 i 497 k.c. W sprawie można przy tym pominąć występujące w orzecznictwie wątpliwości co do tego czy łącząca strony umowa kredytu jest umową wzajemną (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 października 2023 r. III CZP 126/22). Skoro bowiem strona powodowa skorzystała jeszcze przed procesem z dobrodziejstwa instytucji potrącenia i skutecznego umorzenia wierzytelności do wysokości niższej tj. wierzytelności Banku (art. 498 § 2 k.c.) brak było podstaw do uznania skuteczności podniesionego zarzutu. Podkreślić należy, że choć co do zasady w orzecznictwie skorzystanie z prawa zatrzymania uznano za możliwe również w odniesieniu do roszczeń wynikających z kredytów denominowanych lub indeksowanych do waluty obcej, to jednak jest to dopuszczalne jedynie jeśli obie wierzytelności istnieją i są jednorodzajowe (obie strony są zobowiązane do wzajemnego spełnienia świadczeń pieniężnych). W Kodeksie cywilnym przewidziano przy tym dalej idącą instytucję, a mianowicie potrącenie wzajemnych wierzytelności (art. 498 i następne k.c.). Wówczas nie zastrzega się prawa zatrzymania ze względu na możliwość skorzystania z instytucji potrącenia (por. wyrok SN z 17 marca 2022 r., II CSKP 474/22). Aby bank mógł skutecznie powołać się na prawo zatrzymania w razie stwierdzenia nieważności umowy kredytu (art. 496 w zw. z art. 497 k.c.), musi bowiem istnieć wierzytelność w stosunku do kredytobiorcy z tytułu zwrotu kwoty udzielonej na podstawie tej umowy. Skoro powodowie wpierw dokonali potrącenia wzajemnych z pozwanym wierzytelności, to obecnie nie występuje wierzytelność która przysługiwałaby Bankowi z tytułu nieważnej umowy kredytu.

Dla porządku należy również odnotować, że nie mógł w sprawie znaleźć zastosowania art. 411 pkt 2 k.c. powołany w odpowiedzi na pozew. Pozwana nie wyjaśnił bliżej zasad współżycia społecznego, które uzasadniałyby zatrzymanie nienależnego świadczenia. W żadnej mierze nie przekonuje więc ogólna teza Banku, że konsument spłacający kredyt udzielony mu na podstawie umowy dotkniętej nieważnością, czyni zadość zasadom współżycia społecznego w rozumieniu art. 411 pkt 2 k.c. Przepis ten jest w orzecznictwie interpretowany wąsko i stosowany w praktyce w odniesieniu do świadczeń quasi-alimentacyjnych czy związanych ze stosunkiem pracy. W zasadzie nie ma zaś potrzeby sięgania do niego w sytuacji, w której wzbogacony środkami pieniężnymi wypłaconymi przez bank w wykonaniu nieważnej umowy kredytu jest prawnie (a nie tylko moralnie) zobowiązany do jej zwrotu. W szczególności wtedy, gdy dodatkowe instrumenty prawne takie jak potrącenie czy prawo zatrzymania zabezpieczają interesy banku związane z zaspokojeniem tego zobowiązania i jedynie od jego aktywności zależy ich wykorzystanie.

Jednocześnie w sprawie nie sposób nie zauważyć, że to powodowie już w 2020 r. poprzez złożenie stosownego oświadczenia o potrąceniu doprowadzili do rozliczenia stron z tytułu nominalnej kwoty kredytu. Pamiętać przy tym należy również, że w świetle aktualnego orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej brak jest podstaw do dochodzenia przez bank roszczeń wykraczających poza zwrot kapitału kredytu (por. postanowienie Trybunału z dnia 11 grudnia 2023 r., sygn. akt C-756/22, (...):EU:C:2023:978).

Nadto zdaniem Sądu nie sposób twierdzić, że spełnienie przez powodów świadczenia czyniło zadość zasadom współżycia społecznego skoro podstawą stwierdzenia nieważności umowy była m.in. nielojalność Banku wobec powodów jako konsumentów wyrażająca się w proponowaniu im produktu związanego z istotnym ryzykiem walutowym i jednocześnie zaniechaniu rzetelnego poinformowania o tym, jak kosztowne mogą być dla nich skutki związania się takim kredytem w dalszej perspektywie. Wobec tego wbrew twierdzeniom pozwanego nie można uznać, że spełnienie świadczenia przez powodów szczególnie ponad nominalną wartość kredytu, czyniło zadość zasadom współżycia społecznego.

O odsetkach ustawowych za opóźnienie orzeczono na podstawie art. 481 k.c. zgodnie z żądaniem pozwu. Wymagalność wierzytelności powodów z dniem 9 listopada 2020 r. przesądziła bowiem, że od tej daty mają oni prawo do odsetek ustawowych za opóźnienie. Zgodnie bowiem z art. 455 k.c. jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania.

Ponownie należy podkreślić, że jeśli - obiektywnie rzecz ujmując - przyjęcie nieważności umowy kredytowej nie pociąga dla konsumenta negatywnych skutków, to w razie gdy konsument poinformował kredytodawcę, że umowa kredytu jest nieważna, a to uczynili powodowie w piśmie z dnia 20 października 2020 r., w którym wezwali kredytodawcę do zwrotu świadczenia spełnionego na podstawie nieważnej umowy kredytowej, nie ma podstaw do pozbawiania konsumenta odsetek ustawowych za opóźnienie naliczanych na podstawie art. 455 k.c. w zw. z art. 481 § 1 k.c. Skoro Bank miał jasne stanowisko konsumenta i nie spełnił świadczenia w terminie to popadł w opóźnienie ze wszelkimi tego konsekwencjami.

Sąd orzekł o kosztach procesu na podstawie art. 98 § 1, § 1 ¹ i 3 k.p.c. w zw. z art. 99 k.p.c. w pkt IV wyroku. Na poniesione przez powodów koszty złożyły się: opłata sądowa od pozwu w kwocie 1.000 zł wynagrodzenie pełnomocnika w osobie radcy prawnego w kwocie 3.600 zł ustalone na podstawie § 2 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz. U. z 2023 r., poz. 1964) oraz uiszczona opłata skarbowa od pełnomocnictwa w kwocie 34 zł.

Asesor sądowy Anna Bindas-Smoderek