Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

Powodowie R. M. i E. P. wnieśli o zasądzenie od pozwanej D. Z. dla każdego z nich kwoty po 31.250 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty oraz zasądzenia dla każdego z nich kosztów procesu. W uzasadnieniu podali, że pozwana, ich siostra, na podstawie postanowienia Sądu Rejonowego w Inowrocławiu z dnia 6 października 2010 r. nabyła w całości, na podstawie testamentu, spadek po zmarłej matce stron - J. M.. Gdyby miało miejsce spadkobranie na podstawie ustawy, każda ze stron odziedziczyłaby 1/3 część spadku. Powodowie wskazali, że w skład spadku wchodzi udział wynoszący 5/8 w nieruchomości położonej w I. przy ul. (...), zaś wartość całego spadku wynosi 187.500 zł. Każdy z nich powinien otrzymać kwotę 31.250 zł z tytułu zachowku.

Pozwana w odpowiedzi na pozew wniosła o oddalenie powództwa i zasądzenie od każdego z powodów na swoją rzecz kosztów procesu. W uzasadnieniu podała, że udział spadkodawczyni wynoszący 1/2 w nieruchomości nabyła w drodze umowy darowizny przed śmiercią matki. Zakwestionowała przy tym wartość nieruchomości. Nadto wniosła o rozliczenie nakładów poczynionych przez nią na nieruchomość oraz pożyczek pieniężnych w kwocie 38.000 zł otrzymanych przez powoda R. M. od rodziców stron. Jednocześnie pozwana stwierdziła, że powodom nie należy się zachowek, albowiem praktycznie nie opiekowali się chorą na Parkinsona i demencję starczą matką. Wskazała, że cały ciężar tej opieki spoczywał na niej.

Wyrokiem z dnia 11 lipca 2013 r. Sąd Rejonowy w Inowrocławiu: zasądził od pozwanej na rzecz każdego z powodów kwotę 31.250 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 11 lipca 2013 r. do dnia zapłaty; w pozostałej części powództwo oddalił. Zasądzone kwoty Sąd rozłożył na trzy raty: dwie płatne po 10.000 zł, a ostatnia w kwocie 11.250 zł. Termin płatności rat na rzecz każdego z powodów wynosi co 3 miesiące licząc od uprawomocnienia się wyroku. Tytułem kosztów procesu Sąd zasądził od pozwanej na rzecz każdego z powodów kwotę 4.691,92 zł. Kosztami sądowymi, od uiszczenia których zwolniona była pozwana obciążył Skarb Państwa.

Sąd Rejonowy ustalił i zważył, co następuje:

Powodowie R. M. i E. P. to rodzeństwo pozwanej D. Z..

Ojciec stron E. M. zmarł w dniu 10 października 2001 r., zaś matka J. M. zmarła w dniu 31 maja 2010 r. Oboje w chwili śmierci na stałe zamieszkiwali w stanowiącej ich własność nieruchomości położonej w

I. przy ul.(...)

Postanowieniem z dnia 6 października 2010 r. Sąd Rejonowy w Inowrocławiu stwierdził, że spadek po E. M., na podstawie ustawy nabyli: żona J. M. oraz dzieci - powodowie i pozwana - każde z nich w 1/4 części spadku, natomiast spadek po J. M. na podstawie testamentu notarialnego z dnia 20 lutego 2007 r., otwartego i ogłoszonego w Sądzie Rejonowy w Inowrocławiu w dniu 16 lipca 2010 r., nabyła pozwana D. Z. w całości.

Pozwana wraz ze swoją rodziną zamieszkała z rodzicami - zgodnie z ich wolą -w domu przy ul. (...) w I. w 1992 r. i mieszka tam do tej pory.

Pozwana i jej mąż, jeszcze za życia ojca stron, w połowie sfinansowali zakup i wymianę okien na piętrze budynku mieszkalnego przy ul. (...) oraz zakup i wymianę drzwi w przybudówce. Drugą połowę wydatków ponieśli rodzice pozwanej. Po śmierci ojca stron, J. M. w połowie sfinansowała zakup i wymianę okna kuchennego, resztę kosztów z tym związanych, jak również koszty dotyczące zakupy i wymiany pozostałych okien w budynku (na parterze) poniosła pozwana wraz z mężem. Celem uzyskania zwrotu podatku z Urzędu Skarbowego faktury dotyczące powyższych inwestycji były wystawione na A. Z. - męża pozwanej.

Spadkodawczyni, już po sporządzeniu testamentu, przekazała pozwanej w drodze darowizny swój udział wynoszący 1/2 części w prawie własności zabudowanej nieruchomości położonej przy ul. (...) w I..

Powodowie żadnych darowizn ze strony matki nie otrzymali. Powód R. M. na przestrzeni lat 1994-2006 otrzymał od spadkodawczyni różne kwoty - w złotówkach i markach niemieckich - stanowiły one jednak pożyczki, które nie zawsze były zwracane.

Pozwana opiekowała się matką, zapewniała jej opiekę lekarską, wyżywienie, dbała o porządek w pokoju zajmowanym przez spadkodawczynię oraz o jej higienę osobistą. J. M., która otrzymywała emeryturę w wysokości 1.750 zł miesięcznie, co miesiąc 400 zł przekazywała pozwanej na zakup żywności, reszta zaś przeznaczana była przez pozwaną na zaspokojenie potrzeb matki związanych z jej leczeniem. W ostatnim okresie życia spadkodawczyni miała problemy z przełykaniem, wymagała pomocy przy spożywaniu posiłków i codziennej toalecie. Pozwana bywała zmęczona, i fizycznie i psychicznie, czynnościami wykonywanymi przy matce, dlatego zatrudniła do pomocy osoby, w tym pielęgniarkę, przy opiece nad spadkodawczynią.

Powodowie na co dzień opieki nad matką nie sprawowali. Odwiedzali ją raz w tygodniu albo raz na dwa tygodnie, zabierali ją do swoich domów na jeden dzień lub na kilka godzin dziennie, gościli ją również w czasie świąt.

Wartość zabudowanej nieruchomości przy ul. (...) według stanu

9

na dzień otwarcia spadku po J. M., tj. 31 maja 2010 r. i według cen z chwili ustalania zachowku, wynosiła 310.283 zł.

Przed wniesieniem pozwu powodowie nie wzywali pozwanej do zapłaty zachowku po matce.

Pozwana ma 50 lat, z zawodu jest nauczycielką, nie pracuje zawodowo, nie ma żadnych oszczędności, pozostaje na utrzymaniu męża, który zarabia przeszło 2.000 zł netto miesięcznie. Pozwana i jej mąż są właścicielami samochodu marki D. (...) o wartości około 5.000 zł. Mąż pozwanej jest w 1/2 części współwłaścicielem zabudowanej nieruchomości o powierzchni 1,5 ha w S.. Z majątku osobistego w S. otrzymuje roczny dochód w kwocie 2.000 zł. W chwili obecnej pozwana i jej mąż mają na utrzymaniu jedno dziecko - uczącego się w I klasie technikum syna. Starszy syn pozwanej studiuje w T. w systemie zaocznym, jest na I roku logistyki, pracuje, zarabia 1.400 zł netto, dodatkowo otrzymuje stypendium, z którego opłaca swoje studia.

Na wstępie swoich rozważań prawnych Sąd Rejonowy, powołując właściwe przepisy, wskazał kto jest uprawniony do otrzymania zachowku, od kogo i w jakiej wysokości. Przenosząc to na grunt niniejszej sprawy stwierdził, że należny każdemu z powodów zachowek wynosi 1/6 części całości spadku.

Przed przystąpieniem do rozpoznania zarzutów pozwanej Sąd zwrócił uwagę także na to, co stanowi podstawę obliczenia zachowku. W tym kontekście przywołał treść art. 993 - 995 k.c. Następnie podał, że pozwana nie mogła domagać się odliczenia nakładów, które dokonała na nieruchomość po darowiźnie z dnia 18 maja 2007 r., albowiem wtedy była ona już właścicielem tej nieruchomości w 5/8 części. Co do nakładów poczynionych przez pozwaną przed powyższą datą, Sąd przyjął, że odliczeniu może podlegać 1/2 wydatków potwierdzonych fakturami na łączną kwotę 3.540,74 zł, czyli kwota 1.770,37 zł, połowa należności za okna o wartości 1.223,37 zł, czyli kwota 611,68 zł oraz reszta potwierdzonych wydatków na łączną kwotę 2.440,79 zł. W sumie pozwana mogła się domagać odliczenia wydatków na kwotę 4.822,84 zł. Odliczając tę kwotę od ustalonej przez biegłą wartości nieruchomości, tj. od kwoty 310.283 zł, Sąd uzyskał kwotę 305.460 zł.

Następnie Sąd stwierdził, że w świetle umowy darowizny z 2007 r. w skład spadku po J. M. wchodził jedynie udział wynoszący 1/8 części w prawie własności nieruchomości przy ul. (...), zatem czysta wartość spadku wyniosła 38.182,52 zł (1/8 z 305.460,16 zł).

Doliczeniu do powyższej czystej wartości spadku podlegały darowizny, o ile nie były one drobne, zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach. W sprawie Sąd ustalił, że spadkodawczyni przekazała pozwanej w formie darowizny udział wynoszący 1/2 części w prawie własności powyższej nieruchomości, która podlegała douczeniu. W ten sposób Sąd uzyskał substrat zachowku wynoszący 193.324,02 zł (38.182,52 zł + 155.141,50 zł).

Sąd nie doliczył do czystej wartości spadku kwoty 38.000 zł, którą otrzymać miał od spadkodawczyni powód R. M., albowiem postępowanie dowodowe wykazało, że powód nie otrzymał od matki darowizny, a jedynie zawarł z nią kilka umów pożyczek, z których nie zawsze się wywiązywał. Sąd nie zgodził się z twierdzeniami pozwanej, że niezwrócone z tego tytułu kwoty stały się de facto darowiznami.

Biorąc pod uwagę powyższe, Sąd Rejonowy uznał, że należny powodom zachowek powinien wynieść kwotę 32.220,67 zł (1/6 z 193.324,02 zł), skoro jednak powodowie domagali się zapłaty kwoty po 31.250 zł, taką też kwotę Sąd Rejonowy zasądził na rzecz każdego z nich.

Następnie Sąd wskazał, że nie było podstaw do oddalenia powództwa w oparciu o art. 5 k.c.

Odsetki ustawowe Sąd zasądził od daty wyrokowania przyjmując, że dopiero wtedy doszło do określenia wysokości roszczenia.

W pozostałym zakresie Sąd powództwo oddalił.

Uwzględniając sytuację finansową i rodzinną pozwanej Sąd zasądzone świadczenia rozłożył na raty wskazując, że takie rozwiązanie jest korzystne dla pozwanej, która już w momencie zawierania umowy darowizny z matką powinna liczyć się z koniecznością zaspokojenia roszczeń brata i siostry.

O kosztach postępowania Sąd Rejonowy orzekł na podstawie art. 98 k.p.c. Natomiast kosztami sądowymi, od których zwolniona była pozwana, na podstawie art. 113 ust.l ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych obciążył Skarb Państwa.

Apelację od powyższego wyroku wniosła pozwana, zaskarżając go w całości i zarzucając mu naruszenie:

1. przepisów prawa procesowego w postaci:

a) art. 233 § 1 k.p.c. poprzez uznanie za nieudowodnioną okoliczność ponoszenia

ciężaru opieki nad ciężko chorą spadkodawczynią. jedynie przez pozwaną z wyłączeniem powodów,

b) art. 233 § 2 k.p.c. i art. 232 k.p.c. poprzez odmowę przeprowadzenia dowodu z

zeznań świadków W. G., I. B. i S. W.,

2. przepisów prawa materialnego w postaci:

a) art. 994 k.c. poprzez nie uwzględnienie darowizn spadkodawczyni na rzecz

powodów, do przysługującego im po matce zachowku,

b) art. 5 k.c. poprzez zasądzenie od pozwanej na rzecz powodów zachowku.
Powołując się na powyższe pozwana wniosła o zmianę zaskarżonego orzeczenia poprzez oddalenie powództwa, ewentualnie o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Jednocześnie wniosła o
zasądzenie na jej rzecz kosztów procesu za obie instancje.

Powodowie, ustosunkowując się do apelacji pozwanej, wnieśli o jej oddalenie oraz o zasądzenie na ich rzecz kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja nie jest zasadna. Sąd Rejonowy dokonał w sprawie prawidłowych ustaleń faktycznych z rozważeniem całokształtu materiału dowodowego bez przekroczenia granic swobodnej oceny dowodów, które Sąd odwoławczy podziela i przyjmuje za własne.

Pozwana wskazała w apelacji na naruszenie art. 233 k.p.c. przez Sąd pierwszej instancji poprzez uznanie za nieudowodnioną okoliczność ponoszenia przez nią ciężaru opieki nad ciężko chorą matką, z wyłączeniem powodów, jednakże zarzut ten okazał się zupełnie chybiony. Sąd Rejonowy bowiem w swoich ustaleniach wyraźnie wskazał, że opiekę nad J. M. sprawowała pozwana w pełnym zakresie zapewniając jej opiekę lekarską, wyżywienie, dbając higienę osobistą spadkodawczyni. Powodowie natomiast nie opiekowali się matką na co dzień. Wobec tego, twierdzenia wywiedzione przez pozwaną w środku odwoławczym dotyczące tej kwestii, podniesione również przy uzasadnieniu zarzutu naruszenia art. 5 k.c., uznać należy za sprzeczne z tym co ustalił Sąd pierwszej instancji. Zatem nie sposób tutaj mówić o przekroczeniu granic swobodnej oceny dowodów przez Sąd Rejonowy.

Przechodząc do zarzutu naruszenia art. 233 § 2 k.p.c. i art. 232 k.p.c. poprzez odmowę przeprowadzenia dowodu z zeznań świadków W. G., I. B. i S. W., Sąd Okręgowy- abstrahując od kwestii poprawnego powołania przepisów przy sformułowaniu tego zarzutu - zwraca uwagę, że nie może być on uwzględniony. Pozwana, reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika, po wydaniu przez Sąd Rejonowy na posiedzeniu niejawnym postanowienia w zakresie oddalenia powyższych wniosków dowodowych /k.206/, na kolejnym posiedzeniu wyznaczonym na rozprawę, w którym uczestniczył jej pełnomocnik, nie wniosła zastrzeżenia do protokołu w trybie art. 162 k.p.c. odnośnie tej decyzji procesowej /k.212-218v/, co zamknęło jej drogę do skutecznego podniesienia powyższego zarzutu. Brak wystąpienia z takim zastrzeżeniem, w zakreślonym w art. 162 k.p.c. okresie, sprawie, że strona w apelacji nie może skutecznie zarzucać uchybienia przez sąd pierwszej instancji przepisom postępowania, dotyczącego wydania postanowienia oddalającego wnioski o przeprowadzenie dowodów (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29.08.2013 r., I CSK 713/12, LEK nr 1391108; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27.10.2005 r., III CZP 55/05, OSNC 2006, nr 6, poz. 144).

Odnośnie zarzutów naruszenia przepisów prawa materialnego, na wstępie stwierdzić należy, że Sąd pierwszej instancji prawidłowo ustalił substrat zachowku na

kwotę 193.324,02 zł, w skład którego wchodzi czysta wartość spadku ustalona na kwotę 38.182,52 zł, stanowiąca równowartość udziału wynoszącego 1/8 części w prawie własności zabudowuj nieruchomości przy ul. (...) w I. oraz darowizna dokonana przez spadkodawczynię na rzecz pozwanej w postaci udziału wynoszącego 1/2 części w prawie własności powyższej nieruchomości o wartości 155.141,50 zł. Wykonane obliczenia dotyczące ustalenia należnego powodom zachowku skutkowały uwzględnieniem powództwa w całości.

Sąd pierwszej instancji dokonał prawidłowej wykładni art. 994 k.c. nie doliczając do czystej wartości spadku pożyczek, które spadkodawczyni udzieliła powodowi R. M. na przestrzeni lat w różnej wysokości. Przekazane z powyższego tytułu kwoty nie zmieniły swojego statusu i nie mogą być obecnie uznane za darowizny z tego tylko względu, że powód nie zawsze zwracał pożyczone sumy. Co więcej, jak wynika z oświadczenia spadkodawczyni z dnia 20 sierpnia 2007 r. /k.33/, doszło do cesji należności wynikających z zaciągniętych pożyczek na rzecz pozwanej. Przez to pozwana stała się pożyczkodawcą. Zatem nic nie stoi na przeszkodzie temu, aby jako wierzyciel dochodziła spłaty zaległych kwot od powoda.

Słusznie także Sąd Rejonowy, przy ustalaniu substratu zachowku, pominął fakt użyczenia przez męża spadkodawczyni swojemu zięciowi - mężowi powódki E. P. - lokalu celem prowadzenia działalności zarobkowej. Żadna ze stron niniejszego postępowania nie była stroną powyższej umowy, która wiązała tylko ojca stron i męża powódki. Wobec tego umowa ta nie może być brana pod uwagę przy ustalaniu należnego powodom zachowku.

Nie można także zgodzić się z pozwaną, że roszczenie o zachowek w tej konkretnej sprawie stanowi dla powodów użytek sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Przede wszystkim, o czym była już mowa wyżej, Sąd Rejonowy, wbrew stanowisku pozwanej w apelacji, uznał za udowodnioną okoliczność, że to pozwana sprawowała opiekę na spadkodawczynią, zaś powodowie jedynie odwiedzali matkę. Niezależnie od tego nadmienić należy, że z powodu sprawowania wyłącznej opieki nad spadkodawczynią nie sposób dojść do wniosku, jak chciała tego pozwana, że w sprawie powinien mieć zastosowanie art. 5 k.c. Wprawdzie judykatura oraz piśmiennictwo dopuszczają możliwość obrony w sprawach o zachowek na podstawie powyższego przepisu, jednakże jego zastosowanie powinno być wyjątkowe. W orzecznictwie zaznacza się, że ocena sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa (art. 5 k.c.) nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych. Należy pamiętać też o zasadzie, że nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem swoich najbliższych (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 07.04.2004 r, IV CK 215/03, LEX nr 152889).

W niniejszej sprawie nie sposób przyjąć, aby wystąpiły szczególne

okoliczności, pozwalające na stwierdzenie, że powodowie nadużywają przysługujące im uprawnienie. Co prawda, nie sprawowali nad matką opieki, ale odwiedzali ją i zabierali do siebie. Przy tym Sąd Okręgowy nie dopatrzył się ze strony powodów żadnego niegodnego zachowania wobec spadkodawczyni, a tylko takie uzasadniałoby skorzystanie z art. 5 k.c.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Okręgowy na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację pozwanej jako niezasadną.

O kosztach postępowania apelacyjnego Sąd Okręgowy orzekł w myśl art. 108 § 1 k.p.c. w zw. z art. 98 § 1 k.p.c. zasądzając od powoda na rzecz pozwanej kwotę 1.200 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego (§ 13 ust. 1 pkt 1 w zw. z § 6 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu – t. j. Dz. U. 2013 r., poz. 461).