Pełny tekst orzeczenia

23.
Uchwała z dnia 22 lutego 1994 r.
I PZP 1/94
Przewodniczący SSN: Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Józef Iwul-
ski (sprawozdawca), Walerian Sanetra.
Sąd Najwyższy przy udziale prokuratora Jana Szewczyka, w sprawie z
powództwa Piotra C. przeciwko Marii C., o ustalenie istnienia stosunku pracy i
zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przeka-
zanego przez Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Bielsku-Białej, postanowieniem z dnia 13 maja 1993 r., [...] do rozstrzygnięcia w try-
bie art. 391 k.p.c.
"Czy, a jeżeli tak-to w jaki sposób-ustaje stosunek pracy w wyniku śmierci
pracodawcy będącego osobą fizyczną prowadzącą działalność gospodarczą w
oparciu o zaświadczenie o wpisie do ewidencji działalności gospodarczej ?"
p o d j ą ł następującą uchwałę:
1. W razie śmierci pracodawcy prowadzącego działalność gospodarczą
w oparciu o wpis w ewidencji takiej działalności, jego spadkobiercy wstępują
w prawa i obowiązki pracodawcy w ramach stosunków pracy z pracownikami
zatrudnionymi przez zmarłego.
2. Nie dotyczy to sytuacji, w której w skład spadku nie wchodzi zakład
pracy i w wyniku dziedziczenia nie dochodzi do przejęcia zakładu pracy w
całości lub części w rozumieniu art. 231
§ 2 kodeksu pracy; w takim wypadku
stosunki pracy wygasają.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Bielsku Białej
przedstawił rozpatrywane zagadnienie prawne w następującym stanie sprawy:
Powód Piotr C. dochodził od Marii C. jako następcy prawnego zmarłego
Lechosława C. zasądzenia ekwiwalentu za nie wykorzystany urlop wypoczynkowy
za 1991 r. oraz udzielenia tego urlopu w naturze, odszkodowania z tytułu rozwiąza-
2
nia umowy o pracę w sposób sprzeczny z prawem, odprawy pieniężnej określonej w
ustawie z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pra-
cownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz zmianie
niektórych ustaw (Dz. U. z 1990 r., Nr 4, poz. 19 ze zm.) oraz sprostowania świ-
adectwa pracy przez podanie właściwej daty i trybu rozwiązania umowy o pracę.
Wyrokiem z dnia 21 grudnia 1992 r., [...], Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Bielsku
Białej oddalił powództwo. Sąd ustalił, że powód był zatrudniony u Lechosława C.,
który prowadził działalność gospodarczą w zakresie murarstwa. W dniu 8 listopada
1991 r. Lechosław C. zmarł i do tego dnia nie doszło do rozwiązania umowy o pracę
z powodem. Po śmierci męża pozwana zawiadomiła pracowników, że rozwiązuje z
nimi umowy o pracę za wypowiedzeniem, wypłaciła im należne wynagrodzenia do
dnia 8 listopada 1991 r. oraz ekwiwalenty pieniężne za urlopy wypoczynkowe za
1991 r. Sąd Rejonowy uznał, że do rozwiązania stosunku pracy z powodem doszło
wskutek śmierci Lechosława C. i nie pozostaje to w związku z przepisami ustawy z
dnia 28 grudnia 1989 r., a pozostałe świadczenia związane z umową o pracę
pozwana spełniła.
Rozpoznając rewizję powoda od tego wyroku Sąd Wojewódzki powziął wąt-
pliwość przedstawioną w rozpatrywanym zagadnieniu prawnym. Sąd stwierdził, że
przepisy kodeksu pracy zawierające szczegółowe regulacje dotyczące ustania sto-
sunku pracy nie zawierają normy określającej skutek śmierci pracodawcy. Nie czyni
tego także rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 listopada 1974 r. w sprawie
stosunków pracy, w których pracodawcą jest osoba fizyczna (Dz. U. Nr 45, poz.
272). Sąd Wojewódzki podniósł, że osoba fizyczna prowadząca działalność gospo-
darczą zatrudniająca pracowników jest stroną w stosunkach pracy z nimi. Zgon takiej
osoby jest zaprzestaniem prowadzenia działalności gospodarczej. Spadkobierca
takiej osoby nawet kontynuując tę samą działalność gospodarczą będzie nowym
podmiotem gospodarczym. Tym samym zgon osoby prowadzącej działalność gos-
podarczą powodowałby likwidację zakładu pracy. Jednakże żaden przepis nie prze-
widuje ustania stosunków pracy z uwagi na likwidację zakładu pracy. Sąd Wo-
jewódzki podnosi, że w takiej sytuacji zachodzi możliwość odpowiedniego sto-
sowania przepisów kodeksu cywilnego (art. 300 k.p.) co mogłoby oznaczać
przyjęcie, że prawa i obowiązki pracodawcy wynikające z zawartych umów o pracę
wchodzą w skład spadku zgodnie z art. 922 § 1 k.c.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Słusznie Sąd Wojewódzki podkreśla, że obowiązujące przepisy nie regulują
3
wyraźnie kwestii bytu prawnego stosunku pracy w przypadku śmierci pracodawcy,
będącego osobą fizyczną. Jednakże nie budzi wątpliwości, że przepisy te, a w
szczególności kodeks pracy, nie regulują wszystkich przypadków ustania (wygaś-
nięcia) stosunku pracy. Dotyczy to przykładowo śmierci pracownika, która nie jest
wyraźnie uregulowana w przepisach prawa pracy, a nie budzi wątpliwości, że
powoduje ona wygaśnięcie stosunku pracy (por. np. S. Rejman [w:] "Kodeks Pracy z
komentarzem" W-wa 1979 s. 156 czy wyrok z dnia 2 lipca 1976 r., I PR 112/76,
OSNCP 1977 z. 1, poz. 16 lub uchwałę z dnia 25 lipca 1985 r., III PZP 27/85,
OSNCP 1986 z. 3, poz. 27, OSPiKA 1986 z. 7-8 poz. 167 z gl. J. Logi). Jest to
związane z obowiązkiem osobistego wykonywania pracy przez pracownika, a więc
prawna sytuacja pracownika jest w tym zakresie ściśle związana z jego osobą i nie
przechodzi na spadkobierców (art. 922 § 2 k.c. w zw. z art. 300 k.p.). Nie dotyczy to
natomiast praw i obowiązków majątkowych pracownika wynikających ze stosunku
pracy, które przechodzą na spadkobierców na ogólnych zasadach (por. np. uchwałę
z dnia 23 października 1980 r., IV PZP 5/80, OSNCP 1981 z. 4, poz. 55 czy uchwałę
z dnia 6 stycznia 1989 r., IV PR 356/88, Sł. Prac. 1989 nr 6 s. 47).
Wobec tego, jak słusznie podnosi Sąd Wojewódzki, jest możliwe odpowiednie
zastosowanie do przypadku śmierci pracodawcy, przepisów kodeksu cywilnego o ile
nie będzie to sprzeczne z zasadami prawa pracy (art. 300 k.p.). Zgodnie z art. 922 §
1 k.c. prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na
spadkobierców, przy czym oznacza to nie tylko przejęcie poszczególnych praw czy
obowiązków ale także całej sytuacji prawnej zmarłego (por. np. J. Pietrzykowski [w:]
"Kodeks cywilny Komentarz" W-wa 1972 s. 1818 czy wyrok z dnia 19 października
1984 r., I CR 175/84, OSNCP 1985 z. 8 poz. 114, OSPiKA 1985 z. 7-8 poz. 137 z gl.
M. Bączyka lub wyrok z dnia 3 października 1984 r., II ARN 5/84, OSNCP 1985 z. 7,
poz. 94).
Zasadą jest więc, że wszystkie prawa i obowiązki majątkowe zmarłego
przechodzą na jego spadkobierców, co dotyczyłoby także praw i obowiązków
pracodawcy wynikających ze stosunku pracy z zatrudnionymi pracownikami, gdyż z
reguły nie można przyjąć aby były one ściśle związane z jego osobą (nie byłyby
dziedziczone prawa i obowiązki pracodawcy w stosunkach pracy mających na celu
zaspokojenie osobistych potrzeb pracodawcy lub osób mu bliskich). Należy jednak
zważyć, że bezwzględne dziedziczenie praw i obowiązków pracodawcy w każdej
sytuacji, byłoby sprzeczne z zasadą prawa pracy uregulowaną w art. 231
§ 2 kodek-
su pracy. Zgodnie z tym przepisem zmiana pracodawcy następuje tylko w tym
przypadku, gdy dochodzi do przejęcia zakładu pracy w całości lub części. Przepis
ten z jednej strony stwarza zasadę powiązania trwania stosunku pracy z przejęciem
zakładu pracy w znaczeniu przedmiotowym w całości lub jego części, a z drugiej
4
strony oznacza szczególne zasady przejęcia praw i obowiązków pracodawcy
niezależnie od zasad prawa spadkowego (art. 922 § 2 k.c. in fine). Dziedziczenie
praw i obowiązków spadkodawcy będącego pracodawcą oznacza więc wstąpienie w
prawa i obowiązki w zakresie stosunków pracy ale tylko wtedy, gdy w skład spadku
wchodzi zakład pracy w znaczeniu przedmiotowym, a więc gdy w wyniku dziedzi-
czenia dochodzi do przejęcia zakładu pracy. Inaczej mówiąc, jeżeli stosunek pracy
osób zatrudnionych przez osobę fizyczną nie był wykonywany w oparciu o jednostkę
organizacyjną, którą można by uznać za zakład pracy w znaczeniu przedmiotowym
to w skład spadku nie wchodzi taki zakład pracy, nie zostaje on więc przejęty przez
spadkobierców w drodze dziedziczenia i w wyniku śmierci pracodawcy dochodzi do
wygaśnięcia stosunku pracy, tak jak każdego prawa czy obowiązku majątkowego nie
podlegającego dziedziczeniu. Nie jest więc istotne (do czego przywiązuje znaczenie
Sąd Wojewódzki), że spadkobiercy zmarłego pracodawcy prowadzącego działalność
gospodarczą choćby tę działalność kontynuowali, byliby innym podmiotem gospo-
darczym, gdyż jest to bez znaczenia przy przejęciu zakładu pracy w rozumieniu art.
231
§ 2 k.p. Istotnym jest, by w wyniku dziedziczenia doszło do takiego przejęcia
zakładu pracy (zakład pracy w znaczeniu przedmiotowym wchodził w skład spadku),
choćby spadkobiercy po przejęciu nie kontynuowali dotychczasowej działalności.
W tej sytuacji kwestia dalszego bytu prawnego stosunków pracy z pracowni-
kami zatrudnionymi przez zmarłego pracodawcę zależy od oceny, czy w skład
spadku wchodzi zakład pracy w znaczeniu przedmiotowym, a więc, czy w wyniku
spadkobrania dochodzi do jego przejęcia. To zaś będzie zależało od konkretnych
okoliczności sprawy, a w szczególności od oceny, czy praca była wykonywana w
ramach jednostki organizacyjnej, którą można uznać za zakład pracy w przedmioto-
wym znaczeniu.
Powyższa wykładnia nawiązuje do interpretacji doktryny i orzecznictwa, która
prezentowana była przed wejściem w życie kodeksu pracy. Kodeks zobowiązań
przewidywał w art. 476 § 1 (którego odpowiednik stanowi dzisiejszy art. 231
k.p.), że
w razie przejścia zakładu pracy na inną osobę, nabywca wstępuje mocą samego
prawa w stosunki pracy, wynikające z umów o pracę. Powszechnie przyjmowano, że
"przejście zakładu pracy na inną osobę" w rozumieniu tego przepisu następowało
także w wyniku dziedziczenia (por. J. Korzonek, J. Rosenthüth "Kodeks zobo-
wiązań-komentarz", s. 1133). Śmierć pracodawcy zasadniczo nie miała więc wpływu
na stosunek pracy. Uznawano przy tym za zakład pracy jakiekolwiek urządzenie
gospodarcze, w którym pełnił pracę na podstawie umowy choćby jeden pracownik.
Przyjmowano przykładowo, że brak było podstawy, by pracowników domu jak
dozorców czy chłopców do windy pozbawiać praw z art. 476 k.z. w razie zbycia do-
mu (por. J. Namitkiewicz "Kodeks zobowiązań-komentarz dla praktyki", Łódź 1949,
5
T. II s. 271 i s. 281; wyrok z dnia 12 grudnia 1936 r., C II 1751/36, Zb. Orz. 1937 poz.
258 czy wyrok z dnia 27 lipca 1937 r., C III 1212/35, Zb. Orz. 1938 poz. 198). W
poprzednim stanie prawnym tak szeroka interpretacja była możliwa z uwagi na brak
ustawowej definicji zakładu pracy. W obecnym stanie prawnym nie można się
oderwać od obowiązującego pojęcia zakładu pracy z art. 3 k.p. jako jednostki organ-
izacyjnej, które musi być uwzględnione przy ocenie zaistnienia przejęcia zakładu
pracy w znaczeniu przedmiotowym w rozumieniu art. 231
k.p. W każdym razie za
zakład pracy w znaczeniu przedmiotowym będzie mogło być uznane przedsię-
biorstwo w rozumieniu art. 526 k.c., warsztat taki jak rzemieślniczy, placówka hand-
lowa czy gastronomiczna (por. np. uchwałę składu siedmiu sędziów z dnia 6 sierpnia
1980 r., V PZP 12/78, OSNCP 1980 z. 12 poz. 226, NP 1982 nr 1-2 s. 178 z gl. J.
Tyszki, PiP 1982 nr 11 s. 147 z gl. A. Świątkowskiego i uchwałę z dnia 29 paździer-
nika 1980 r., I PZP 35/80, OSNCP 1981 z. 4 poz. 56, OSPiKA 1981 z. 11 poz. 211 z
gl. T. Zielińskiego).
Uznanie określonego kompleksu majątkowego za jednostkę organizacyjną
stanowiącą zakład pracy w znaczeniu przedmiotowym będzie zależało od oceny
konkretnego przypadku, przy uwzględnieniu wszelkich okoliczności sprawy, w tym
także charakteru prowadzonej działalności. Podkreśla to Sąd Najwyższy w dotych-
czas nie publikowanym orzecznictwie (wyrok z dnia 16 września 1993 r., I PRN
93/93; wyrok z dnia 22 września 1993 r., I PRN 95/93; wyrok z dnia 14 lipca 1993 r.,
I PRN 75/93 i wyrok z dnia 14 lipca 1993 r., I PRN 77/93) uznając, że dla oceny czy
nastąpiło "przejęcie zakładu pracy" w przypadku zakładów o celach gospodarczych
zasadnicze znaczenie mają elementy i uwarunkowania typu majątkowego, natomiast
nie mogą one odgrywać dominującej roli tam, gdzie dochodzi do przejęcia części
zakładu pracy realizującego cele społeczne, polityczne czy publiczne. Te szczególne
okoliczności należy odpowiednio uwzględniać dla prowadzenia działalności gospo-
darczej przez osoby fizyczne, przy której wielkość i stopień majątkowego czy fi-
nansowego wyodrębnienia mienia, w oparciu o które prowadzi się tę działalność jest
specyficzny.
Powyższe rozważania prowadzą do podjęcia uchwały jak w sentencji. Pod-
kreślić należy, iż co do zasady jest ona zgodna z proponowanymi przez Komisję
Reformy Prawa Pracy zmianami kodeksu pracy. Proponuje się w nich bowiem
wprowadzenie nowego art. 632
stanowiącego, że z dniem śmierci pracodawcy
będącego osobą fizyczną umowy o pracę z pracownikami wygasają, przy czym za-
sada ta nie będzie miała zastosowania w razie przejęcia pracownika przez nowego
pracodawcę na zasadach określonych przepisami art. 231
. Jeżeli więc dojdzie do
"przejęcia zakładu pracy" w znaczeniu przedmiotowym to stosunek pracy będzie
kontynuowany, przy zmianie pracodawcy.
6
========================================