Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 11 maja 1994 r.
II PZP 1/94
Przewodniczący SSN: Teresa Romer, Sędziowie SN: Krzysztof Kolasiński, Maria Tyszel
(sprawozdawca),
Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Jana Szewczyka, w sprawie z powództwa
Mariana M. przeciwko Morskiemu Portowi Handlowemu SA w G. o sprostowanie
protokołu powypadkowego, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 11 maja 1994
r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki- Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzibą w Gdyni postanowieniem z dnia 8
grudnia 1993 r. [...] do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.,
"1. Czy pracownikowi przysługuje na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
21.04.1992 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (Dz. U.
Nr 37, poz. 160) prawo wystąpienia z powództwem o sprostowanie protokołu
powypadkowego do sądu rejonowego sądu pracy;
2. W przypadku odpowiedzi negatywnej, czy przysługuje mu powództwo o ustalenie
zdarzenia za wypadek przy pracy na podstawie art. 189 k.p.c.? "
p o d j ą ł następującą uchwałę:
Pracownikowi, który nie dochodzi roszczeń odszkodowawczych bądź rentowych
na podstawie ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu
wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz. U. Nr 30 z 1983
r., poz. 144 ze zm.), ale ma interes prawny w ustaleniu, że określone zdarzenie
było wypadkiem przy pracy lub zaistniało w okolicznościach nie pozbawiających
go roszczeń z tejże ustawy - a ustalenia te decydują o jego prawach i związanych
z nimi ewentualnie w przyszłości roszczeniach - przysługuje prawo wystąpienia
do sądu rejonowego-sądu pracy z powództwem o ustalenie i sprostowanie
protokołu powypadkowego na podstawie art. 189 k.p.c.
U z a s a d n i e n i e
Powód Marian M. wnosił o sprostowanie protokołu ustalenia okoliczności i przyczyn
wypadku sporządzonego przez Morski Port Handlowy w G., domagając się ustalenia,
że zawał mięśnia sercowego, którego doznał w dniu 13 sierpnia 1992 r. jest wypadkiem
przy pracy, ponieważ w okresie poprzedzającym wystąpienie zawału doznawał stałych
stresów w pracy, stanów lękowych i obaw ściśle związanych z wykonywaniem pracy na
stanowisku kierownika magazynu strony pozwanej.
Pozwany Morski Port Handlowy w G. wniósł o oddalenie powództwa zarzucając, że w
zdarzeniu z dnia 13 sierpnia 1992 r. nie było przesłanek koniecznych dla uznania, że
był to wypadek przy pracy w rozumieniu art. 6 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o
świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Wypadek zdarzył
się podczas urlopu powoda a niepokój, jaki u niego występował na przełomie lipca i
sierpnia 1992 r., w związku z obawą o niezgodność towaru między ilością deklarowaną,
a faktycznie przyjętą, nie miał charakteru nienormalnego, nadzwyczajnego stresu dla
pracownika zajmującego kierownicze stanowisko.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Gdyni wyrokiem z dnia 9 sierpnia 1993 r. uwzględnił
powództwo, kosztami postępowania obciążając Skarb Państwa.
W rewizji wniesionej do Sądu Wojewódzkiego w Gdańsku-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych z siedzibą w Gdyni, strona pozwana domagała się zmiany zaskarżonego
wyroku i oddalenia powództwa lub jego uchylenia i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania.
Rozpoznając sprawę Sąd Wojewódzki w Gdańsku-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych z siedzibą w Gdyni uznał, że w sprawie występuje zagadnienie prawne
budzące poważne wątpliwości i przedstawił je do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
Treść tego zagadnienia przytoczono w sentencji uchwały.
W uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia Sąd Wojewódzki szczegółowo omówił
stan prawny i wynikający z niego tryb postępowania odwoławczego od ustaleń
protokołu powypadkowego obowiązujący przed dniem wejścia w życie rozporządzenia z
dnia 21 kwietnia 1992 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy
pracy (Dz. U. Nr 37 poz. 160), zwanego dalej rozporządzeniem. Słusznie wskazał też,
że to rozporządzenie nie zawiera regulacji prawnej określającej sposób i tryb [...]
odwołania się pracownika od ustaleń zatwierdzonego protokołu powypadkowego. W §
11 cyt. rozporządzenia stwierdzono, że zatwierdzony protokół powypadkowy zakład
pracy niezwłocznie doręcza poszkodowanemu pracownikowi, pouczając go o sposobie i
trybie odwołania, natomiast § 15 upoważnia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej jedynie
do ustalenia wzoru protokołu powypadkowego. Wzór ten został ustalony zarządzeniem
Nr 39 upoważnionego Ministra z dnia 31 maja 1993 r. stanowiąc jego załącznik
(Dziennik Urzędowy Ministra Pracy i Polityki Socjalnej Nr 3, poz. 6). Jak to trafnie
zauważył Sąd Wojewódzki, wzór protokołu stanowi jedynie "[...] schemat graficzny
dokumentu jaki ma być sporządzony na podstawie rozporządzenia i ma odpowiadać
warunkom w tym rozporządzeniu określonym".
Sąd Najwyższy podziela pogląd wyrażony w tej sprawie w stanowisku Ministerstwa
Pracy i Polityki Socjalnej, że pouczenie umieszczone w końcowej części wzoru o możli-
wości wystąpienia do sądu rejonowego-sądu pracy o zmianę treści protokołu powy-
padkowego (pkt 2 pouczenia) nie stanowi wskazania trybu odwoławczego od ustaleń
protokołu powypadkowego, jak to zdaje się sugerować Sąd Wojewódzki w
uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia, lecz jest tylko informacją o uprawnieniach
pracownika wynikających zarówno z rozporządzenia (pkt 1 pouczenia), jak i z innych
przepisów (pkt 2 i 3). Jak to podkreślono w stanowisku Ministerstwa, pouczenie jest
poza układem graficznym wzoru protokołu powypadkowego, oddzielone grubą linią od
ostatniej pozycji wzoru, stanowiąc: "[...] odrębny układ, zawierający informacje dla
poszkodowanego lub członków jego rodziny".
Nie wymaga szczegółowego uzasadnienia pogląd, że pracownik kwestionując ustalenia
okoliczności i przyczyn wypadku jakiemu uległ, będzie zawsze miał prawo
zweryfikowania tych ustaleń, jeżeli wystąpi do sądu z powództwem o odszkodowanie
lub o inne świadczenie przewidziane ustawą z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach
z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz. U. z 1983 r., Nr
30, poz. 144 ze zm.), zwanej dalej ustawą wypadkową, albo do organu rentowego o
przyznanie renty inwalidzkiej względnie rodzinnej. Sąd rozpatrujący powództwo lub
odwołanie od decyzji organu rentowego samodzielnie ocenia treść protokołu
powypadkowego i jest uprawniony do poczynienia odpowiednich ustaleń we własnym
zakresie [...]. W tych sprawach kwestia dopuszczalności kontroli sądowej prawidłowości
ustaleń komisji powypadkowej zarówno w zakresie ustaleń faktycznych, zawartych w
protokole powypadkowym, jak i ich oceny prawnej, nie budzi kontrowersji.
Wątpliwości, wskazane w przedstawionym zagadnieniu, powstają - zdaniem Sądu
Wojewódzkiego - wówczas, gdy poszkodowany pracownik, nie dochodząc od strony
pozwanej świadczenia przewidzianego w ustawie wypadkowej, występuje do Sądu
jedynie o zmianę treści protokołu powypadkowego poprzez ustalenie, że określone
zdarzenie było wypadkiem przy pracy względnie, że uznany już wypadek zdarzył się w
innych okolicznościach faktycznych, niż to ustalono w protokole powypadkowym.
Słusznie podniósł Sąd Wojewódzki, że przed wejściem w życie omawianego
rozporządzenia, tryb odwoławczy od ustaleń komisji powypadkowych regulował § 16
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 5 grudnia 1974 r. w sprawie ustalenia
okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (Dz. U. Nr 55 poz. 244) stanowiący, że:
"Jeżeli pracownik ma w tym interes prawny, aby ustalenia protokołu powypadkowego
zostały zmienione, a w szczególności z tego powodu, że w protokole tym według oceny
pracownika bezpodstawnie stwierdzono, że: 1) nie uległ on wypadkowi, 2) wypadek nie
został uznany za wypadek przy pracy lub, że 3) przyczyną wypadku były okoliczności
mogące pozbawić go prawa do świadczeń z tytułu wypadku przy pracy, może wystąpić
do właściwej komisji rozjemczej z wnioskiem o rozpatrzenie sprawy", jednakże nie
można podzielić poglądu wyrażonego przez ten Sąd, że "za stanowiskiem, w myśl
którego żądanie sprostowania protokołu powypadkowego nie może znajdować swej
podstawy prawnej w treści art. 189 k.p.c. przemawia i ten argument, iż w dacie wejścia
w życie § 16 starego rozporządzenia z dnia 5 grudnia 1974 r. art. 189 k.p.c. już
obowiązywał. Gdyby zatem żądanie sprostowania protokołu miało odpowiadać treści
przepisu art. 189 k.p.c., to regulacja prawna określona treścią § 16 byłaby zbędna."
To stanowisko Sądu Wojewódzkiego wskazuje na potrzebę przypomnienia zmian, jakim
ulegał tryb postępowania w sprawach o świadczeniach z tytułu wypadku przy pracy.
Do wejścia w życie ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o świadczeniach pieniężnych
przysługujących w razie wypadków przy pracy (Dz. U. Nr 3, poz. 8) rozstrzyganie
sporów wynikających z wypadków przy pracy, a więc zarówno sporów o świadczenia,
jak i ustalenia odpowiedzialności zakładu pracy, należało do kompetencji sądów
powszechnych i postępowanie w tych sprawach toczyło się według przepisów kodeksu
postępowania cywilnego. Powołana ustawa z dnia 23 stycznia 1968 r. dla wypadków,
które zdarzyły się po 1 stycznia 1968 r. wprowadziła w art. 14-16 odmienne zasady
postępowania w sprawach o świadczenia z niej wynikające, oraz odmienny tryb
odwoławczy, z dwuinstacyjną kontrolą sądową: okręgowych sądów ubezpieczeń
społecznych i Trybunału Ubezpieczeń Społecznych, przed którymi obowiązywały
odrębne przepisy o postępowaniu, a mianowicie ustawa z dnia 28 lipca 1939 r. - Prawo
o sądach ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 1961 r., Nr 41 poz. 215 ze
zm.). Ponieważ art. 1 tej ustawy stanowił, że sądy ubezpieczeń społecznych sprawują
wymiar sprawiedliwości w sporach o świadczenia pieniężne z zakresu zaopatrzenia
emerytalnego pracowników i ich rodzin oraz w innych sprawach przekazanych im
odrębnymi przepisami, sądy te rozpoznawały - na podstawie art. 16 ust. 2 i 5
wymienionej ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. - jedynie odwołania od decyzji i orzeczeń
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (o świadczenia wypłacane przez ten organ) oraz od
orzeczeń zakładowej (terenowej) komisji rozjemczej o świadczenia wypłacone przez
zakłady pracy. Przytoczony art. 1 prawa o sądach ubezpieczeń społecznych wyłączył
więc możliwość dochodzenia przed sądem ustalenia prawa lub stosunku prawnego,
jaką dopuszczał w postępowaniu cywilnym art. 189 k.p.c. Postępowanie odwoławcze od
ustaleń komisji powypadkowej sporządzającej protokół powypadkowy toczyło się przed
odwoławczą komisją powypadkową oraz zakładową (terenową) komisją rozjemczą w
oparciu o przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 18 czerwca 1968 r. w sprawie
zasad i trybu ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz trybu
postępowania odwoławczego w tych sprawach (Dz. U. Nr 22, poz. 143), wydanego z
upoważnienia art. 15 ust. 2 w/w ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. Rozporządzenie to
przewidywało możliwość odwołania się, od ustaleń protokołu sporządzonego przez
komisję powypadkową, do odwoławczej komisji powypadkowej jeżeli pracownik uważał,
że bezpodstawnie: 1) ustalono, że nie uległ wypadkowi przy pracy, 2) wypadek nie
został uznany za wypadek przy pracy, albo 3) zostało stwierdzone, że wyłączną
przyczyną wypadku były okoliczności określone w § 17 (wyłączające odpowiedzialność
zakładu pracy).
Chybione więc jest powołanie się Sądu Wojewódzkiego w uzasadnieniu
przedstawionego zagadnienia, na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 1971 r., I
PR 344/71 (OSNCP 1972 z. 5 poz. 89) na poparcie stanowiska, że w świetle
omawianego rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 kwietnia 1992 r., brak jest
podstawy prawnej dochodzenia przed sądem "sprostowania" protokołu powypadko-
wego, bowiem wyrok ten był wydany w innym stanie prawnym, a mianowicie podczas
obowiązywania omówionej ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r.
Ten stan prawny uległ zmianie z dniem 1 stycznia 1975 r. wobec utworzenia
okręgowych sądów pracy i ubezpieczeń społecznych. Sądy te rozpoznawały nie tylko,
jako jedyna instancja sądowa, odwołania od orzeczeń odpowiednich komisji
rozjemczych oraz organów orzekających w sprawach z ubezpieczenia społecznego ale
również - w określonym zakresie - rozpoznawały w pierwszej instancji sprawy
przedstawione im m.in. przez komisje rozjemcze. Orzeczenia tych sądów wydane w
postępowaniu odwoławczym były ostateczne i prawomocne, natomiast od orzeczeń
wydanych po przejęciu sprawy przedstawionej przez organ orzekający, przysługiwało
prawo wniesienia środka odwoławczego do Sądu Najwyższego.
Postępowanie przed okręgowymi sądami pracy i ubezpieczeń społecznych, do których
właściwości należało m.in. rozpoznawanie sporów z tytułu wypadków przy pracy i
chorób zawodowych, toczyło się na podstawie przepisów ustawy z dnia 24 października
1974 r. o okręgowych sądach pracy i ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 39 poz. 231
ze zm.) a nie na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Wobec braku
w tym postępowaniu przepisu o treści odpowiadającej art. 189 k.p.c., uregulowanie
zawarte w przytoczonym § 16 w/w rozporządzenia z 5 grudnia 1974 r., było konieczne
dla zapewnienia osobom dochodzącym roszczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych, ochrony sądowej w pełnym zakresie, a więc również dla umożliwienia
odwołania się do sądu w sprawach o ustalenie okoliczności i przyczyn wypadków przy
pracy. Ten tryb postępowania został utrzymany art. 39 ustawy z dnia 12 czerwca 1975
r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst:
Dz. U. z 1983 r., Nr 30, poz. 144 ze zm.). Z dniem 1 lipca 1985 r. okręgowe sądy pracy i
ubezpieczeń społecznych stały się - na mocy ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o
rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych
(Dz. U. Nr 20 poz. 85) - odrębnymi jednostkami organizacyjnymi sądów wojewódzkich i
sądom tym oraz utworzonym wówczas sądom rejonowym-sądom pracy, powierzono
rozpoznawanie spraw ze stosunku pracy. W myśl ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o
zmianie niektórych przepisów kodeksu postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 20, poz. 86)
postępowanie w tych sprawach toczy się na podstawie przepisów działu III kodeksu
postępowania cywilnego o postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy
i ubezpieczeń społecznych. Sądy rejonowe-sądy pracy przejęły też, zgodnie art. 17 w/w
ustawy o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy [...] dotychczasowe
kompetencje komisji rozjemczych, a w konsekwencji stały się właściwe również do
rozpoznawania sporów, których podstawę prawną stanowił wyżej przytoczony § 16
rozporządzenia z dnia 5 grudnia 1974 r.
W konsekwencji włączenia sądów pracy i ubezpieczeń społecznych w strukturę sądów
powszechnych oraz rozpoznawania spraw należących do właściwości tych sądów na
podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego, regulacja prawna zawarta w §
16 w/w rozporządzenia z dnia 5 grudnia 1974 r. stała się bezprzedmiotowa i dlatego ani
nie powtórzono jej w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 21 kwietnia 1992 r. w
sprawie ustalenia okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy, ani też nie
upoważniono Ministra Pracy i Polityki Socjalnej do uregulowania trybu odwoławczego
od ustaleń protokołu powypadkowego.
Sąd Najwyższy w pełni podziela pogląd wyrażony w stanowiskach zarówno
Departamentu Prokuratury Ministerstwa Sprawiedliwości jak również Ministerstwa Pracy
i Polityki Socjalnej, że pracownikowi przysługuje prawo wystąpienia do sądu
rejonowego-sądu pracy na podstawie art. 189 k.p.c., z powództwem o ustalenie i
sprostowanie protokołu powypadkowego, jeżeli ma w tym interes prawny.
Zarówno utrwalone orzecznictwo sądowe jak i doktryna zgodnie przyjmują, że w trybie
art. 189 k.p.c. niedopuszczalne jest ustalenie faktu prawotwórczego, [...], że interes
prawny, uzasadniający wniesienie powództwa, z reguły nie istnieje wówczas, gdy
możliwe jest wytoczenie powództwa o świadczenie [...].
Uchwała podjęta w niniejszej sprawie, mieści się w granicach takiej wykładni art. 189
k.p.c., bowiem zarówno żądanie ustalenia, że sporne zdarzenie było wypadkiem przy
pracy, jak również żądanie ustalenia, że uznany już wypadek nastąpił w okolicznościach
innych niż to wskazano w protokole powypadkowym lub też, że wyłączną przyczyną
wypadku nie były okoliczności wyłączające odpowiedzialność zakładu pracy za skutki
wypadku przy pracy, określone potocznie jako żądanie sprostowania protokołu
powypadkowego, w istocie, poprzez żądanie ustalenia faktów zdąża do ustalenia
istnienia prawa pracownika do żądania świadczeń przysługujących z tytułu wypadków
przy pracy i chorób zawodowych w rozmiarze, którego nie można określić ani
przewidzieć w chwili wniesienia powództwa. Uchwała ta nie jest też sprzeczna z
poglądem wyrażonym w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 października 1992 r., II
PRN 8/92 (OSNCP 1993 z. 6 poz. 114) powołanym w uzasadnieniu przedstawionego
zagadnienia prawnego. Wyrok ten dotyczył bowiem zupełnie innej sytuacji faktycznej a
mianowicie: w sprawie w której ustalono, że sporne zdarzenie było wypadkiem w
drodze z pracy, stroną pozwaną był zakład pracy pracownika, a nie organ rentowy,
który był zobowiązany do wypłacenia świadczeń. Uzyskany wyrok przedłożono w
postępowaniu przed organem rentowym jako dowód mający stanowić podstawę
wypłacenia jednorazowego odszkodowania i renty rodzinnej. Takie powództwo nie
miało więc na celu ustalenia stosunku prawnego pomiędzy powódką (żoną
poszkodowanego pracownika) a jego zakładem pracy, lecz było powództwem o
ustalenia faktu, zmierzającym do uzyskania dowodu dla wykorzystania go w
postępowaniu rentowym (administracyjnym).
Należy też podkreślić, że na sądzie orzekającym w sprawach o ustalenie treści
protokołu powypadkowego, spoczywa obowiązek oceny, czy w konkretnej sprawie
zachodzą przesłanki z art. 189 k.p.c., w szczególności, czy w określonej sytuacji nie
można wytoczyć powództwa o zasądzenie, czy powództwo zmierza do ustalenia prawa
lub stosunku prawnego między stronami oraz, czy istnieje obiektywna potrzeba ochrony
prawnej czyli interes prawny w wytoczeniu takiego powództwa.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy z mocy art. 391 k.p.c. podjął uchwałę jak w
sentencji.
========================================