Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 6 września 1994 r.
II UZP 18/94
Przewodniczący SSN: Teresa Romer (sprawozdawca), Sędziowie SN: Teresa
Flemming-Kulesza, Stefania Szymańska,
Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Iwony Kaszczyszyn, w sprawie z
wniosku Gminnej Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" w N. przeciwko Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych Oddział w R. o zasiłek chorobowy, po rozpoznaniu na
posiedzeniu jawnym dnia 6 września 1994 r. zagadnienia prawnego przekazanego
przez Sąd Apelacyjny w Rzeszowie postanowieniem z dnia 29 kwietnia 1994 r. [...] do
rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.
Czy po dokonaniu na podstawie art. 1 pkt 4 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o
zmianie ustawy - kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 231) nowelizacji art. 33 tego
kodeksu, Gminna Spółdzielnia "Samopomoc Chłopska" jako organizacja spółdzielcza
jest uspołecznionym zakładem pracy o jakim mowa w § 19 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 8 czerwca 1983 r. w sprawie zasad obliczania zasiłków z
ubezpieczenia społecznego oraz pokrywania wydatków na te zasiłki (Dz. U. Nr 33, poz.
157 ze zm.) i w związku z tym, czy po dacie tej nowelizacji jest zobowiązana do
pokrywania wydatków na zasiłki chorobowe w czasie trwania stosunku pracy ze środ-
ków własnych przeznaczonych na wynagrodzenia ?
p o d j ą ł następującą uchwałę:
Od dnia 1 października 1990 roku do dnia 4 lipca 1993 r. Gminną Spółdziel-
nię "Samopomoc Chłopska" jako organizację spółdzielczą należało traktować
jako uspołeczniony zakład pracy w rozumieniu § 19 ust. 1 i 3 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 6 czerwca 1983 r. w sprawie zasad obliczania zasiłków z
ubezpieczenia społecznego oraz pokrywania wydatków na te zasiłki (Dz. U. Nr 33,
poz. 157 ze zm.).
U z a s a d n i e n i e
Przedstawione w sentencji uchwały zagadnienie prawne powstało na tle
następującego stanu faktycznego. Gminna Spółdzielnia "Samopomoc Chłopska" w N.
pismem z dnia 3 grudnia 1993 r. zwróciła się do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
Oddział w R. o zwrot wypłaconych od 13 maja 1991 r. do 5 lipca 1993 r. zasiłków
chorobowych w kwocie 128.658.000 zł.
Żądanie swoje Spółdzielnia umotywowała zmianami dokonanymi w kodeksie
cywilnym. Zdaniem Spółdzielni, mocą tych zmian utraciła ona znamiona jednostki gos-
podarki uspołecznionej i stała się podmiotem gospodarki nieuspołecznionej. Decyzją z
21 grudnia 1993 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w R. stwierdził, że do 4
lipca 1993 r. spółdzielcze zakłady pracy miały obowiązek pokrywania zasiłków chorobo-
wych z własnych środków. Organ rentowy powołał się na art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 25
listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst:
Dz. U. z 1989 r., Nr 25, poz. 137 ze zm.) oraz na ustawę z dnia 8 stycznia 1993 r. o
podatku od towarów i usług oraz podatku akcyzowym (Dz. U. Nr 11, poz. 50), która
uchyliła ustawę z dnia 26 lutego 1982 r. o opodatkowaniu jednostek gospodarki
uspołecznionej (jednolity tekst: Dz. U. z 1987 r., Nr 12, poz. 77 ze zm.). W uzasadnieniu
decyzji podano, że od 5 lipca 1993 r. przestało obowiązywać pojęcie jednostki
gospodarki uspołecznionej w zakresie klasyfikowania płatników składek dla celów
ubezpieczeń społecznych, a także w zakresie przekazywania wydatków na zasiłki
chorobowe wypłacane pracownikom.
Od decyzji tej Spółdzielnia odwołała się do Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie.
Wyrokiem z 28 lutego 1994 r. Sąd ten zmienił zaskarżoną decyzję i zasądził od
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w R. na rzecz Gminnej Spółdzielni
"Samopomoc Chłopska" w N. tytułem zwrotu zasiłków chorobowych 128.658.000 zł. z
ustawowymi odsetkami.
W uzasadnieniu wyroku Sąd podał, iż art. 33 kodeksu cywilnego, po jego noweli-
zacji, zmienił stosunki własnościowe. W konsekwencji doprowadziło to do tego, że
pojęcie zakładu uspołecznionego straciło sens. Dlatego też Gminna Spółdzielnia
"Samopomoc Chłopska" w N. nie jest jednostką gospodarki uspołecznionej w
rozumieniu przepisów określających zasady ustalania i opłacania składki ubezpiecze-
niowej przez pracodawcę - art. 33-36 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i
finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 25, poz.
137 ze zm.) oraz rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie
wysokości podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do
ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia
społecznego - (jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r., Nr 68 poz. 330).
Zdaniem Sądu Wojewódzkiego zasiłek chorobowy przysługiwał pracownikom od
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, a nie od pracodawcy. Sytuacja taka powstała od
daty wejścia w życie zmian kodeksu cywilnego.
Sąd Apelacyjny w Rzeszowie rozpatrując rewizję organu rentowego od wyroku
Sądu I instancji powziął poważne wątpliwości prawne, którym dał wyraz w przytoczo-
nym w sentencji uchwały zagadnieniu prawnym.
W uzasadnieniu Sąd Apelacyjny m.in. podkreślił, że istotnym dla rozstrzygnięcia
powstałego w sprawie zagadnienia prawnego wydaje się być ustalenie, czy wobec
zrezygnowania - na skutek nowelizacji art. 33 kodeksu cywilnego - w prawie cywilnym z
podziału osób prawnych na jednostki uspołecznione i na osoby nie mające takiego
charakteru i wprowadzenia w to miejsce podziału osób prawnych na Skarb Państwa i
inne osoby prawne, spółdzielnia jest jednostką gospodarki uspołecznionej, a w każdym
razie uspołecznionym zakładem pracy. Pojęcia uspołecznionego zakładu pracy i
jednostki gospodarki uspołecznionej nie są identyczne w rozumieniu przepisów
określających zasady ustalania i opłacania składki ubezpieczeniowej przez zakład
pracy.
Przepisami tymi są przede wszystkim art. 33 - 36 ustawy z dnia 25 listopada
1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych,wymienianej poprzednio,
jak również rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie
wysokości podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do
ubezpieczenia społecznego ... także poprzednio przytoczonego.
Rozważenia wymaga, czy ustawa z dnia 26 lutego 1982 r. o opodatkowaniu
jednostek gospodarki uspołecznionej (jednolity tekst: Dz. U. z 1987 r., Nr 12, poz. 77 ze
zm.) kwalifikująca spółdzielnie jako takie właśnie jednostki oraz § 11 pkt 12 rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 5 lutego 1989 r. w sprawie rozciągnięcia przepisów usta-
wy o zobowiązaniach podatkowych oraz określenia właściwości organów podatkowych
w zakresie umarzania zaległości podatkowych (Dz. U. Nr 6, poz. 40) miały również
decydujące znaczenie w kwestii opłacania składek na ubezpieczenie społeczne,
uwzględniając, że prawo ubezpieczeniowe w systemie prawa zaznacza swoją
odrębność także wobec prawa cywilnego.
Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że pojęcie spółdzielni jako uspołecznionego
zakładu pracy, nigdy nie zostało w prawie zdefiniowane. Wydaje się, że antytezą tego
pojęcia jest prywatny zakład pracy, zaś kryterium rozróżnienia stanowi stopień
uspołecznienia zakładu, określający kto jest właścicielem. Jest niewątpliwe, że majątek
Gminnej Spółdzielni "SCh" nie jest przedmiotem własności (współwłasności) jej
członków.
Z tego to względu można reprezentować pogląd, że spółdzielnia jest uspołecz-
nionym zakładem w rozumieniu § 19 cytowanego w pytaniu rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 8 czerwca 1983 r. (Dz. U. Nr 33, poz. 157 ze zm.) mimo wejścia w
życie ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku
akcyzowym (Dz. U. Nr 11, poz. 50).
Nadając jednak generalne znaczenie dokonanej nowelizacji art. 33 kodeksu
cywilnego oraz uwzględniając, że przepisy ustaw podatkowych tylko w ograniczonym
zakresie mają zastosowanie do stosunków ubezpieczenia społecznego (art. 14-17, 20,
21, 23-29, 30 ust. 4 oraz 40-49 ustawy o zobowiązaniach podatkowych) można bronić
poglądu, że z chwilą wprowadzenia tej zmiany utracił sens podział jednostek
organizacyjnych, który wyróżnia uspołecznione zakłady pracy. Z tego to względu realny
byłby dla celów wypłaty zasiłków chorobowych podział na państwowe i niepaństwowe
zakłady pracy i zakwalifikowanie spółdzielni do tych ostatnich. Również w takim
przypadku wymagałoby wyjaśnienia, czy spółdzielnie jako niepaństwowe zakłady pracy
są jednocześnie uspołecznionymi zakładami pracy w rozumieniu § 19 ust. 1 pkt 1
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 8 czerwca 1983 r. w sprawie obliczania
zasiłków... (Dz. U. Nr 33, poz. 157 ze zm.).
Rozpatrując przedstawione zagadnienie i podejmując przytoczoną w sentencji
uchwałę, Sąd Najwyższy rozważył co następuje: Przedstawione do rozstrzygnięcia w
trybie art. 391 k.p.c. zagadnienie prawne, sformułowane stosownie do stanu faktycz-
nego sprawy, znalazło już ogólne rozstrzygnięcie w uchwale składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 1994 r. sygn. akt II UZP 15/94.
Zgodnie z tą uchwałą: "W okresie od dnia 1 października 1990 r. do dnia 4 lipca
1993 r. spółdzielnie należało traktować jako uspołecznione zakłady pracy w rozumieniu
§ 19 ust. 1 i 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 6 czerwca 1983 r. w sprawie
zasad obliczania zasiłków z ubezpieczenia społecznego oraz pokrywania wydatków na
te zasiłki (Dz. U. Nr 33, poz. 157 ze zm.)".
W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy stwierdził m.in., że pojęcie "uspo-
łeczniony zakład pracy" nadal obowiązuje w prawie ubezpieczeń społecznych i w
prawie pracy. Pojęcie to występuje w szeregu przepisów np. w art. 18 i 96 ustawy z dnia
14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40,
poz. 267 ze zm.) w § 6 i 8 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1993 r. w
sprawie postępowania o świadczenie emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych
świadczeń (Dz. U. Nr 10, poz. 49 ze zm.), a także w § 19 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 10 kwietnia 1989 r. w sprawie zasiłków
rodzinnych i pielęgnacyjnych (jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r., Nr 110, poz. 492).
Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że pojęcie "uspołeczniony zakład pracy" nie
zostało zdefiniowane ani w prawie ubezpieczeń społecznych ani w prawie pracy.
Pojęcie to jednak w prawie ubezpieczeń społecznych nie odpowiadało pojęciu jednostki
gospodarki uspołecznionej użytemu w art. 33 k.c. przed jego nowelizacją. Przepis ten
wymieniał tylko część uspołecznionych zakładów pracy, którym przyznawał osobowość
prawną, nie określał natomiast, które podmioty są jednostkami gospodarki
uspołecznionej.
Pojęcie uspołecznionego zakładu pracy jest pojęciem szerszym od jednostki
gospodarki uspołecznionej. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu przytoczonej uchwały
podkreślił, że spółdzielnie i ich związki, jako jednostki gospodarki uspołecznionej, były
wymienione w art. 33 § 1 pkt 4 k.c. oraz w art. 1 ust. 1 pkt 9 ustawy z dnia 26 lutego
1982 r. o opodatkowaniu jednostek gospodarki uspołecznionej (jednolity tekst: Dz. U. z
1987 r., Nr 12, poz. 77 ze zm.).
Sąd Najwyższy zwrócił też uwagę, że ustawodawca nowelizując w 1989 r.
Konstytucję PRL oraz w 1990 r. kodeks cywilny i zrywając z dotychczasową klasyfikacją
rodzajów własności nie wprowadził odpowiedniej korekty w innych, niż prawo
konstytucyjne i cywilne, działach prawa.
Pojęcie jednostki gospodarki uspołecznionej występowało nadal w wymienionej
wyżej ustawie z dnia 26 lutego 1982 r. o opodatkowaniu jednostek gospodarki
uspołecznionej. Ustawa ta została uchylona dopiero ustawą z dnia 8 stycznia 1993 r. o
podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U., Nr 11, poz. 50 ze zm.).
Sąd Najwyższy zaznaczył też, że przepisy prawa ubezpieczeń społecznych nie
odsyłają do stosowania przepisów kodeksu cywilnego.
Jest to sytuacja odmienna niż w prawie pracy, w którym przez art. 300 k.p.
dopuszczalne jest odpowiednie stosowanie przepisów kodeksu cywilnego w sprawach
nie uregulowanych w prawie pracy i wówczas, gdy nie są one sprzeczne z przepisami
tego prawa.
Między prawem cywilnym a prawem ubezpieczeń społecznych i przepisami
podatkowymi z drugiej strony, w okresie objętym pytaniem prawnym, doszło do nie-
spójności będącej konsekwencją uchylenia przepisów art. 126 - 135 k.c., określających
rodzaje własności w dotychczasowym rozumieniu oraz wyeliminowaniu w prawie
cywilnym pojęcia jednostki gospodarki uspołecznionej.
Znaczenie zmian w prawie cywilnym i ich wpływ na prawo ubezpieczeń spo-
łecznych, powinny być zdaniem Sądu Najwyższego zawartym w uzasadnieniu uchwały,
rozpatrywane w kontekście całokształtu przepisów ubezpieczeń społecznych, a także
ich związku z przepisami finansowo podatkowymi obowiązującymi w tym okresie. Te
ostatnie przepisy były uregulowane ustawą, a więc aktem równorzędnym z ustawą z
dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy kodeks cywilny, a ponadto miały one charakter
przepisów szczególnych wcześniejszych.
Podejmując uchwałę w niniejszej sprawie Sąd Najwyższy podziela w pełni
przytoczone wywody zawarte w uzasadnieniu do uchwały składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 30 czerwca 1994 r.
Przedstawione w trybie art. 391 k.p.c. przez Sąd Apelacyjny w Rzeszowie
zagadnienie prawne, jest wynikiem zaistniałej niespójności między aktualnymi przepi-
sami kodeksu cywilnego, obowiązującymi po nowelizacji tego kodeksu, dokonanej
ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz.
321), a przepisami ustawy z dnia 26 lutego 1982 r. o opodatkowaniu jednostek gospo-
darki uspołecznionej (wymienionej poprzednio), która kwalifikowała spółdzielnie (art. 1
ust. 1 pkt 9) jako takie jednostki, a która utraciła moc obowiązującą z dniem 5 lipca
1993 r. (art. 56 ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o
podatku akcyzowym - Dz. U. Nr 11, poz. 50). Przepis § 19 ust. 1 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 6 czerwca 1983 r. w sprawie zasad obliczania zasiłków z
ubezpieczenia społecznego oraz pokrywania wydatków na te zasiłki (Dz. U. Nr 33, poz.
157 ze zm.) stanowi, że wydatki na zasiłki chorobowe przysługujące pracownikom
uspołecznionych zakładów pracy oraz osobom wykonującym pracę nakładczą na rzecz
tych zakładów, są pokrywane ze środków zakładów pracy przeznaczonych na
wynagrodzenia - w czasie trwania stosunku pracy.
Jak już zwrócono uwagę w uzasadnieniu do uchwały z dnia 30 czerwca 1994 r. II
UZP 15/94 pojęcie "uspołeczniony zakład pracy" jest szersze od pojęcia "jednostki
gospodarki uspołecznionej".
Dlatego też likwidacja, w wyniku nowelizacji kodeksu cywilnego, pojęcia jednostki
gospodarki uspołecznionej, nie może być utożsamiana z likwidacją pojęcia
"uspołeczniony zakład pracy" użytego m.in. w cytowanym wyżej § 19 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 6 czerwca 1983 r.
Zasada pokrywania wydatków na zasiłki chorobowe dotyczyła nie tylko jednostek
gospodarki uspołecznionej ale także innych uspołecznionych zakładów pracy, które nie
były osobami prawnymi w rozumieniu art. 33 § 1 k.c., przed nowelizacją tego przepisu,
lub przestały nimi być. Gminna Spółdzielnia "Samopomoc Chłopska" w N., podobnie jak
inne spółdzielnie, była nie tylko uspołecznionym zakładem pracy ale również jednostką
gospodarki uspołecznionej.
Uchylenie pojęcia "jednostki gospodarki uspołecznionej" w wyniku nowelizacji
kodeksu cywilnego nie oznaczało automatycznie, iż Spółdzielnia przestała być "uspołe-
cznionym zakładem pracy", o którym mowa w § 19 rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 6 czerwca 1983 r. Pojęcie "uspołecznionego zakładu pracy" nie może być również
wiązane z samą formą własności (uchylenie art. 126-135 k.c. przez ustawę zmieniającą
kodeks cywilny Dz. U. Nr 55 poz. 321), albowiem, na co też zwrócił uwagę Sąd Najwyż-
szy w uzasadnieniu uchwały z 30 czerwca 1994 r." o trybie i formie własności nie
rozstrzyga bowiem jakaś immanentna właściwość jej przedmiotu, lecz rodzaj i charakter
podmiotu, któremu ona przysługuje".
Formalna zmiana numeru identyfikacyjnego "Regon" od dnia 13 maja 1991 roku
nie oznacza zmiany charakteru spółdzielni jako uspołecznionego zakładu pracy w
rozumieniu § 19 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z 6 czerwca 1993 r., wymie-
nionego poprzednio. Nawet bowiem sprywatyzowanie środków produkcji, o ile
nastąpiło, nie zmieniało charakteru spółdzielni jako uspołecznionego zakładu pracy dla
jej członków, skoro pozostała ona spółdzielnią. Kierując się powyższymi względami Sąd
Najwyższy, podjął przytoczoną w sentencji uchwałę.
========================================
Przypis: uchwała II UZP 15/94 opublikowana w OSNAPiUS 1994 nr 8 poz. 131.