Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 8 listopada 1994 r.
II URN 41/94
W praworządnym państwie żaden przepis nie może wywoływać ujemnych
skutków przed dniem jego ogłoszenia. Dlatego wnioski o doliczenie okresu prowadzenia
gospodarstwa rolnego lub pracy w nim po ukończeniu 16 lat, lecz przed 1 lipca 1977 r.,
do okresu zatrudnienia w celu uzyskania zwiększenia świadczeń emerytalno-rentowych
z tytułu zatrudnienia, ponad okres 20 lat, zgłoszone do dnia 26 stycznia 1991 r.
podlegają rozpoznaniu na podstawie przepisów dotychczasowych. Data wejścia w życie
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 1991 r.,
Nr 7, poz. 24) bowiem wyprzedziła jej datę ogłoszenia w Dzienniku Ustaw.
Przewodniczący SSN: Teresa Romer, Sędziowie SN: Jadwiga Skibińska-Adamowicz,
Stefania Szymańska (sprawozdawca),
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 8 listopada 1994 r. sprawy z wniosku
Mikołaja S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w W. o dalszy wzrost
renty inwalidzkiej, na skutek rewizji nadzwyczajnej Komisji Krajowej NSZZ "Solidarność"
w Gdańsku [...] od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 8 października 1991 r.,
[...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i poprzedzający go wyrok Sądu Wojewódzkiego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 16 maja 1991 r., [...] i przekazał
sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Mikołaj S., ur. 19 marca 1909 r., pobierający od 25 maja 1974 r. pracowniczą rentę
inwalidzką wraz z jej wzrostem z tytułu stażu pracy, zgłosił w dniu 4 stycznia 1991 r.
wniosek o doliczenie okresu pracy w gospodarstwie rolnym rodziców po ukończeniu 16 roku
życia, a przed 1 lipca 1977 r., tj. od 19 marca 1925 r. do 25 listopada 1935 r. oraz okresu
prowadzenia gospodarstwa od 26 listopada 1935 r. do 23 sierpnia 1968 r. i dalszego
podwyższenia wzrostu renty z tytułu stażu pracy.
Decyzją z 25 lutego 1991 r. ZUS I Oddział w W. załatwił powyższy wniosek
odmownie z tym uzasadnieniem, że wniosek nie może być uwzględniony, ponieważ został
zgłoszony po wejściu w życie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników (Dz. U. z 1991 r., Nr 7, poz. 24 ze zm.), tj. po 31 grudnia 1990 r. Zgodnie zaś z art.
131
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin
(Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), wprowadzonym z mocy art. 93 ww. ustawy z dnia 20
grudnia 1990 r., okresy prowadzenia gospodarstwa rolnego lub pracy w nim przed 1 lipca
1977 r., ale po ukończeniu 16 lat życia, podlegają doliczeniu do okresów zatrudnienia
wyłącznie przy ustalaniu prawa do emerytury. Z tych powodów przepis art. 17 ust. 2 ustawy
z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków
ich rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 24, poz. 133) nie może mieć zastosowania,
ponieważ ustawa ta utraciła moc z dniem 1 stycznia 1991 r.
Wyrokiem z dnia 16 maja 1991 r. Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Warszawie oddalił odwołanie wnioskodawcy. Sąd stwierdził, iż wniosko-
dawca z tytułu pracy w gospodarstwie rolnym rodziców, jak też z tytułu prowadzenia
własnego gospodarstwa nie podlegał - w myśl obowiązujących wówczas przepisów -
ubezpieczeniu społecznemu, w związku z czym te okresy nie są okresami zatrudnienia, lub
zaliczalnymi w rozumieniu ustawy o z.e.p. - w dacie zgłoszenia wniosku, tj. w dniu 4
stycznia 1991 r. Wobec zaś tego, że wniosek o doliczenie tych okresów do okresu
zatrudnienia i podwyższenia z tego tytułu wzrostu renty inwalidzkiej został zgłoszony w dniu
4 stycznia 1991 r., a więc pod rządem art. 131
ustawy o z.e.p., decyzja organu rentowego jest
zgodna z prawem. W myśl bowiem tego przepisu okres prowadzenia gospodarstwa rolnego
lub pracy w nim przed 1 lipca 1977 r., ale po ukończeniu 16 lat, uwzględnia się tylko przy
ustalaniu prawa do emerytury lub renty. Przepis art. 17 ust. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982
r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin, zezwalający
na uwzględnianie takich okresów także dla celu wzrostu emerytury lub renty z tytułu stażu
pracy, nie ma więc odnośnie wnioskodawcy zastosowania, gdyż utracił on moc z dniem 1
stycznia 1990 r.
Sąd Apelacyjny w Warszawie podzielił w pełni argumentację Sądu Wojewódzkiego,
w związku z czym wyrokiem z dnia 8 października 1991 r. oddalił rewizję powoda.
Od tego wyroku założył rewizję nadzwyczajną NSZZ "Solidarność" z wnioskiem o
uchylenie zaskarżonego wyroku i poprzedzającego go wyroku Sądu Wojewódzkiego z dnia
16 maja 1991 r. i wydanie "wyroku ustalającego, iż okres pracy powoda w gospodarstwie
rolnym rodziców w okresie od 19 marca 1925 r. do 25 listopada 1935 r. i od 25 listopada
1935 r. do 23 sierpnia 1968 r. wlicza się do pracowniczego stażu pracy", lub o przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Wojewódzkiemu w Warszawie. W rewizji
nadzwyczajnej zarzucono rażące naruszenie prawa, tj. art. 121 ww ustawy z dnia 20 grudnia
1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r., Nr 71, poz.
342) oraz art. 1 Konstytucji RP - poprzez uchybienie zasadzie demokratycznego państwa
prawnego, oraz interesu Rzeczypospolitej Polskiej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rewizja nadzwyczajna jest uzasadniona. Sądy obu instancji istotnie błędnie przyjęły,
iż w niniejszej sprawie ma zastosowanie art. 131
ustawy o z.e.p. w brzmieniu nadanym
artykułem 93 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, a nie
przepis art. 17 ust. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
indywidualnych i członków ich rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 24, poz. 133 ze
zm.), co miało wpływ na niekorzystne dla wnioskodawcy rozstrzygnięcie o jego żądaniu.
Zagadnienie występujące w niniejszej sprawie było już przedmiotem rozważania
Sądu Najwyższego w analogicznej sprawie, zakończonej wyrokiem z dnia 6 stycznia 1994 r.
- II URN 57/93 (OSNCP 1994 z. 10 poz. 194).W motywach tego wyroku Sąd Najwyższy
stwierdził, iż przepis art. 131
ustawy o z.e.p., wprowadzony z mocy art. 93 ustawy z dnia 20
grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, ograniczył możliwość doliczenia do
okresu zatrudnienia okresu prowadzenia gospodarstwa rolnego lub pracy w nim po
ukończeniu 16 lat, lecz przed 1 lipca 1977 r., tylko przy ustalaniu prawa do emerytury lub
renty, co pogorszyło sytuację pracowników w stosunku do przepisów dotychczasowych
zezwalających na uwzględnienie takiego okresu także przy obliczaniu zwiększenia świadczeń
emerytalno-rentowych z tytułu stażu pracy. Ogłoszenie ww. ustawy dopiero z dniem 26
stycznia 1991 r., mimo iż przepis art. 123 stanowi, że wchodzi ona w życie z dniem 1
stycznia 1991 r., doprowadziło do tego, że przepisy prawa obowiązującego - niekorzystne w
stosunku do przepisów dotychczasowych - nie były znane aż do dnia ich ogłoszenia. Osoby
zainteresowane nie były więc zorientowane, że zgłoszenie odpowiedniego wniosku może
przynieść pozytywny skutek tylko wtedy, gdy wniosek taki zostanie zgłoszony najpóźniej w
dniu 31 grudnia 1990 r. Jak zaś wyjaśnił już Sąd Najwyższy (wyrok: I PRN 34/91) zasada
zaufania w stosunkach między obywatelem a państwem wyraża się m.in. w takim
stanowieniu i stosowaniu prawa, by nie stawało się ono swoistą pułapką dla obywatela i aby
mógł on układać swoje sprawy w zaufaniu, iż nie naraża się na prawne skutki, których nie
mógł przewidzieć w momencie podejmowania decyzji i działań. W praworządnym państwie
obywatel powinien być w stanie przewidzieć prawne rezultaty działań i zachowań, a także do
nich rozsądnie się przygotować. Dlatego w razie zmiany stanu prawnego powinien mieć
miejsce odpowiedni okres vacatio legis, tj. okres dostosowawczy, czego w przypadku tu
omawianym nie było.
Sąd Najwyższy dalej zauważył, że wnioskodawca (występujący w omawianej
sprawie), pod rządem przepisów dotychczasowych spełniał wymagania do wyższego wzrostu
emerytury z tytułu pracy w gospodarstwie rolnym przed 1 lipca 1977 r., a jedynie nie miał
tego prawa ustanowionego w decyzji organu rentowego, gdyż nie wystąpił wcześniej z
wnioskiem o stwierdzenie tego prawa. W związku z powyższym należy podkreślić, że zasada
poszanowania praw słusznie nabytych jest jedną z fundamentalnych zasad demokratycznego
państwa (por. wyrok SN z 7 maja 1991 r. - I PRN 19/91). Przemawia za tym art. 1
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, wyrażający zasadę demokratycznego państwa prawa,
które realizuje zasady sprawiedliwości społecznej. Jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny
(por. orzeczenie z 28 maja 1986 r. - U 1/86, OTK z 1986 poz. 1), zasada niedziałania prawa
wstecz, chociaż nie została wyrażona w Konstytucji, stanowi podstawową zasadę porządku
prawnego. Znajduje ona swoje oparcie w takich wartościach, jak bezpieczeństwo prawne,
pewność obrotu prawnego oraz poszanowanie praw nabytych. Z tych też względów od
zasady nieretroakcji powinno się odstępować wyjątkowo i z bardzo ważnych powodów.
Pogląd ten w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego jest utrwalony. Konsekwencją
takiego poglądu jest orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z 2 marca 1993 r. (K. 9/92 -
OTK 1993 cz. I. poz. 6). W uzasadnieniu tego orzeczenia Trybunał wywiódł, iż nie
odmawiając ustawodawcy racji posługiwania się zasadą bezpośredniego działania nowego
prawa w określonych warunkach i w celu osiągnięcia stanu pożądanego przez ustawodawcę,
wyraża jednak pogląd, że przedmiotowa zasada ma istotną wadę z punktu widzenia wymagań
państwa prawnego. Jej stosowanie prowadzi bowiem do sytuacji zaskoczenia adresatów norm
prawa nową regulacją prawną, może bowiem radykalnie zmienić na niekorzyść ich
dotychczasowe sytuacje prawne. Może zatem w konsekwencji podważyć zaufanie obywateli
do prawa, jako elementu zasady demokratycznego państwa prawnego (art. 1 Konstytucji RP),
a zatem pozostawać w sprzeczności z tą zasadą. W opinii Trybunału Konstytucyjnego sy-
tuacja taka ma miejsce w szczególności wtedy, gdy bezpośrednie działanie nowej ustawy
godzi w słusznie nabyte prawa, chronione zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem
Trybunału na zasadzie art. 1 Konstytucji RP. Z tych względów zasada państwa prawnego
wymaga, by zmiana prawa dotychczas obowiązującego, która pociąga za sobą niekorzystne
skutki dla sytuacji prawnej podmiotów, dokonywana była zasadniczo z zastosowaniem
przepisów przejściowych, a co najmniej odpowiedniego vacatio legis (...). Ustawodawca
może z nich zrezygnować - decydując się na bezpośrednie (natychmiastowe) działanie
nowego prawa - jeżeli przemawia za tym interes publiczny, którego nie można wyważyć z
interesem jednostki. Konkludując Sąd Najwyższy stwierdził, iż mając na uwadze, że data
wejścia w życie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
wyprzedza datę jej ogłoszenia w Dzienniku Ustaw, co nastąpiło dopiero z dniem 26 stycznia
1991 r., należy przyjąć, że wnioski o doliczenie okresu prowadzenia gospodarstwa rolnego
lub pracy w nim po ukończeniu 16 lat, lecz przed 1 lipca 1977 r., do okresu zatrudnienia w
celu uzyskania zwiększenia świadczeń emerytalno-rentowych z tytułu zatrudnienia ponad
okres 20 lat, zgłoszone do dnia 26 stycznia 1991 r., podlegają rozpoznaniu na podstawie
przepisów dotychczasowych. Dopiero bowiem z tą datą - teoretycznie - zaistniała możliwość
zapoznania się z ustawą.
Skład orzekający w niniejszej sprawie podziela w całości przytoczone wyżej wywody
Sądu Najwyższego i Trybunału Konstytucyjnego. W praworządnym państwie żaden przepis
prawa nie może bowiem wywoływać ujemnych skutków przed dniem jego oficjalnego
ogłoszenia. Zasadę tę należy zatem stosować także przy wykładni art. 121 ustawy z 20
grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, wg którego art. 131
stosuje się do
spraw wszczętych po wejściu w życie ustawy, zaś zasady dotychczasowe do spraw
wcześniejszych. Stosowanie art. 121 ściśle z jego brzmieniem doprowadziłoby do
pozbawienia słusznie nabytych praw dlatego, że ustawa ta weszła w życie przed dniem jej
ogłoszenia i nie zawiera odpowiedniego okresu vacatio legis.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok Sądu
Apelacyjnego i poprzedzający go wyrok Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Warszawie i przekazał sprawę temuż Sądowi do ponownego rozpoznania. W
sprawie brak jest bowiem ustaleń faktycznych co do okresu prowadzenia przez
wnioskodawcę gospodarstwa rolnego i pracy w nim przed 1 lipca 1977 r., ale po ukończeniu
16 lat, co jest konsekwencją błędnej wykładni art. 121 ww. ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r.,
przyjętej przez Sądy obu instancji. Z tych względów należało orzec jak w sentencji na mocy
art. 422 § 2 k.p.c.
Uwzględnieniu rewizji nadzwyczajnej nie stoi na przeszkodzie upływ terminu
określonego w art. 421 § 2 k.p.c. zaskarżony wyrok bowiem narusza także interes
Rzeczypospolitej Polskiej. Pozbawienie pracownika świadczenia emerytalno-rentowego w
przysługującej mu wysokości na skutek błędnej wykładni prawa pozostaje w sprzeczności z
polityką socjalną naszego Państwa.
========================================