Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 15 lutego 1995 r.
II PZP 6/94
Przewodniczący SSN: Stefania Szymańska, Sędzia SN:Maria Tyszel, Sędzia SA:
Jerzy Kuźniar (sprawozdawca),
Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Witolda Bryndy, w sprawie z po-
wództwa Ludwika L. przeciwko Zakładowi Karnemu w S. o odszkodowanie z tytułu
wypadku przy pracy, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 15 lutego 1995 r.
zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Gdańsku z siedzibą w Gdyni postanowieniem z dnia 30 sierpnia 1994 r.,
[...] do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.
Czy roszczenie o odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy osoby odbywa-
jącej karę pozbawienia wolności w zakładzie karnym skierowane przeciwko temu
zakładowi karnemu jest sprawą z zakresu prawa pracy w rozumieniu art. 476 § 1 pkt 3
k.p.c., w brzmieniu ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o zmianie ustawy - Kodeks postę-
powania cywilnego (Dz. U. Nr 20, poz. 86) ?
p o d j ą ł następująca uchwałę:
I. Roszczenie o odszkodowanie w związku z wypadkiem przy pracy wy-
konywanej w warunkach pozbawienia wolności skierowane przeciwko zakładowi
karnemu nie jest sprawą z zakresu prawa pracy w rozumieniu art. 476 § 1 pkt 3
k.p.c.
II. Osoby, które uległy wypadkowi przy pracy wykonywanej w czasie odby-
wania kary pozbawienia wolności, mogą na zasadach prawa cywilnego docho-
dzić uzupełniających roszczeń odszkodowawczych ponad przewidziane prze-
pisem § 5 ust. 1 w związku z ust. 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 3
października 1975 r. w sprawie podstawy wymiaru renty z tytułu wypadku przy
pracy lub choroby zawodowej, świadczeń dla pracowników, którzy ulegli wypad-
kom w szczególnych okolicznościach, oraz świadczeń dla osób nie będących
pracownikami (Dz. U. nr 33, poz. 179 ze zm.).
U z a s a d n i e n i e
W pozwie z dnia 6 kwietnia 1992 r. powód Ludwik L. dochodził zasądzenia od
pozwanego Skarbu Państwa-Zakładu Karnego w S. renty inwalidzkiej, nie określając jej
co do wysokości oraz "jednorazowego odszkodowania" w kwocie 60 mln złotych. W
uzasadnieniu podał, że będąc zatrudniony w Przedsiębiorstwie Przemysłu Metalowego
w S. w czasie odbywania kary pozbawienia wolności, uległ w 1988 roku wypadkowi,
doznając urazu lewej nogi. Wypadku nie zgłosił, obawiając się, że może to być
potraktowane jako tzw. samouszkodzenie.
Wydział Cywilny Sądu Wojewódzkiego w Elblągu, do którego pozew został
skierowany, postanowieniem z dnia 13 kwietnia 1992 r. przekazał go Sądowi Woje-
wódzkiemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzibą w Gdyni,
według właściwości, wskazując, z powołaniem się na art. 49
2
kodeksu karnego
wykonawczego (w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 23 lutego 1990 r. o zmianie
kodeksu karnego wykonawczego - Dz. U. Nr 14, poz. 85), że osoba, która uległa wy-
padkowi przy pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności, ma prawo do
świadczeń z tego tytułu na zasadach przewidzianych dla pracowników. To przesądza
właściwość rzeczową sądu pracy.
Powołując przepis art. 200 § 1 kodeksu postępowania cywilnego Sąd Woje-
wódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzibą w Gdyni, postano-
wieniem z dnia 4 czerwca 1992 r., [...] przekazał sprawę "o rentę z tytułu wypadku przy
pracy" Sądowi Rejonowemu-Sądowi Pracy w Malborku, zaś na podstawie art. 218
kodeksu postępowania cywilnego wyłączył do odrębnego rozpoznania roszczenie o
zapłatę jednorazowego odszkodowania w kwocie 60.000.000 zł.
Precyzując pozew, powód pismem z dnia 7 grudnia 1992 r. dochodził zasądze-
nia od Zakładu Karnego w S. renty inwalidzkiej w wysokości 2.500 tys. zł miesięcznie
oraz odszkodowania "za cierpienia moralne i fizyczne" w związku z wypadkiem w
kwocie 60.000 tys. zł. W uzasadnieniu datę wypadku określił na maj 1989 r., podając,
że w czasie upadku szlifowanego metalowego płaskownika na nogę, doznał urazu.
Zakład Karny w S. w odpowiedzi na pozew wniósł o oddalenie powództwa i prze-
kazanie sprawy "sądowi rzeczowo i miejscowo właściwemu".
Pozwany przyznał fakt przebywania powoda w Zakładzie Karnym w S. od 13
lipca 1987 r. do 15 listopada 1987 r., od 4 marca 1988 r. do 21 czerwca 1989 r. i od 21
sierpnia 1989 r. do 7 maja 1990 r. oraz zatrudnienia go w Przedsiębiorstwie Przemysłu
Metalowego w 1988 roku, zarzucił jednak, że wypadek nie został zgłoszony przy czym,
brak jest jakiejkolwiek dokumentacji lekarskiej z adnotacją o zaistnieniu wypadku w
zatrudnieniu.
Zdaniem pozwanego, do rozpoznania sprawy właściwy jest Sąd Wojewódzki-
-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych.W toku postępowania pozwany wniósł nadto o
zobowiązanie powoda do oświadczenia się, czy w tej samej sprawie nie toczą się inne,
wcześniej wszczęte postępowania, przedkładając postanowienie Sądu Wojewódzkiego
w Elblągu z dnia 2 czerwca 1992 r., [...] o odrzuceniu pozwu powoda o odszkodowanie i
rentę z tytułu wypadku w Zakładzie Karnym w S. w 1988 roku, skoro sprawa o to samo
roszczenie między tymi samymi stronami została rozstrzygnięta prawomocnym
wyrokiem Sądu Wojewódzkiego w Elblągu z dnia 27 grudnia 1990 r., [...],
postanowienie Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Gdańsku z siedzibą w Gdyni z dnia 29 czerwca 1992 r., VII P 342/92, zawieszające
postępowanie w sprawie między tymi samymi stronami o jednorazowe odszkodowanie
z tytułu wypadku przy pracy w kwocie 60.000 tys. zł oraz postanowienie Sądu
Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzibą w Gdyni
z dnia 8 września 1992 r., [...], przekazujące sprawę o odszkodowanie w związku z
wypadkiem w czasie odbywania kary pozbawienia wolności Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych Oddział w S., z powołaniem się na przepisy rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 3 października 1975 r. w sprawie podstawy wymiaru renty z tytułu
wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, świadczeń dla pracowników, którzy ulegli
wypadkom w szczególnych okolicznościach oraz świadczeń dla osób nie będących
pracownikami (Dz. U. Nr 33, poz. 170 ze zm.).
W aktach sprawy znajduje się decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
Oddział w R. z dnia 20 października 1993 r. [...], skierowana do powoda, mocą której
odmówiono mu przyznania jednorazowego odszkodowania, wobec nie przedłożenia
dowodów "uzasadniających prawo do odszkodowania".
Wyrokiem z dnia 31 marca 1994 r., [...] Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Malborku
oddalił powództwo, określając przedmiot sprawy "o ustalenie i odszkodowanie", wobec
jego niewykazania.
W związku z rewizją powoda, Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Gdańsku z siedzibą w Gdyni postanowieniem z dnia 30 sierpnia 1994 r., [...]
przedstawił zagadnienie prawne, wymagające rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego w
trybie art. 391 § 1 k.p.c., którego treść przytoczono w sentencji uchwały.
Zdaniem Sądu Wojewódzkiego, zatrudnienie osoby odbywającej karę pozba-
wienia wolności, nie ma charakteru "umownego", wynika bowiem z art. 47 kodeksu
karnego wykonawczego i regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności (roz-
porządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 maja 1989 r., Dz. U. Nr 31, poz. 166 ze
zm.), zaś skazani świadczą pracę na podstawie decyzji Komisji Penitencjarnej.
Wątpliwości zawartych w przedstawionym zagadnieniu prawnym nie usuwa też
przepis art. 304 § 4 pkt 3 kodeksu pracy oraz wydane na jego podstawie rozporzą-
dzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 lipca 1992 r. w sprawie zakresu i sposobu
stosowania przepisów kodeksu pracy o bezpieczeństwie i higienie pracy przy
wykonywaniu pracy przez osoby przebywające w zakładach karnych i zakładach
poprawczych (Dz. U. Nr 59, poz. 301).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do przepisów art. 47 i 49 k.k.w., skazany ma obowiązek wykonywania
pracy..., a także wypełniania obowiązków pracowniczych, wynikających z przepisów
prawa pracy, zaś jego zatrudnienie ma na celu wdrożenie go do pracy i nauczenie
zawodu dla przygotowania do uczciwego życia na wolności. Czas pracy skazanego jest
taki sam jak ogólnie przyjęty, zaś należność za pracę ustala się według tych samych
zasad, jak wynagrodzenie pracowników za pracę tego rodzaju. Przepisy wykonawcze,
tj. regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności, zawarty w rozporządzeniu
Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 maja 1989 r. (Dz. U. Nr 31, poz. 89), w §§ 40-50
określa sposób kierowania skazanych do pracy oraz precyzuje ich obowiązki i
uprawnienia.
Powyższe przepisy odnoszące się do zatrudnienia skazanych na karę pozbawie-
nia wolności, pozwalają na stwierdzenie, że zatrudnienie to nie jest wykonywane w
ramach stosunku pracy, zaś skazany nie może być uznany za pracownika w rozumieniu
art. 2 k.p. Przepis ten wskazuje, że pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie
umowy o pracę, powołania, wyboru lub spółdzielczej umowy o pracę; znaczy to, że
stosunek pracy powstaje na podstawie zgodnych oświadczeń woli stron, bądź też co
najmniej za zgodą zatrudnianego; a więc jego cechą jest równorzędność stron.
Przepisy kodeksu pracy, które dotyczą nawiązania stosunku pracy, mają charakter
bezwzględnie obowiązujący, co oznacza, że poza wymienionymi w przepisie, nie
istnieją inne możliwości nawiązania tego stosunku.
Tymczasem praca wykonywana przez więźnia w zakładzie pracy, ma swoje
źródło w nakazie administracyjnym zarządu zakładu karnego, a nie w umowie o pracę,
nie dochodzi więc, w takiej sytuacji, do nawiązania stosunku pracy.
Według orzecznictwa Sądu Najwyższego (por. orzeczenie z dnia 11 lutego 1970
r., III PRN 106/69 - OSNCP 1970 z. 9 poz. 167, wyrok z dnia 26 kwietnia 1974 r., I PR
85/74, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 1970 r., III PRN 106/69,
OSPiKA 1971 z. 2 poz. 28 z glosą T. Świniarskiego), skierowanie więźnia do
wykonywania pracy w zakładzie pracy, nie powoduje nawiązania stosunku pracy z tym
zakładem, zatrudnienie takie bowiem ma cechy stosunku administracyjno-prawnego,
istniejącego między więźniem a państwem.
Podobieństwa, które mogą występować, są wynikiem wyraźnego uregulowania
prawnego i tak okresy pracy wykonywanej w czasie pozbawienia wolności - w wymiarze
czasu pracy nie niższym niż połowa obowiązującego pracownika w danym zawodzie -
uważa się za okresy równorzędne z okresami zatrudnienia w rozumieniu przepisów o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, zaś skazany, który uległ
wypadkowi przy wykonywaniu pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności,
ma prawo do świadczeń z tytułu tego wypadku na zasadach przewidzianych dla
pracowników - art. 49
1
, 49
2
k.k.w.
To odesłanie do ogólnie obowiązujących przepisów w zakresie świadczeń z
tytułu wypadku przy pracy, dotyczy ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z
tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz. U. z 1983 r., Nr
30, poz. 144 ze zm.), która w art. 43 upoważniła Radę Ministrów do określenia w
drodze rozporządzenia zasad przyznawania wszystkich lub niektórych świadczeń
przewidzianych w ustawie niektórym grupom osób nie będących pracownikami (art. 43
pkt 3).
W wykonaniu tego upoważnienia, wydane zostało rozporządzenie Rady Minis-
trów z dnia 3 października 1975 r. w sprawie podstawy wymiaru renty z tytułu wypadku
przy pracy lub choroby zawodowej, świadczeń dla pracowników, którzy ulegli
wypadkom w szczególnych okolicznościach oraz świadczeń dla osób nie będących
pracownikami (Dz. U. Nr 33, poz. 179 ze zm.), które w § 5 ust. 1 i 3 przewidziało
świadczenia przysługujące osobom, które uległy wypadkowi w związku z pracą w
warunkach pozbawienia lub ograniczenia wolności, tj. rentę inwalidzką - w razie
zaliczenia do jednej z grup inwalidów i jednorazowe odszkodowanie - w razie zaliczenia
do I lub II grupy inwalidów. Świadczenia te przysługują na warunkach i w wysokości
określonych w ustawie wypadkowej, od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (§ 9 ust. 1 i
10 cytowanego rozporządzenia).
To wyraźne uregulowanie, wskazujące także organ zobowiązany do wypłacania
świadczeń, daje podstawę do stwierdzenia, że roszczenie osoby, która uległa wy-
padkowi w związku z pracą w warunkach pozbawienia wolności oparte na przepisach §
5 ust. 1 w związku z ust. 3 cytowanego rozporządzenia Rady Ministrów, jest sprawą z
zakresu ubezpieczeń społecznych, stosownie do art. 476 § 2 pkt 4 k.p.c. w związku z §
10 cytowanego rozporządzenia, skoro przez sprawy z ubezpieczeń społecznych
rozumie się sprawy, w których wniesiono odwołanie od decyzji organów rentowych
dotyczących "innych świadczeń w sprawach należących do właściwości Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych".
Nie oznacza to jednak. że takie świadczenia stanowić muszą zaspokojenie
wszelkich roszczeń z tytułu uszczerbku na zdrowiu z tytułu wypadku.
Osoba taka bowiem, na ogólnych zasadach prawa cywilnego, może dochodzić
swych roszczeń w drodze powództwa przed sądem, zaś ich podstawą prawną będą
przepisy kodeksu cywilnego o czynach niedozwolonych (art. 417 - 420) dotyczące od-
powiedzialności Państwa i państwowych osób prawnych za swych funkcjonariuszy,
ewentualnie na podstawie art. 435 k.c. (zasada ryzyka) w związku z prowadzeniem
przedsiębiorstwa lub zakładu wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody.
Fakt, że wyżej cytowane rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 października
1975 r. przewiduje w takim przypadku rentę i jednorazowe odszkodowanie, nie
wyklucza możliwości dochodzenia ewentualnych roszczeń opartych o przepisy art. 444 i
445 k.c. jako roszczeń uzupełniających ponad przewidziane przepisem § 5 ust. 1 w
związku z ust. 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 3 października 1975 r. w
sprawie świadczeń dla niektórych osób nie będących pracownikami.
Podobne stanowisko zawarte jest w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26 kwiet-
nia 1974 r., I PR 85/74 oraz postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 4 sierpnia 1977 r.,
I CZ 85/77.
Roszczenie takie skierowane przeciwko zakładowi karnemu, nie jest jednak
sprawą z zakresu prawa pracy w rozumieniu art. 476 § 1 pkt 3 k.p.c.
Kategorie tych spraw są w cytowanym przepisie uregulowane wyczerpująco, zaś
powołana podstawa dotyczy świadczeń dla pracowników i członków ich rodzin z tytułu
wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, dochodzonych od zakładu pracy.
Odsyłając do powyższych uwag należy powtórzyć, że więzień nie jest pracow-
nikiem w rozumieniu przepisów kodeksu pracy, zaś jego związek z państwem wynika ze
stosunku administracyjno-prawnego.
Nie można też sięgać do przepisu pkt 2 § 1 art. 476 k.p.c., skoro konieczne by
było wyraźne uregulowanie ustawowe nakazujące traktowanie takich spraw, jak spraw
ze stosunku pracy, zaś w przypadku osób pozbawionych wolności uregulowania takiego
brak.
Sygnalizowany wyżej przepis art. 49
2
k.k.w. dotyczy jedynie świadczeń z tytułu
wypadku przy wykonywaniu pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności, nie
odsyła jednak do trybu postępowania właściwego dla roszczeń wynikających ze
stosunku pracy.
To stwierdzenie, a także powyższe uwagi wskazujące ogólnie na podstawę
prawną roszczeń uzupełniających dochodzonych przez osobę, która uległa wypadkowi
w czasie pracy wykonywanej w warunkach pozbawienia wolności od zakładu karnego,
daje podstawę do stwierdzenia, że sprawa taka jest sprawą cywilną.
Z tych też wszystkich względów, na podstawie art. 391 k.p.c. Sąd Najwyższy
podjął uchwałę, jak w sentencji.
========================================