Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 23 maja 1995 r.
II UZP 3/95
Przewodniczący SSN: Maria Tyszel, Sędziowie SN: Maria Mańkowska, Stefania
Szymańska (sprawozdawca),
Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Jana Szewczyka, w sprawie z wniosku
Edwarda P. i Eugeniusza M. - Firma "E." w O.W. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych Oddział w O.W. o ustalenie obowiązku ubezpieczenia, po rozpoznaniu na
posiedzeniu jawnym dnia 23 maja 1995 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez
Sąd Apelacyjny w Łodzi postanowieniem z dnia 22 grudnia 1994 r., [...] - do
rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.
Czy osoba wymieniona w art. 26 ust. 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubez-
pieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin
(Dz. U. z 1989 r., Nr 46, poz. 250) zatrudniona na podstawie umowy o pracę zawartej z
osobą prowadzącą działalność gospodarczą i podlegającą ubezpieczeniu na podstawie
art. 1 ust. 1 tej ustawy, podlega obowiązkowi ubezpieczenia na podstawie art. 4 ust. 1
ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń
społecznych (Dz. U. z 1989 r., Nr 25, poz. 137), czy też obowiązkowi ubezpieczenia
wynikającemu z art. 26 ust. 1 ustawy z 18 grudnia 1976 r. ?
p o d j ą ł następującą uchwałę:
Osoba wymieniona w art. 26 ust. 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o
ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich
rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 46, poz. 250) zatrudniona na podstawie
umowy o pracę ze spółką cywilną podlega ubezpieczeniu społecznemu
pracowników (art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i
finansowaniu ubezpieczeń społecznych - jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 25,
poz. 137), o ile zakres jej obowiązków nie obejmuje prowadzenia i reprezento-
wania Spółki.
U z a s a d n i e n i e
Przedstawione zagadnienie prawne powstało na tle następującego stanu
faktycznego:
Edward P. i Eugeniusz M. współwłaściciele Firmy "E.", prowadzący tę firmę na pods-
tawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej, zgłosili do ubezpieczenia jako
pracownika Bogdana M., szwagra współwłaściciela Firmy Edwarda P. Był on uprzednio
ubezpieczony jako osoba współpracująca z osobą wykonującą działalność gospodar-
czą, jednak od dnia 1 lutego 1994 r. współwłaściciele Firmy "E." zażądali zmiany
rodzaju ubezpieczenia Bogdana M., powołując się na zawarcie z nim umowy o pracę.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w O.W. decyzją z dnia 27 lipca 1994
r. odmówił zmiany rodzaju ubezpieczenia Bogdana M. i ubezpieczenia go od dnia 1
lutego 1994 r. jako pracownika, powołując się na przepis art. 26 ust. 2 ustawy z dnia 18
grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność
gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 46, poz. 250 ze zm.)
oraz art. 4 ust. 2 pkt 3 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 25, poz. 137).
Od powyższej decyzji Edward P. i Eugeniusz M. - Firma "E." wnieśli odwołanie.
Powołując się na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 22 lipca 1993 r. - II UZP 19/93 (nie
publikowana), w której stwierdzono, że wybór prawnej formy świadczenia pracy przez
najbliższego krewnego na rzecz osoby prowadzącej działalność gospodarczą zależy od
woli zainteresowanych i decyduje o rodzaju ubezpieczenia, domagali się objęcia
Bogdana M. ubezpieczeniem pracowniczym ze względu na zawarcie z nim przez Firmę
umowy o pracę.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kaliszu wyrokiem z
dnia 11 października 1994 r. zmienił zaskarżoną decyzję i ustalił, że Bogdan M. podlega
ubezpieczeniu jako pracownik u Edwarda P. i Eugeniusza M. - Firma "E.", poczynając
od 1 lutego 1994 r.
Sąd ustalił, że Firma "E." jest spółką cywilną dwóch osób: Edwarda P. i
Eugeniusza M. Prowadzi działalność gospodarczą na podstawie wpisu do ewidencji
działalności gospodarczej. Działalność polega na produkcji tłumików samochodowych i
ciągnikowych oraz haków holowniczych. Firma zatrudnia pracowników w ilości 50 - 60
osób. Edward P. sprawuje funkcję dyrektora, wykonuje czynności dotyczące zakupu i
sprzedaży wyrobów. Eugeniusz M. jest kierownikiem produkcji. Bogdan M. jest bratem
żony Edwarda P. Zatrudniony jest przez Edwarda P. od 15 lat jako spawacz. Oprócz
Bogdana M. firma zatrudnia 12 spawaczy. Do zakresu obowiązków Bogdana M. należy
spawanie tłumików. Pracę wykonuje w pełnym wymiarze czasu pracy, wynagradzany
jest według stawki godzinowej. Jego wynagrodzenie wynosi 4 - 4,5 mln zł miesięcznie.
Z Bogdanem M. Firma "E." zawarła umowę o pracę od dnia 1 lutego 1994 r. Bogdan M.
nie bierze udziału w podejmowaniu decyzji w sprawach firmy, nie uczestniczy we
wzajemnych rozliczeniach wspólników, nie partycypuje w dochodach. Bogdan M. nie
prowadzi wspólnego gospodarstwa domowego z Edwardem P.
Sąd powołał się na przepis art. 26 ust. 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r., wy-
wodząc, że określony tym przepisem rodzaj ubezpieczenia dotyczy wymienionych w
tym przepisie osób wykonujących współpracę z osobą prowadzącą działalność gos-
podarczą.
Sąd Wojewódzki uznał, że rodzaj i zakres obowiązków Bogdana M. nie pozwala
na stwierdzenie, że był on osobą współpracującą, lecz pracownikiem Firmy "E.", która
ponadto zawarła z nim umowę o pracę. Wobec tego nie podlega on wyłączeniu z
pracowniczego ubezpieczenia społecznego z mocy art. 4 ust. 2 pkt 3 ustawy z dnia 25
listopada 1986 r. Ponadto Sąd powołał się na przepis art. 4 ust. 2 pkt 4 tej ustawy
wywodząc, że osoby bliskie, między innymi szwagier, mogą być zatrudnione u osoby
prowadzącej zakład pracy, a z ubezpieczenia pracowniczego wyłączone są tylko wów-
czas, jeżeli pozostają z taką osobą we wspólnym gospodarstwie domowym. Z
powyższego, zdaniem Sądu Wojewódzkiego wynika, że osoby bliskie w stosunku do
prowadzącego zakład mogą wykonywać pracę jako pracownicy albo jako współpracu-
jący; decyduje o tym treść stosunku łączącego strony, a to z kolei określa rodzaj
ubezpieczenia społecznego, jakiemu podlega osoba bliska.
Za taką wykładnią, zdaniem Sądu Wojewódzkiego, przemawiają argumenty
powołane w uzasadnieniu wyżej przytoczonej uchwały Sądu Najwyższego.
W rewizji od powyższego wyroku Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w
O.W. zarzucił naruszenie prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaś-
ciwe zastosowanie i wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania.
Sąd Apelacyjny uznał, iż w sprawie występuje zagadnienie prawne nasuwające
poważne wątpliwości, wymagające rozstrzygnięcia przez Sąd Najwyższy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Zasadnicze wątpliwości Sądu Apelacyjnego sprowadzają się do tego, czy pod
rządami obowiązującego prawa o ubezpieczeniu społecznym, o rodzaju ubezpieczenia
społecznego decyduje wola stron, tj. osoby prowadzącej działalność gospodarczą i
osoby, o której mowa w art. 26 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. Przy przyjęciu takiego
poglądu zawarcie umowy o pracę między tymi stronami, nawet przy niezmienionych
okolicznościach, w jakich uprzednio praca była wykonywana, uzasadniałoby bowiem
zmianę rodzaju ubezpieczenia z określonego ustawą z dnia 18 grudnia 1976 r. na
ubezpieczenie wynikające z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r., tj.
pracownicze.
W obszernych i należycie opracowanych motywach do przedstawionego zagad-
nienia prawnego Sąd Apelacyjny trafnie wywiódł, iż pojęcie osoby współpracującej
wprowadziła ustawa z dnia 29 marca 1965 r. o ubezpieczeniu społecznym rzemieś-
lników (Dz. U. Nr 13, poz. 90); wówczas była to określona w art. 2 tej ustawy osoba
współpracująca z rzemieślnikiem. Przy kolejnych nowelizacjach tej ustawy pojęcie to
funkcjonowało nadal; obecnie osoby takie, których krąg ustawodawca rozszerzył w
stosunku do określonego ustawą z dnia 29 marca 1965 r., określa art. 26 ustawy z dnia
18 grudnia 1976 r. jako osoby współpracujące z osobą wykonującą działalność
gospodarczą.
Status prawny takich osób nie wynika z rodzaju zawartej umowy, bowiem obo-
wiązujące w tym zakresie przepisy prawa nie znają pojęcia umowy o wykonywanie ws-
półpracy z osobą wykonującą działalność gospodarczą; określony on jest natomiast
podmiotowo przez stosunek pokrewieństwa lub powinowactwa z osobą wykonującą
taką działalność i dodatkowo przez rozmiar pracy, o jakim mowa w art. 26 ust. 1.
Słusznie także podniósł Sąd Apelacyjny, iż dla osób wymienionych w art. 26 ust.
1 pkt 1 w związku z art. 2 nie ma znaczenia, czy pozostają one we wspólnym gos-
podarstwie domowym z ubezpieczonym; warunek ten dotyczy bowiem tylko osób
wymienionych w art. 26 ust. 1 pkt 2, a więc innych niż osoby wymienione w pkt 1.
Przepis art. 26, (ani żaden inny przepis), nie zawiera określenia pojęcia współ-
pracy. Skoro nadto omawiane przepisy prawa nie znają umowy o współpracę, dla do-
konania wykładni tego pojęcia - jak zasadnie podkreślił Sąd Apelacyjny - konieczne jest
dokładne ustalenie w każdej sprawie rodzaju i zakresu obowiązków osoby, o której
mowa w art. 26 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. - dla
oceny tych obowiązków w aspekcie współpracy z osobą prowadzącą działalność
gospodarczą.
W związku z powyższym należy zaznaczyć, że zagadnienie, jak należy rozumieć
określenie "osoba współpracująca" było już rozważane przez Sąd Najwyższy w
powołanej uchwale z dnia 22 lipca 1993 r. - II UZP 19/93. W motywach tej uchwały traf-
nie wskazano, że "osobą współpracującą" jest taka osoba, z którą nie zawarto
jakiejkolwiek umowy dotyczącej rodzaju świadczonej pracy; słusznie podniesiono, że
analizowane regulacje w ogóle nie używają określenia "praca", co w istocie przemawia
za tym, że współpraca jest taką formą współdziałania z prowadzącym działalność
gospodarczą, która jest wolna od elementów składających się na pojęcie stosunku pra-
cy, w tym przede wszystkim podporządkowania, ciągłości i wyraźnie określonego
wynagrodzenia.
Do tych elementów umowy należy jeszcze zaliczyć określenie zakresu czyn-
ności.
Także w piśmiennictwie podkreślono (glosa Z. Myszki do uchwały Sądu Najwyż-
szego z dnia 28 września 1994 r. - II UZP 27/94, PiZS 1995 nr 5 s. 74-82), że "układ
prawny współpracy" przy prowadzeniu działalności gospodarczej w świetle art. 26
ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. stanowi współudział lub współdziałanie przy prowa-
dzeniu działalności gospodarczej w wymiarze co najmniej połowy czasu pracy obo-
wiązującego pracowników gospodarki uspołecznionej, które są pozbawione cech
kreujących prawny stosunek pracy, tzn. nie są pracą świadczoną w ramach stosunku
pracy, a dodatkowo dla innych osób, niż członkowie rodziny ubezpieczonego, wyma-
gają wspólnoty prowadzenia z nim gospodarstwa domowego.
Słusznie wywiedziono dalej (glosa - j.w.), że prowadzi to do wniosku, iż osoba
mająca status prawny pracownika w granicach wyznaczonych stosunkiem pracy, nie
może być uznana za osobę współpracującą, zatem nie może podlegać ubezpieczeniu
na podstawie ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. Przemawia to w konsekwencji za
zasadą prymatu stosunku pracy kreującego automatycznie pracowniczy stosunek ubez-
pieczenia społecznego wszystkich pracowników, (także zatrudnionych przez osoby
najbliższe), którzy mając status pracowniczy nie mogą być objęci ubezpieczeniem
społecznym jako osoby współpracujące; muszą zatem podlegać pracowniczemu
systemowi ubezpieczeń społecznych.
Oczywiście - jak trafnie wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały II UZP
19/93 - nie da się wykluczyć sytuacji rodzących wątpliwości, czy formalna nazwa
umowy o pracę odpowiada jej rzeczywistej treści i czy nie służy obejściu prawa.
Występowanie wątpliwych sytuacji jednak nie może odbierać osobom bliskim możli-
wości zawarcia umowy o pracę, a w konsekwencji podlegania ubezpieczeniu społecz-
nemu pracowników.
Przepis art. 4 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r., ani żaden inny, nie wyklucza
zawarcia umowy o pracę między osobami wykonującymi działalność gospodarczą a ich
krewnymi i powinowatymi, jak również zawarcia takiej umowy z osobami wymienionymi
w art. 4 ust. 2 pkt 1-4. Zawarcie takiej umowy jest możliwe; przepisy prawa pracy nie
zawierają w tym przedmiocie ograniczeń. Przepis art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 25
listopada 1986 r. nie stanowi, że osoby wymienione w pkt 1-4 nie są pracownikami,
wypowiada się jedynie co do tego, że nie podlegają one ubezpieczeniu społecznemu
określonemu w ustawie, tj. ubezpieczeniu pracowniczemu.
Przepis art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. oraz przepis art. 26 us-
tawy z dnia 18 grudnia 1976 r. przez wiele lat były spójne - jak to podkreślił Sąd Ape-
lacyjny - i przystające do siebie, a to z uwagi na sytuację gospodarczą, dla której były
odpowiednie. Odnosiły się one bowiem do małych warsztatów rzemieślniczych lub
zakładów usługowych, których prowadzenie było uzależnione od współpracy także
najbliższych członków rodziny (małżonka, krewnych lub powinowatych), pozostających
z reguły we wspólnym gospodarstwie domowym. Regulowały one sytuacje prawne
takich osób. Kontynuowanie takiej praktyki nie jest natomiast możliwe obecnie, w
warunkach zupełnie odmiennych, głównie ze względu na dużą ilość podmiotów
wykonujących działalność gospodarczą i ich różnorodność, a w szczególności na
powstanie dużych zakładów prywatnych, w których osoby bliskie osobie prowadzącej
działalność gospodarczą wykonują takie same czynności, w takich samych warunkach i
na takich samych zasadach, jak inni pracownicy.
W związku z powyższym należy zwrócić uwagę na wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 24 lipca 1991 r. - II URN 29/91, w którym stwierdzono, że ubezpieczenie pracow-
nika nie przekształca się z mocy prawa w ubezpieczenie osoby współpracującej, gdyż
ani przepisy kodeksu pracy, ani też przepisy ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. nie dają
podstawy do wniosku, iż w sytuacji, jaka nastąpiła na skutek przejęcia apteki na
własność osoby bliskiej, stosunek pracy, na podstawie którego osoba bliska osobie
przejmującej aptekę była dotychczas zatrudniona, przekształcił się z mocy prawa we
współpracę, a w konsekwencji, iż z tym dniem osoba taka podlega ubezpieczeniu
społecznemu na podstawie ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. - jako osoba współpra-
cująca. W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy podkreślił, iż prawo pracy nie
przewiduje zakazu zatrudnienia w ramach stosunku pracy krewnych ani powinowatych.
Stanowisko to zostało zaaprobowane przez Z.Myszkę w glosie opublikowanej w PiZS
1993 nr 2 s. 80-83.
W granicach wynikających z pracowniczego stosunku pracy także wspólnik
spółki prawa handlowego, a w szczególnych okolicznościach nawet wspólnik spółki
cywilnej, jeżeli rodzaj umówionej pracy nie będzie dotyczył reprezentowania lub pro-
wadzenia spraw spółki, zostają objęci pracowniczym systemem ubezpieczenia spo-
łecznego (tak: uchwała składu siedmiu sędziów z 14 stycznia 1993 r. - II UZP 21/92,
OSNCP 1993 z. 5 poz. 69).
Celowe jest także powołanie wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 30
kwietnia 1992 r. - III AUr 204/92 (OSP 1993 z. 3 poz. 48), w którym zajęto prawidłowe
stanowisko, że pojęcie zatrudnienia w zakładzie pracy prowadzonym przez małżonka
na własny rachunek w rozumieniu art. 4 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r.
nie obejmuje przypadku, gdy pracownik wykonuje pracę w przedsiębiorstwie
zagranicznym, którego jednym ze współwłaścicieli jest jego małżonek, gdyż pracodaw-
cą jest wówczas przedsiębiorstwo posiadające osobowość prawną.
Zaprezentowany kierunek orzecznictwa wzmacnia pogląd, że obecnie wobec
zmienionej sytuacji społeczno-gospodarczej, przy wykładni omawianych przepisów nie
można ograniczyć się tylko do wykładni językowo-logicznej. Poprzestanie na takiej
wykładni może bowiem prowadzić do wniosków, które w konkretnej sytuacji nie są do
przyjęcia, a co odnosiłoby się także do rozpatrywanej sprawy.
U podstaw wyłączenia z pracowniczego systemu ubezpieczenia społecznego
osób pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym leży domniemanie, że
współpracują one w prowadzeniu zakładu na zasadach zbliżonych z prowadzącym
zakład, a więc gdy w istocie brak jest cech charakterystycznych występujących w sto-
sunku pracy. Dlatego w każdej konkretnej sprawie konieczne jest ustalenie, jakie
elementy cechują dany stosunek; a w konsekwencji - jakiemu systemowi ubezpieczenia
społecznego dana osoba winna podlegać.
2. Za takim kierunkiem wykładni omawianych przepisów przemawia także art. 3
ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach
ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104, poz. 450 ze
zm.), pozwalający traktować obecnie jako okresy składkowe te okresy pracy w zakła-
dzie prowadzonym przez krewnego, w których dana osoba podlegała pracowniczemu
ubezpieczeniu społecznemu i za które opłacono składki na ubezpieczenie społeczne
(por. także uzasadnienie do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1994 r. - II
UZP 27/94, OSNAPiUS 1994 Nr 11 poz. 181). W przepisie tym użyto określenia "okres
pracy", tj. określenia, które nie występuje w art. 26 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r., a
na co zwrócił już uwagę Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały II UZP 19/93.
3. Mając na uwadze stan faktyczny rozpoznawanej sprawy należy stwierdzić, iż
spółka cywilna jest zgodnie z art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o dzia-
łalności gospodarczej (Dz. U. Nr 41, poz. 324) podmiotem gospodarczym i w myśl art. 5
tejże ustawy może zatrudniać pracowników. Tym samym staje się ona zakładem pracy
w rozumieniu prawa pracy (art. 3 k.p.) i ma prawo nawiązywania stosunków pracy, w
tym również z osobami bliskimi wspólnikom. Dlatego, jeżeli - jak to ma miejsce w
rozpatrywanej sprawie - umowa o pracę zawarta przez spółkę cywilną z osobą będącą
członkiem rodziny jednego ze wspólników zawiera istotne elementy umowy o pracę, to
taka osoba podlega pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu na podstawie art. 4
ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń
społecznych; pod warunkiem, że zakres obowiązków nie obejmuje prowadzenia i
reprezentowania spółki, bowiem te dwie czynności są zastrzeżone dla zarządu spółki.
Należy zaznaczyć, że takie stanowisko zostało zajęte przez Sąd Najwyższy już w
wyroku z dnia 19 kwietnia 1990 r. - II URN 31/90 (nie publikowany), wydanym w spra-
wie o analogicznym stanie faktycznym.
Kierując się powyższymi przesłankami Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści
przytoczonej w sentencji, mając szczególnie na uwadze stan faktyczny rozpatrywanej
sprawy.
========================================