Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 24 października 1996 r.
II URN 31/96
Zakład pracy (pracodawca), stanowiący cześć wielozakładowego przed-
siębiorstwa użyteczności publicznej, na podstawie przepisów art. 2 ust. 2 oraz
art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 29 grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń pracow-
niczych w razie niewypłacalności pracodawcy (Dz. U. z 1994 r., Nr 1, poz. 1) ma
obowiązek opłacania składek na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pra-
cowniczych.
Przewodniczący SSN: Teresa Romer, Sędziowie SN: Jerzy Kuźniar, SA:
Zbigniew Myszka (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 24 października 1996 r. sprawy z
wniosku Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa, Budownictwa Naftowego "N."
w K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w J. o składkę
ubezpieczeniową, na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Pracy i Polityki Socjalnej [...]
od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie
z dnia 21 lutego 1995 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie wnioskodawcy od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w J. z dnia 27 czerwca 1994 r. [...]
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w J. decyzją z dnia 27 czerwca 1994
r. zobowiązał Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo-Budownictwo Naftowe "N." w
K. do opłacania od 1 stycznia 1994 r. składek na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych działając na podstawie art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r.
o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 1989 r., Nr 25, poz. 137
ze zm.) w związku z art. 2, 17 i 18 ustawy z dnia 29 grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń
pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (Dz. U. z 1994 r., Nr 1, poz. 1).
Powyższą decyzję zaskarżyło Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo-Bu-
downictwo Naftowe "N." w K., wskazując że jako przedsiębiorstwo użyteczności pub-
licznej nie może być postawione w stan upadłości wobec treści art. 3 § 2 rozporządze-
nia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. Prawo upadłościowe
(jednolity tekst: Dz. U. z 1991 r., Nr 118, poz. 512 ze zm.).
Po rozpoznaniu odwołania Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Rzeszowie wyrokiem z dnia 21 lutego 1995 r. [...] zmienił zaskarżoną decyzję i
zwolnił z dniem 1 stycznia 1994 r., z obowiązku opłacania składek na Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych jednostkę organizacyjną Budownictwo
Naftowe "N." w K.
W uzasadnieniu wyroku, sporządzonym na żądanie Sądu Najwyższego, Sąd
Wojewódzki wskazał, że art. 3 § 2 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia
24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe wyłącza możliwość ogłoszenia upadłości
przedsiębiorstw państwowych użyteczności publicznej, które w świetle łącznych reguł
art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 29 grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie
niewypłacalności pracodawcy (Dz. U. z 1994 r., Nr 1, poz.1 ze zm.) są wyłączone z
obowiązku opłacania składek na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych,
skoro nie można ogłosić ich upadłości, a okoliczności określone w art. 2 ust. 2 ustawy o
ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy podlegają
łącznemu rozpatrywaniu.
Powyższy wyrok zaskarżył rewizją nadzwyczajną Minister Pracy i Polityki
Socjalnej, zarzucając mu rażące naruszenie art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 29 grudnia 1993
r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (Dz. U. z
1994 r., Nr 1, poz. 1), art. 3 § 2 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24
października 1934 r. Prawo upadłościowe (jednolity tekst: Dz. U. z 1991 r., Nr 118, poz.
512 ze zm.), art. 6 ust. 3 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach
państwowych (jednolity tekst: Dz. U. z 1991 r., Nr 18, poz. 80 ze zm.) oraz naruszenie
interesu Rzeczypospolitej Polskiej i na podstawie art. 422 § 1 KPC wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania Polskiego Górnictwa Naftowego i
Gazownictwa - Budownictwa Naftowego "N." w K. od decyzji Oddziału Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych w J. z dnia 27 czerwca 1994 r. Rewidujący wskazując na
stanowisko wyrażone w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 14 września 1995 r., II UZP
16/95, twierdził że wnioskodawca - Budownictwo Naftowe "N." w K. ma warunkową
zdolność upadłościową według treści art. 3 § 2 Prawa upadłościowego. Obowiązek
dotowania przez organ założycielski państwowego przedsiębiorstwa użyteczności
publicznej nie stanowi przeszkody prawnej do ogłoszenia jego upadłości lub likwidacji,
albowiem ustanie społecznej potrzeby istnienia przedsiębiorstwa użyteczności
publicznej, wynikające z przyczyn technologicznych lub ekologicznych może
spowodować zaprzestanie dotowania oraz skutkować ogłoszenie jego likwidacji na
podstawie art. 19 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych.
Równocześnie zaskarżony wyrok narusza interes Rzeczypospolitej Polskiej,
ponieważ bezpodstawne zwolnienie z obowiązku opłacania składek na Fundusz Gwa-
rantowanych Świadczeń Pracowniczych zmniejsza środki finansowe gromadzone przez
ten Fundusz oraz bezzasadnie wyłącza pracowników wnioskodawcy spod działania
przepisów ustawy z dnia 29 grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie
niewypłacalności pracodawcy.
W odpowiedzi na rewizję nadzwyczajną wnioskodawca wniósł o jej oddalenie,
podtrzymując swoje wcześniejsze twierdzenia, że przepis art. 3 § 2 Prawa upadłoś-
ciowego wyłącza możliwość postawienia go w stan upadłości, co wobec konieczności
łącznego traktowania stanów określonych w art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 29 grudnia 1994
r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy powoduje,
że przepisy tej ustawy nie mają do niego zastosowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wstępnie i dla porządku należało zwrócić uwagę, że przedmiot sporu wyznacza
rozstrzygnięcie problemu, czy wnioskodawca, będący częścią składową (Zakładem)
Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa z siedzibą w W., które ma status
prawny wielozakładowego przedsiębiorstwa państwowego użyteczności publicznej o
ogólnokrajowym zasięgu działania, ma obowiązek opłacania składek na Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Pominięto taki podmiotowy aspekt sprawy
w zaskarżonym rewizją nadzwyczajną wyroku, który zwalniał z takiego obowiązku
wnioskodawcę, ale motywy rozstrzygnięcia podmiotowo oparto na twierdzeniu o
wyłączeniu możliwości ogłoszenia upadłości przedsiębiorstwa państwowego
użyteczności publicznej jako całego organizmu prawnego, pomijając konieczne wywody
odnoszące się do części składowej takiej osoby prawnej, jaką jest wniosko-
dawca.Odmienna argumentacja prawna rewizji nadzwyczajnej odnosi się również do
całego przedsiębiorstwa państwowego użyteczności publicznej, a nie do wnioskodawcy
będącego jego częścią składową.
Dokonane porządkujące spostrzeżenie należy usytuować na tle przepisów
ustawy z dnia 29 grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypła-
calności pracodawcy (Dz. U. z 1994 r., Nr 1, poz. 1) - powoływanej dalej jako ustawa z
29 grudnia 1993 r. lub ustawa, które obowiązkiem opłacania składki na Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych obciążają pracodawców objętych
działaniem tej ustawy (art. 17 ust. 1). Trzeba mieć na uwadze, że pracodawcą w ujęciu
normatywnym art. 2 ust. 1 tej ustawy jest osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna
zatrudniająca pracowników w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą, z
wyjątkiem zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych.
Jest to klasyczna ustawowa definicja pracodawcy, która dla potrzeb przedmiotowego
rozstrzygnięcia wymaga niezbędnego uzupełnienia przez wyjaśnienie, czy pracodawcą
w rozumieniu tej ustawy może być również podmiot nie mający osobowości prawnej,
jakim jest wnioskodawca będący częścią składową osoby prawnej. Tu odpowiedź
twierdząca nie może budzić wątpliwości, albowiem w sferze normatywnej prawa pracy,
do której bez wątpienia należy ochrona roszczeń pracowniczych w razie
niewypłacalności pracodawcy, status prawny pracodawcy może mieć także jednostka
organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej, pod warunkiem posiadania
zdolności do zatrudniania pracowników. Takie rozumienie prawne przyznaje się
pracodawcy w ujęciu art. 3 KP, który taki przymiot odnosi do jednostek organizacyjnych
zatrudniających pracowników także bez związku z prowadzoną działalnością
gospodarczą, np. w celach niezarobkowych, i należy uznać jego oddziaływanie na
definicję pracodawcy zawartą w art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 29 grudnia 1993 r., jedynie
zawężając ją w domenie prawnej tej ustawy do jednostek organizacyjnych, które
zatrudniają pracowników wyłącznie w związku z prowadzoną działalnością
gospodarczą.
Transponując te wstępne uwagi na przedmiot sporu należy wskazać, że wnios-
kodawca ma status pracodawcy w ujęciu art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 29 grudnia 1993 r.,
będąc równocześnie częścią składową osoby prawnej - wielozakładowego
przedsiębiorstwa państwowego użyteczności publicznej o ogólnokrajowym zasięgu
działania (§ 1 i § 9 Statutu z dnia 15 września 1982 r. przedsiębiorstwa użyteczności
publicznej Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa). Wnioskodawca jest bowiem
statutowo wyposażony w niezbędne atrybuty pracodawcy zarówno w rozumieniu art. 3
KP, jak i w ujęciu art. 2 ust. 1 ustawy z 29 grudnia 1993 r., co zresztą w sprawie nie jest
kwestyjne.
Według art. 17 ust. 1 i 3 ustawy z 29 grudnia 1993 r. każdy pracodawca objęty
działaniem tej ustawy ma obowiązek opłacania składki na Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych, z wyjątkiem pracodawcy niewypłacalnego w rozumieniu art.
3 ust. 1 ustawy, a także zakładów pracy chronionej, określonych w odrębnych
przepisach (art. 17 ust. 3 ustawy). Krąg pracodawców objętych ustawą obejmuje
pracodawców będących osobami fizycznymi, a także pracodawców będących
jednostkami organizacyjnymi, jeżeli odrębne przepisy nie wyłączają możliwości
ogłoszenia ich upadłości i przewidują możliwość ich likwidacji (art. 2 ust. 2 ustawy). Z
uwagi na to, że wnioskodawca stanowi część składową wielozakładowego przedsię-
biorstwa użyteczności publicznej, możliwość ogłoszenia jego upadłości należy postrze-
gać w kontekście zdolności upadłościowej tego wielozakładowego przedsiębiorstwa
państwowego, ponieważ upadłość może być ogłoszona wobec całego przedsiębiorstwa
państwowego (art. 1 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24
października 1934 r. Prawo upadłościowe - jednolity tekst: Dz. U. z 1991 r., Nr 118, poz.
512 ze zm.), ze skutkami prawnymi dla tworzących je części składowych. Zagadnienie
zdolności upadłościowej przedsiębiorstwa państwowego użyteczności publicznej
zostało pozytywnie przesądzone w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego.
W szczególności w zasługujących w pełni na aprobatę motywach uchwały z dnia 14
września 1995 r., II UZP 16/95, (OSNAPiUS 1996 nr 9 poz. 130), wskazano że już
gramatyczna analiza treści art. 3 § 2 Prawa upadłościowego określa warunkową
zdolność upadłościową przedsiębiorstw państwowych użyteczności publicznej. W
świetle tej regulacji normatywnej możliwe jest ogłoszenie ich upadłości, jeżeli organ
uprawniony do reprezentowania Skarbu Państwa nie złożył dwóch oświadczeń: sprze-
ciwu przeciwko ogłoszeniu upadłości i oświadczenia o przejęciu zobowiązań
przedsiębiorstwa. Przy tym ogłoszenia upadłości w stosunku do przedsiębiorstwa
państwowego może żądać, oprócz wierzycieli, także organ założycielski oraz organ
uprawniony do reprezentowania Skarbu Państwa (art. 4 § 2 pkt 3 Prawa upadłościo-
wego). Równocześnie art. 3 Prawa upadłościowego wytycza jednakową sytuację
prawną wszystkich podmiotów prawnych w nim określonych, a skoro w szczególności
nie dopuszcza możliwości ogłoszenia upadłości państwowej jednostki organizacyjnej,
za której zobowiązania nie ponosi odpowiedzialności Skarb Państwa z mocy ustawy
(art. 3 ust. 1), przeto nie może wyłączać takiej potencjalnej możliwości wobec
państwowego przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, za którego zobowiązania
Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności, jeżeli organ uprawniony do
reprezentowania Skarbu Państwa nie zgłosi sprzeciwu i nie złożył oświadczenia o
przejęciu zobowiązań przedsiębiorstwa. Jeżeli zatem istnieje potencjalna prawna
możliwość ogłoszenia upadłości przedsiębiorstwa państwowego użyteczności pub-
licznej, to analizowane przepisy prawa upadłościowego explicite nie wyłączają moż-
liwości ogłoszenia upadłości pracodawcy, wchodzącego w skład wielozakładowego
przedsiębiorstwa państwowego użyteczności publicznej, albowiem postawienie w stan
upadłości całego przedsiębiorstwa odnosi się do jego części składowych.
Natomiast zagadnienie likwidacji można postrzegać zarówno w odniesieniu do
likwidacji całego przedsiębiorstwa wielozakładowego, co przesądzają regulacje
normatywne art. 19 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwo-
wych (jednolity tekst: Dz. U. z 1991 r., Nr 18, poz. 80 ze zm.), jak również poszcze-
gólnych jego części składowych, co przewiduje postanowienia statutu Polskiego
Górnictwa Naftowego i Gazownictwa (§§ 11, 15 ust. 3, 34 ust. 4 i § 35 Statutu tego
przedsiębiorstwa). Trafnie przy tym argumentował Sąd Najwyższy w motywach po-
wołanej uchwały z dnia 14 września 1995 r., II UZP 16/95, że obowiązek dotowania
przez organ założycielski państwowego przedsiębiorstwa użyteczności publicznej
wyrażony w art. 6 ust. 3 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych nie jest prawną
przeszkodą ani w ogłoszeniu upadłości, ani w likwidacji tego przedsiębiorstwa, ponie-
waż ustanie społecznej potrzeby istnienia przedsiębiorstwa użyteczności publicznej
powinno spowodować w gospodarce rynkowej zaprzestanie dotowania, co może
prowadzić do ogłoszenia jego upadłości lub jego likwidację. Podkreśla się wprawdzie,
że prawdopodobieństwo wszczęcia takich procedur jest oczywiście mniejsze niż wys-
tąpienie tych zdarzeń w stosunku do innych podmiotów gospodarczych, gdzie nie
występuje obowiązek dotacji, jednakże ustawa o ochronie roszczeń pracowniczych nie
różnicuje sytuacji prawnej pracodawców w zależności od stopnia prawdopodobieństwa
ogłoszenia ich upadłości i likwidacji.
Skoro zatem w stosunku do wnioskodawcy odrębne przepisy nie wyłączają
możliwości ogłoszenia jego upadłości wobec potencjalnej możliwości ogłoszenia
upadłości całego wielozakładowego przedsiębiorstwa państwowego użyteczności
publicznej Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo, a także przewidują możliwość
jego likwidacji, to ma on obowiązek opłacania składek na Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych. Uzasadnione jest zatem stanowisko, że pracodawca
wchodzący w skład wielozakładowego przedsiębiorstwa państwowego użyteczności
publicznej ma obowiązek opłacania składki na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych, stosownie do przepisów art. 2 ust. 2 i art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 29
grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności praco-
dawcy (Dz. U. z 1994 r., Nr 1, poz. 1 ze zm.). W takich okolicznościach bezpodstawne
zwolnienie pracodawcy z ustawowego obowiązku opłacania składek na Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych narusza również interes Rzeczypospolitej
Polskiej, albowiem bezzasadnie zmniejsza środki tego Funduszu kierowane na
zaspokajanie ustawowo określonych roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności
pracodawców. W konsekwencji uwzględniając rewizję nadzwyczajną Sąd Najwyższy
orzekł jak w sentencji z mocy art. 422 § 1 KPC w związku z art. 11 ust. 5 ustawy z dnia
1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego... (Dz. U. Nr 43, poz. 189).
========================================