Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 12 czerwca 1997 r.
I PKN 204/97
1. Zastosowanie przez pracodawcę akordowego systemu wynagradzania
pracowników nie wyłącza stosowania wobec nich przepisów o czasie pracy, w
tym przepisów o wynagradzaniu za godziny nadliczbowe.
2. System wynagrodzenia akordowego, w którym nie ustalono ilości pro-
duktów (wytworów, usług), które mają być wykonane w określonym czasie, jest
wadliwy, jeżeli jednocześnie nie przewidziano w nim obowiązywania gwarancyj-
nej stawki akordowego wynagrodzenia godzinowego.
Przewodniczący SSN: Walerian Sanetra (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Kazimierz Jaśkowski, Jadwiga Skibińska-Adamowicz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 12 czerwca 1997 r. sprawy z powództwa
Dariusza K. i Stanisława F. przeciwko Przedsiębiorstwu Handlu Zagranicznego "P." w
W. o zapłatę, na skutek kasacji powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z
dnia 9 stycznia 1997 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Poznaniu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Powodowie Dariusz K. i Stanisław F. wnieśli kasację od wyroku Sądu Apela-
cyjnego w Poznaniu z dnia 9 stycznia 1997 r. [...], którym Sąd ten oddalił ich rewizję od
wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu z
dnia 12 czerwca 1996 r. [...]. Sąd pierwszej instancji nie uwzględnił ich żądań
dotyczących wyrównania (o kwotę 19.730,44 zł i 21.805,21 zł) wynagrodzenia, jakie
otrzymali za pracę na rzecz Przedsiębiorstwa Handlu Zagranicznego "P.", wykonywaną
na budowie eksportowej w RFN w czasie od 21 lipca 1994 r. do 31 marca 1995 r.
powodowie wykonywali w miejscowości O. pracę betoniarzy, przy wykonywaniu ele-
mentów wykorzystywanych w budownictwie mieszkaniowym i przemysłowym.
Z ustaleń - które nie budzą wątpliwości - poczynionych przez Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych wynika, że zgodnie z zawartą między stronami umową
powodowie mieli otrzymywać wynagrodzenie walutowe netto określone stawką akor-
dową w wysokości 12,62 DM na godzinę. Ich czas pracy był uzależniony od procesu
technologicznego wynikającego z produkcji elementów betonowych. Rozpoczynali
pracę o godzinie 6
00
, a kończyli około 20
00
. Pracowali również w soboty od 6
00
do 12
00
.
Strona pozwana zawarła z niemieckim kontrahentem umowę o dzieło. W jej ramach
firma "D." (przedstawiciel kontrahenta niemieckiego), rozliczając się ze stroną pozwaną,
płaciła za ilość wykonanych elementów. Materiały do produkcji dostarczała strona
niemiecka, natomiast siłę roboczą pozwany, który odpowiadał jednocześnie za jakość
wykonanej pracy.
W związku z przyjętymi zasadami rozliczania się strony pozwanej z niemieckim
kontrahentem wprowadziła ona akordowe stawki wynagrodzenia pracowników; stąd też
wynagrodzenie powodów było uzależnione od ilości wykonanych elementów i ściśle
związane z ceną, jaka obowiązywała za produkcję danego elementu. Przedstawiciele
"P." zawarli z przedstawicielami załogi porozumienie o wprowadzonych cenach
akordowych, które dodatkowo precyzowało zasady akordu na budowie w O. Opra-
cowano nadto cennik za wykonane prace, które służyły jako podstawa do ustalenia
wynagrodzenia akordowego. Podstawę wyliczenia wynagrodzenia stanowiło 35%
wartości przerobu. Ponadto, każdy z pracowników był zaszeregowany przez
brygadzistów według tzw. współczynników zadaniowych [...]. Czas pracy nie miał
wpływu na wysokość wynagrodzenia. Ostatecznie poszczególni pracownicy brygady byli
rozliczani z uwzględnieniem ilości wyprodukowanych przez brygadę elementów, przy
czym brano pod uwagę współczynnik przypisany każdemu z nich, co pozwalało na
zróżnicowanie płacy poszczególnych pracowników z uwagi na ich wkład i czas pracy
oraz kwalifikacje.
Zdaniem Sądu pierwszej instancji, wobec przyjęcia w umowie o pracę akordo-
wego systemu wynagrodzenia, nie można uznać, iż powodowie wykonywali pracę w
godzinach nadliczbowych i w związku z tym "nie należy im się wynagrodzenie za go-
dziny nadliczbowe w systemie stawki godzinowej". Wynagrodzenie powodów było
określone stawką akordową, a więc uzależnione było jedynie od ilości wykonanej pracy,
a nie od czasu pracy; stawka akordowa wyklucza możliwość przeliczenia tej wartości na
czas pracy.
Ten punkt widzenia podzielony został przez Sąd Apelacyjny, który stwierdził, że
wynagrodzenie akordowe obliczane jest w stosunku do wyników pracy mierzonych
liczbą wykonanych produktów, natomiast wynagrodzenie za czas pracy obliczane jest
według miary czasu pracy pracownika. "Art. 133 § 1 Kodeksu pracy zawiera ustawową
definicję pracy w godzinach nadliczbowych, zgodnie z którą, za pracę w godzinach
nadliczbowych uważa się pracę wykonywaną ponad normy czasu pracy ustalone
zgodnie z przepisami Kodeksu. Z powyższej definicji jednoznacznie wynika, iż system
nadgodzin związany jest z czasowym systemem wynagradzania. Nie można zatem
mówić o nadgodzinach przy systemie akordowym, tj. w sytuacji, gdy pracownik nie jest
wynagradzany za czas pracy, a za osiągnięty jej wynik. Jego wynagrodzenie jest wtedy
uzależnione jedynie od ilości wyprodukowanych przez brygadę elementów, a
rzeczywisty czas pracy ich wykonania nie ma żadnego wpływu ani na cenę elementów
ani na wysokość wynagrodzenia każdego z członków brygady".
Skarżąc wyrok Sądu Apelacyjnego powodowie zarzucili, iż narusza on przepisy
prawa materialnego przez niewłaściwe ich zastosowanie, w szczególności zaś: 1. przez
obrazę § 3 pkt 1 i 2 uchwały nr 71 Rady Ministrów z dnia 3 maja 1989 r. w sprawie
zasad wynagradzania oraz przyznawania innych świadczeń związanych z pracą
pracowników skierowanych do pracy za granicą w celu realizacji budownictwa
eksportowego i usług eksportowych (Dz. U. Nr 14, poz. 106), gwarantującego pra-
cownikom wynagrodzenie miesięczne lub godzinowe zgodnie z ustalaną dla danego
kraju tabelą stawek wynagrodzenia walutowego, 2. przez naruszenie § 4 pkt 1 i 2
wymienionej uchwały, zobowiązującego pracodawcę do ustalenia formy wynagrodzenia
pracowników w ramach miesięcznego lub godzinowego wynagrodzenia, 3. przez
naruszenie § 5 pkt 1 tej uchwały, zobowiązującego pracodawcę do świadczenia wy-
nagrodzenia dodatkowego za czas pracy przekraczający 8 godzin na dobę i 46 godzin
na tydzień, 4. przez obrazę § 10 pkt 1, 2 i 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27
grudnia 1974 r. w sprawie niektórych praw i obowiązków pracowników skierowanych do
pracy za granicą w celu realizacji budownictwa eksportowego i usług związanych z
eksportem (jednolity tekst: Dz. U. z 1990 r. Nr 44, poz. 259 ze zm.), dotyczącego
ustalania maksymalnego czasu pracy oraz przysługującego pracownikom dodatkowego
wynagrodzenia za czas pracy przekraczający ustalone normy, 5. obrazę art. 4 lit. b
umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Federalnej
Niemiec o oddelegowaniu pracowników polskich przedsiębiorstw do realizacji umów o
dzieło, sporządzonej w Bonn w dniu 31 stycznia 1990 r. (Dz. U. Nr 98, poz. 474), który
przewiduje, że wynagrodzenie wynikające z umowy, łącznie z częścią wypłacaną w
związku z zatrudnieniem za granicą, będzie odpowiadać wynagrodzeniu, jakie
przewidują za wykonywanie porównywalnej pracy niemieckie układy zbiorowe pracy, 6.
naruszenie art. 85 KP, zobowiązującego zakład pracy do udostępniania do wglądu
dokumentów, na podstawie których obliczono wynagrodzenie oraz 7. obrazę art. 13,
129 i 133 § 1 KP, mimo bowiem zobowiązania się przez stronę pozwaną do
przestrzegania Kodeksu pracy (dział II umowy o pracę), nie przestrzegane były przepisy
dotyczące minimalnej płacy, ustawowego czasu pracy (42 godzin pracy tygodniowo), a
w przypadku wykonywania pracy w godzinach nadliczbowych nie naliczano i nie
wypłacano powodom należnego wynagrodzenia.
Sad Najwyższy zważył, co następuje:
Rozstrzygnięcie zaskarżonego wyroku Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
jest błędne, gdyż oparte zostało na wadliwych przesłankach i nieprawidłowym
rozumowaniu. W szczególności mylne jest twierdzenie tego Sądu, że z definicji art. 133
§ 1 KP jakoby jednoznacznie wynika, iż system nadgodzin związany jest z czasowym
systemem wynagradzania i że nie można mówić o nadgodzinach, gdy stosowany jest
akordowy system wynagradzania. Przepis art. 133 § 1 KP definiując pojęcie godzin
nadliczbowych nie uzależnia go od stosowanych sposobów (metod) wynagradzania (w
przepisie tym nic nie mówi się na temat systemów płac), a jedynie od przekroczenia
normy czasu pracy, która jest kategorią odrębną, w zasadniczy sposób różniącą się od
rozwiązań prawnych służących do ustalania wynagrodzenia za pracę. W myśl art. 128
KP czas pracy jest to czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji zakładu pracy,
w zakładzie lub innym wyznaczonym miejscu pracy, zaś normy czasu pracy odnoszą
się do tak rozumianego czasu i w związku z tym nie mogą być mylone ze sposobami
mierzenia nakładu oraz jakości pracy i ustalania na tej podstawie wysokości należnego
pracownikowi wynagrodzenia. Przyjęcie stanowiska sformułowanego w zaskarżonym
wyroku oznaczałoby ponadto, iż do powodów nie miałyby zastosowania nie tylko
przepisy o godzinach nadliczbowych, ale że ich czas pracy nie podlegałby żadnym
ograniczeniom w tym sensie, że w ogóle nie miałyby do nich zastosowania przepisy
ustanawiające normy czasu. Jest to z oczywistych względów nie do przyjęcia, nie tylko
z uwagi na brzmienie odpowiednich przepisów Kodeksu pracy, ale także z tego
względu, iż oznaczałoby to przekreślenie ochronnej funkcji unormowań dotyczących
czasu pracy. Pracodawca, chcący uchylić się od konieczności stosowania wynikających
z obowiązującego prawa pracy norm czasu pracy, wprowadzałby akordowy system
wynagradzania za pracę, a to zgodnie z poglądem wyrażonym przez Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oznaczałoby, że w dowolny sposób mógłby ustalać dobowy,
tygodniowy czy roczny czas pracy zatrudnianych pracowników. Zaznaczyć przy tym
należy, że powodowie nie domagali się przewidzianych w art. 134 KP dodatków za
pracę w godzinach, a jedynie takiego obliczenia ich wynagrodzenia, by uwzględniało
ono to, iż pracowali dłużej niż wynikało to z obowiązującej ich dobowej i tygodniowej
normy czasu pracy, twierdząc iż w istocie ten czas pracy w ogóle nie został przez stronę
pozwaną opłacony. Stało się tak zaś dlatego, że pracodawca nie prowadził
dokumentacji, która pozwalałaby na dokładne rozliczenie ich czasu pracy i należnego w
związku z tym wynagrodzenia, a jednocześnie stosowany przez niego akordowy system
wynagrodzenia za pracę był wadliwy, gdyż nie uwzględniał tego, że powodowie
regularnie wykonywali pracę z przekroczeniem dobowej i tygodniowej normy czasu
pracy.
W postanowieniu pkt IV umowy o pracę za granicą na czas określony zawartej
przez powodów przewidziano, iż będą oni otrzymywali wynagrodzenie walutowe netto
określone stawką akordową w wysokości "DM 12,62/godz.". Powodowie na mocy tej
umowy zobowiązali się przy tym, że będą wykonywać powierzoną im pracę w
określonym przez kierownika budowy czasie oraz zgodnie z niemieckimi normami
jakościowymi. Pomijając znaczenie ustalonej stawki dla gospodarczych stosunków
polsko-niemieckich, od strony interesów powodów przyjęta w umowie stawka ma
wyraźny cel i sens gwarancyjny. Należy ją rozumieć w ten sposób, iż strony umowy
ustaliły, że przy normalnej ilości (wydajności) i jakości pracy świadczonej przez powo-
dów ich godzinowe wynagrodzenie będzie wynosiło 12.62 DM (za każdą godzinę
pracy). Inaczej mówiąc, z ustalenia w umowie o pracę tej stawki wynikała dla praco-
dawcy powinność takiego ukształtowania parametrów akordowego systemu wynagro-
dzenia, by przy wykonywaniu przez powodów pracy w sposób sumienny i staranny ich
wynagrodzenie za pracę w ciągu 8 godzin na dobę zasadniczo odpowiadało iloczynowi
godzin pracy i ustalonej godzinowej stawki akordowej. Jednocześnie stworzony przez
stronę pozwaną system akordowy powinien być zupełny, tzn. powinien zawierać
wszystkie konieczne elementy dla prawidłowego obliczenia wynagrodzenia akordowego
powodów. Strona pozwana przy ustalaniu wynagrodzenia powodów posługiwała się
tzw. wykazami wynagrodzenia jednostkowego za pracę (zbrojarskie, betoniarskie,
szalunkowe), w których poza opisem rodzaju prac wskazane były jednostki miary i ceny
jednostkowe (w DM). Wykazy te stanowiły podstawę dla ustalenia cen akordowych na
budowach, a te z kolei stanowiły przesłankę dla ustalenia należnego wynagrodzenia w
ramach stosowanego akordu zespołowego.
Koniecznym elementem systemu akordowego są normy pracy stanowiące mier-
nik nakładu pracy, jej wydajności i jakości. W myśl art. 83 § 4 KP o zmianie normy
pracy pracownicy powinni być zawiadamiani co najmniej na 2 tygodnie przed
wprowadzeniem nowej normy. Oznacza to, że pracownicy muszą być poinformowani o
stosowanych wobec nich normach pracy, skoro pracodawca ma ich zawiadamiać z
odpowiednim wyprzedzeniem o dokonywanych zmianach norm. Normy pracy służą do
określenia, ile wytworów (produktów, operacji) powinien pracownik wykonać w
określonej jednostce czasu (np. w ciągu godziny), bądź też - co na jedno wychodzi -
wskazują ile czasu pracownik musi poświęcić na wykonanie określonych wytworów
(produktów) lub operacji. Strona pozwana - twierdząc, że stosuje system akordowy - nie
wskazała powodom, jakie mają do nich zastosowanie normy pracy, tj. ile w ciągu
godziny czy dniówki powinni wykonać określonych elementów (ich części) betoniars-
kich, zbrojarskich czy szalunkowych. Wskazanie jedynie cen jednostkowych określo-
nych prac (elementów) jest niewystarczające, gdyż dla oceny, czy przyjęty system
akordu zespołowego został prawidłowo skonstruowany istotne jest w jakim czasie - co
powinno wynikać ze stosowanych norm pracy - prace te (elementy) powinny być
wykonane. Strona pozwana zgodnie z założeniami leżącymi u podstaw zawartych
umów o pracę mogła w tym zakresie posłużyć się niemieckimi normami pracy, jednakże
przy takim ustaleniu pozostałych elementów systemu akordowego, by przy przeciętnym
wysiłku i zwykłej staranności pracowniczej powodowie mogli uzyskiwać wynagrodzenie
wynoszące średnio 12.62 DM na godzinę. Inne uregulowanie tej kwestii przekreślałoby
bowiem gwarancyjny sens wskazanego wyżej postanowienia zamieszczonego w
umowach zawartych przez powodów. Strona pozwana utrzymuje, że wykonywanie
przez powodów pracy ponad osiem godzin na dobę brało się stąd, że byli oni
pracownikami mniej doświadczonymi i mniej sprawnymi niż robotnicy niemieccy i w ten
sposób sugeruje, że wykonywali prace (elementy) w czasie dłuższym niż wynikający z
niemieckich norm pracy, jednakże norm tych strona ta powodom nie podała. Z
materiałów sprawy wynika przy tym, że strona pozwana nie prowadziła szczegółowej
dokumentacji, która pozwalałaby na ustalenie, czy i w jakim stopniu, dłuższy od
wynikającego z obowiązujących norm pracy, czas pracy powodów był wynikiem
niestarannej czy nieumiejętnej pracy, powodującej konieczność powtórzenia pewnych
prac z uwagi na ich niską jakość, a więc czy i w jakim zakresie do powodów mógł mieć
zastosowanie przepis art. 82 KP, przewidujący, że za wadliwe wykonanie z winy
pracownika produktów lub usług wynagrodzenie nie przysługuje.
W tym stanie rzeczy braki w dokumentacji pozwalającej na dokładne wyliczenie
w jakim stopniu przyczyną dłuższego niż wynika to z przyjętych norm pracy wyko-
nywania poszczególnych prac (elementów) była zła jakość pracy powodów, czy też
niedostateczna ich wydajność, nie mogą ich obciążać, zwłaszcza że strona pozwana
nie podała, jakie normy pracy mają do nich zastosowanie, a jedynie zobowiązała ich do
świadczenia pracy od godziny 6.oo do godziny 20.oo (od 6.oo do 12.oo w soboty).
Oznacza to jednocześnie, że w razie braku możliwości wykazania przez stronę pozwa-
ną, iż przyczyną dłuższego niż 8 godzin trwającego dnia pracy była niedostateczna
wydajność i jakość pracy powodów, którzy w czasie ośmiu godzin pracy nie wykonywali
ustalonych norm pracy (pod warunkiem, że strona pozwana wykaże, iż takie normy były
do powodów stosowane), należy za zasadne uznać twierdzenia powodów, iż nakład ich
pracy nie odbiegał od tego poziomu, który wymagany jest przy tego typu pracach, przez
nich wykonywane. Nie można bowiem przyjąć, że to powodów mają obciążać
negatywne konsekwencje braków w ukształtowanym przez stronę pozwaną akordowym
systemie wynagradzania oraz wady (luki) prowadzonej przez nią dokumentacji, służącej
prawidłowemu obliczaniu wynagrodzeń powodów i ich weryfikacji. W myśl bowiem art.
85 § 2 KP (art. 85 § 5 KP w nowym brzmieniu) zakład pracy (pracodawca) na żądanie
pracownika jest obowiązany udostępnić mu do wglądu dokumenty, na podstawie
których obliczone zostało jego wynagrodzenie, co oznacza, że tym samym na
pracodawcy ciąży obowiązek prawidłowego dokumentowania faktów, które są istotne z
punktu widzenia ustalenia wynagrodzenia pracownika. W konsekwencji, w razie braku
przeciwnych dowodów, należy przyjąć, że powodowie pracowali z wymaganą,
dostateczną sumiennością i starannością, świadcząc pracę z należytą wydajnością przy
zachowaniu odpowiedniej jakości, a to prowadzi do wniosku, iż ich wynagrodzenie nie
może być niższe od stawki przewidzianej w pkt IV ich umów o pracę, pomnożonej przez
liczbę faktycznie przepracowanych przez nich godzin pracy. Oznacza to wprawdzie, że
stawka akordowa 12.62 DM na godzinę w istocie w takiej sytuacji spełnia taką funkcję
jak stawka godzinowa w czasowym systemie wynagradzania za pracę, lecz jest to
następstwem jej gwarancyjnego charakteru oraz uchybień popełnionych przez stronę
pozwaną, która nie wskazała powodom obowiązujących ich norm pracy (chyba że w
uzupełniającym postępowaniu dowodowym ustalone zostałoby, że było inaczej) i nie
prowadziła w sposób właściwy dokumentacji umożliwiającej prawidłowe obliczenie
wynagrodzeń akordowych powodów oraz ich weryfikację.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 393
13
KPC orzekł jak
w sentencji.
========================================