Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 10 grudnia 1997 r.
II UKN 392/97
Okresem ubezpieczenia w rozumieniu art. 15 ust. 2 ustawy z dnia 18
grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność
gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze
zm.) jest przypadający w czasie podlegania obowiązkowi ubezpieczenia okres
faktycznego prowadzenia działalności gospodarczej lub przerw w jej faktycz-
nym prowadzeniu, w których następuje zwolnienie z opłacania składki.
Przewodniczący SSN: Barbara Wagner (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Jerzy Kuźniar, Zbigniew Myszka.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 10 grudnia 1997 r. sprawy z wniosku
Zdzisławy K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w W. o
rentę inwalidzką, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 20 maja 1997 r. [...]
I. o d d a l i ł kasację
II. przyznał pełnomocnikowi wnioskodawczyni adwokatowi Annie J. od
Skarbu Państwa kwotę 10 zł (słownie złotych dziesięć) tytułem zwrotu kosztów
udzielonej z urzędu pomocy prawnej.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w W. ustaliwszy, że urodzona 13
maja 1944 r. Zdzisława K. jest inwalidką III grupy, decyzją z dnia 9 lipca 1996 r. od-
mówił przyznania jej renty inwalidzkiej z tytułu prowadzenia działalności gospodar-
czej.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie wy-
rokiem z dnia 17 grudnia 1996 r. [...], zmienił powyższą decyzję w ten sposób, że
przyznał wnioskodawczyni rentę inwalidzką od 1 stycznia 1996 r. Sąd ustalił, że
- 2 -
Zdzisława K. spełnia warunki konieczne do nabycia prawa do wnioskowanego
świadczenia, przewidziane w art. 9 ust. 4 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubez-
pieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin
(jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.), powoływanej dalej jako „
ustawa ubezpieczeniowa” lub „ustawa”. Jest inwalidką II grupy od stycznia 1996 r.
Do 25 listopada 1995 r. prowadziła działalność gospodarczą, którą w okresie od 1
stycznia 1993 r. do 20 listopada 1995 r. zawiesiła. Na podstawie art. 3 ust. 1 ustawy
obowiązek ubezpieczenia powstaje z dniem rozpoczęcia działalności rodzącej obo-
wiązek ubezpieczenia, a ustaje z dniem zaprzestania działalności. Inwalidztwo
Zdzisławy K. powstało zatem przed upływem 18 miesięcy od ustania ubezpieczenia.
W dziesięcioleciu poprzedzającym powstanie inwalidztwa, tj. w latach 1986 - 1996,
odwołująca się ma pięcioletni okres ubezpieczenia.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych wyrok ten zaskarżył apelacją i podnosząc
zarzut naruszenia prawa materialnego, a to art. 32 pkt 3 ustawy z dnia 14 grudnia
1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267
ze zm.), powoływanej dalej jako „ustawa o z.e.p.”, wniósł o jego zmianę i oddalenie
odwołania. Organ rentowy twierdził, że Sąd błędnie przyjął, iż okres zawieszenia
działalności gospodarczej jest okresem ubezpieczenia. W okresie tym nie ma obo-
wiązku opłacania składki. Zgodnie z art. 15 ust. 2 ustawy ubezpieczeniowej okresem
ubezpieczenia jest tylko okres za który opłacono składkę na ubezpieczenie spo-
łeczne. Wnioskodawczyni nie opłacała składek od 1 stycznia 1993 r. Jej inwalidztwo
nie powstało więc, jak błędnie ustalił Sąd, w ciągu 18 miesięcy od ustania ubezpie-
czenia.
Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie wyro-
kiem z dnia 20 maja 1997 r. [...], zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie.
Zgodnie z art. 9 ust. 1 ustawy ubezpieczeniowej w związku z art. 32 pkt 3 z.e.p. jed-
nym z warunków przyznania renty inwalidzkiej z tytułu prowadzenia działalności
gospodarczej jest powstanie inwalidztwa II grupy w okresie ubezpieczenia. Za okresy
ubezpieczenia przy ustalaniu prawa do renty uważa się, zgodnie z art. 15 ust. 2
ustawy, tylko te okresy, za które opłacono składki lub w których nastąpiło zwolnienie
od opłacania składek. Zdzisława K. opłacała składki na ubezpieczenie społeczne od
1 lutego 1983 r. do 31 grudnia 1992 r. Okres 18 miesięcy należy liczyć od ustania
- 3 -
ubezpieczenia w rozumieniu art. 15 ust. 2 ustawy, tj. od 1 stycznia 1993 r. Po tej da-
cie wnioskodawczyni nie była ubezpieczona z żadnego tytułu. Od 21 listopada 1993
r. była wprawdzie zarejestrowana jako bezrobotna w Rejonowym Urzędzie Pracy w
O. ale bez prawa do zasiłku. Przypadki zwolnienia od opłacania składek określa § 37
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpiecze-
nia społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego
(jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r. Nr 68, poz. 330 ze zm.), powoływanego dalej także
jako „rozporządzenie”. W rozpoznawanej sprawie nie występuje żadna z przesłanek
przewidzianych w powołanym przepisie.
Zdzisława K. zaskarżyła ten wyrok kasacją wskazując jako jej podstawę naru-
szenie prawa materialnego, a to art. 15 ust. 2 oraz art. 9 ust. 1 i 4 ustawy ubezpie-
czeniowej. Skarżąca wywodziła, że ustanie obowiązku ubezpieczenia z tytułu pro-
wadzenia działalności gospodarczej pozostaje w związku z zaprzestaniem tejże
działalności, a nie z jej zawieszeniem. W okresie zawieszenia działalności nie ustaje
obowiązek ubezpieczenia. Zawieszenie powoduje jedynie zwolnienie z obowiązku
opłacania składki. Powołany w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku § 37 rozporzą-
dzenia nie zawiera enumeratywnego katalogu sytuacji powodujących zwolnienie z
obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne. Według art. 15 ust. 2
ustawy ubezpieczeniowej okresami ubezpieczenia są miesiące kalendarzowe, za
które ubezpieczony opłacił składki lub w których nastąpiło zwolnienie od opłacania
składek. Sąd naruszył ten przepis przyjmując, że Zdzisława K. była ubezpieczona
tylko do 31 grudnia 1992 r., a w konsekwencji, że jej inwalidztwo powstało po upływie
18 miesięcy od ustania ubezpieczenia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Bezpośrednim przedmiotem sporu w rozpoznawanej sprawie jest kontrowersja
dotycząca kwestii czy inwalidztwo Zdzisławy K. powstało [...] w okresie 18 miesięcy
od ustania ubezpieczenia. Prawidłowe jej rozstrzygnięcie wymaga ustalenia praw-
nego znaczenia użytego w art. 15 ust. 2 ustawy ubezpieczeniowej pojęcia „ okres
ubezpieczenia”. Sąd I instancji oraz wnioskodawczyni identyfikują okres ubezpie-
- 4 -
czenia z okresem podlegania obowiązkowi ubezpieczenia z art. 3 ustawy. Zdaniem
Sądu II instancji i organu rentowego okresem ubezpieczenia jest okres faktycznego
prowadzenia działalności gospodarczej i opłacania z tego tytułu składki lub zwolnie-
nia z opłacania składki.
Działalność gospodarcza to, według definicji legalnej zawartej w art. 2 ust. 1
ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz. U. Nr 41, poz. 324
ze zm.) „ działalność wytwórcza, budowlana, handlowa i usługowa, prowadzona w
celach zarobkowych i na własny rachunek podmiotu prowadzącego taką działal-
ność”. Zawieszenie działalności gospodarczej nie jest instytucją prawną. Nie przewi-
dują tego rodzaju zmiany w prowadzeniu działalności, w każdym razie expressis
verbis, przepisy powołanej wyżej ustawy. Jest zawieszenie sytuacją faktyczną pole-
gającą na, w założeniu czasowym, zaprzestaniu odpłatnego wykonywania ewiden-
cjonowanych lub koncesjonowanych czynności, usług, dzieł, robót. W okresie tym
osoba formalnie prowadząca działalność gospodarczą nie osiąga dochodu. Podsta-
wowy, zarobkowy cel działalności nie jest realizowany. Powoduje to określone kon-
sekwencje także w zakresie prawa ubezpieczenia społecznego.
Ubezpieczenia społeczne stanowią system zagwarantowanych ustawowo
świadczeń zabezpieczających ubezpieczonego przed skutkami utraty środków
utrzymania pozyskiwanych własną pracą. Obowiązek ubezpieczenia jest przeto
związany z zarobkowym świadczeniem pracy. Wynika stąd, że osoba podlegająca
obowiązkowi ubezpieczenia powinna uzyskiwać dochód, gwarantujący jej samej oraz
jej rodzinie zaspokojenie podstawowych potrzeb, i to ze źródeł stanowiących tytuł
ubezpieczenia. W przeciwnym razie ubezpieczenie na wypadek utraty tego dochodu
jest bezprzedmiotowe.
Okresy prowadzenia działalności gospodarczej, podlegania obowiązkowi
ubezpieczenia z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej oraz ubezpieczenia z
tego tytułu nie są tożsame znaczeniowo.
Zgodnie z treścią art. 1 ust. 1 ustawy obowiązkowemu ubezpieczeniu spo-
łecznemu podlegają osoby fizyczne mające polskie obywatelstwo, prowadzące
działalność gospodarczą na własny rachunek na podstawie wpisu do ewidencji
działalności gospodarczej, koncesji lub innych szczególnych uprawnień. Przepis ten,
co potwierdzają dalsze jego części, wyznacza podmiotowy zakres obowiązku ubez-
- 5 -
pieczenia. Odpowiada na pytanie kto podlega obowiązkowi ubezpieczenia społecz-
nego z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej.
Według art. 3 ust. 1 ustawy, „ obowiązek ubezpieczenia powstaje z dniem
rozpoczęcia działalności rodzącej obowiązek ubezpieczenia, a ustaje z dniem, w
którym nastąpiło zaprzestanie działalności. Granice czasowe tego obowiązku wyz-
naczają daty wskazane przez ubezpieczonego właściwemu organowi jako dzień roz-
poczęcia i zaprzestania działalności.
Za okres ubezpieczenia według art. 15 ust. 2 ustawy ubezpieczeniowej uważa
się „miesiące kalendarzowe, za które ubezpieczony opłacił składki na ubezpieczenie
lub w którym nastąpiło zwolnienie od opłacania składek”. Obowiązek opłacania
składki jest związany z prowadzeniem działalności gospodarczej, a nie z okresem
podlegania obowiązkowi ubezpieczenia z tego tytułu. Składka wymierzana jest od
uzyskanego dochodu. Brak dochodu uzasadnia zaniechanie poboru składki. Obo-
wiązek opłacania składki istnieje zatem dopóki działalność gospodarcza prowadzona
jest nie tylko de iure ale i de facto.
Swoistą kategorią prawną jest zwolnienie od opłacania składki. Przypadki
zwolnienia osób prowadzących działalność gospodarczą od opłacania składek okre-
śla § 37 rozporządzenia MPiPS z dnia 29 stycznia 1990 r. Sytuacje przewidziane w
tym przepisie są związane z niemożnością wykonywania pracy w ramach działalno-
ści gospodarczej i zarobkowania na tej podstawie, z konkretnie określonych przyczyn
- choroby, macierzyństwa oraz odbywania służby wojskowej. Regułą wynikającą z
istoty ubezpieczeń jest zasada wzajemności składki i świadczenia. Wszelkie przepisy
wprowadzające od niej wyjątki powinny być wykładane ściśle. Katalog zdarzeń
powodujących zwolnienie z opłacania składki zawarty w § 37 rozporządzenia należy
przeto uznać za enumeratywny.
Sytuacja prowadzącego działalność gospodarczą w okresie jej zawieszenia
jest zbliżona do sytuacji pracownika w okresie urlopu bezpłatnego. Pracownik taki
nadal pozostaje w stosunku pracy (zatrudnieniu), ale jego prawa (w tym prawo do
wynagrodzenia) i obowiązki (w tym obowiązek świadczenia pracy) ulegają zawie-
szeniu. Za pracownika korzystającego z urlopu bezpłatnego pracodawca nie opłaca
składki na ubezpieczenie społeczne, ale też okres urlopu tego rodzaju nie jest
uwzględniany, co do zasady, w stażu emerytalno - rentowym ani jako, co oczywiste,
- 6 -
składkowy ani jako nieskładkowy. Nie jest on też traktowany, co wynika z art. 6 ust. 2
ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach
ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104, poz. 450 ze
zm.), jako okres nieskładkowy w zakresie skutków przewidzianych w art. 32 pkt 3
ustawy o z.e.p.
Powyższe uzasadnia pogląd, że obowiązek opłacania składek na ubezpie-
czenie społeczne istnieje tylko w okresie faktycznego prowadzenia działalności gos-
podarczej. Okresem ubezpieczenia w rozumieniu art. 15 ust. 2 ustawy jest wobec
tego przypadający w czasie podlegania obowiązkowi ubezpieczenia okres faktycz-
nego prowadzenia działalności gospodarczej lub przerw w jej faktycznym prowadze-
niu spowodowanych chorobą, macierzyństwem lub służbą wojskową.
Odnosząc te ogólne rozważania do stanu faktycznego rozpoznawanej sprawy
należy stwierdzić, co następuje:
Zdzisława K. nie prowadziła faktycznie działalności gospodarczej od 1 stycz-
nia 1993 r. Od tej też daty, nie uzyskując dochodu z tego tytułu, nie miała obowiązku
opłacania i nie opłacała składek na ubezpieczenie społeczne, nie będąc jednak z
tego obowiązku zwolnioną. Okres jej ubezpieczenia w rozumieniu art. 15 ust. 2
ustawy zakończył się przeto z dniem 31 grudnia 1992 r. Przy niekwestionowanym
przez strony ustaleniu co do powstania jej inwalidztwa II grupy w styczniu 1996 r. z
wyliczenia matematycznego wynika, że warunek nabycia prawa do renty inwalidzkiej
przewidziany w art. 9 ust. 1 ustawy ubezpieczeniowej w związku z art. 32 pkt 3
ustawy o z.e.p. nie został spełniony.
Kasacja nie ma usprawiedliwionych podstaw. Dlatego też Sąd Najwyższy,
stosownie do treści art. 393
12
KPC, orzekł jak w sentencji.
========================================