Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 13 listopada 1998 r.
II UKN 299/98
Wykonywanie niektórych czynności rolniczych w gospodarstwie rolnym,
w okresie odbywania nauki w szkole średniej, wymagającej codziennych kilku-
setkilometrowych dojazdów do niej, nie podlega uwzględnieniu przy ustalaniu
okresów składkowych jako okres pracy w gospodarstwie rolnym według art. 5
pkt 3 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o
zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr
104, poz. 450 ze zm.).
Przewodniczący: SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Maria Mańkowska, Maria Tyszel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 13 listopada 1998 r. sprawy z wniosku
Mirosława P. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w B. o za-
liczenie okresu zatrudnienia i wcześniejszą emeryturę, na skutek kasacji wniosko-
dawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Białymstoku z dnia 7 kwietnia 1998 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyro-
kiem z dnia 22 grudnia 1997 r. [...], rozpoznając odwołanie Mirosława P. od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w B. z dnia 20 maja 1997 r., odmawia-
jącej przyznania ubezpieczonemu prawa do wcześniejszej emerytury dla pracowni-
ków zwalnianych z pracy z przyczyn dotyczących pracodawcy, „zmienił” zaskarżoną
decyzję i zaliczył mu do okresów składkowych okresy pracy w gospodarstwie rolnym
rodziców od 1 września do 30 września 1957 r., od 1 maja do 30 września w latach
1958, 1959, 1960, 1961 oraz od 1 maja do 23 czerwca 1962 r. oraz oddalił odwołanie
w pozostałej części, dotyczącej przyznania prawa do wcześniejszej emerytury.
2
Rozpoznając apelacje obu stron od tego wyroku Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Białymstoku wyrokiem z dnia 7 kwietnia 1998 r., częściowo
uwzględniając apelację organu rentowego, zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób,
że zaliczył ubezpieczonemu do okresów składkowych okresy pracy w gospodarstwie
rolnym rodziców od 24 czerwca do 1 września w latach 1958, 1959, 1960, 1961, a w
pozostałej części oddalił apelację organu rentowego oraz w całości apelację ubez-
pieczonego, a także „oddalił odwołanie w pozostałej części”.
Z ustaleń faktycznych dokonanych w sprawie wynikało, że organ rentowy nie
przyznał ubezpieczonemu prawa do wcześniejszej emerytury dla pracowników zwal-
nianych z pracy z przyczyn dotyczących zakładów pracy na podstawie przepisów
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 stycznia 1990 r. (Dz.U. Nr
4, poz. 27), uwzględniając do wymaganego 40 letniego stażu emerytalnego okresów
składkowych i nieskładkowych jedynie 35 lat i 6 miesięcy. Okresami spornymi w
sprawie były okresy pracy w gospodarstwie rolnym rodziców ubezpieczonego w
okresie jego nauki w Technikum Kolejowym w W. w latach 1957-1962. Ubezpieczony
nie figurował w książce meldunkowej internatu szkolnego w 1962 r., a z jego wy-
jaśnień i zeznań świadków wynikało, że codziennie dojeżdżał i powracał ze szkoły
pociągiem 160 km do miejsca zamieszkania i położenia gospodarstwa rolnego rodzi-
ców we wsi Ż., w którym wykonywał wszystkie konieczne prace. Sądy ustaliły, że
ubezpieczony codziennie wstawał o 400
rano i wyjeżdżał do szkoły już przed godziną
500
rano, nauka w szkole trwała 5-6 godzin, co umożliwiało mu powrót ze szkoły
około godziny 1700
i w razie przystąpienia po spożyciu posiłku do pracy w gospo-
darstwie rolnym mógłby pracować 4 godziny dziennie do 2200
. Na sen pozostawałoby
mu jedynie 6 godzin, bez uwzględnienia czasu na konieczny odpoczynek i naukę.
Przy takich ustaleniach Sąd Apelacyjny przyjął za niecelowe przesłuchiwanie
dalszych świadków na okoliczność codziennego wykonywania pracy w gospodars-
twie rolnym rodziców w spornym okresie i uznał, że ubezpieczony mógł po powrocie
ze szkoły doraźnie pomagać rodzicom przy niektórych pracach w gospodarstwie rol-
nym, ale pogodzenie obowiązków szkolnych ze stałą pracą w wymiarze co najmniej
połowy etatu było możliwe jedynie w okresach wakacyjnych.
W kasacji ubezpieczonego podniesiono zarzuty naruszenia prawa material-
nego - przez „błędną wykładnię i zastosowanie art. 5 pkt 3 ustawy o waloryzacji eme-
rytur i rent z dnia 17 października 1991 r. Dz.U. Nr 104, poz. 450) przez wyłączenie
okresów składkowych od 1956 r. do ... 31 sierpnia 1962 r.”, oraz naruszenie przepi-
3
sów postępowania: art. 328 § 2 KPC - przez nieodniesienie się w uzasadnieniu zas-
karżonego wyroku do zeznań świadka E. U., z których wynikało, że ubezpieczony
pracował w spornym okresie w gospodarstwie rolnym rodziców; art. 316 KPC - przez
nieuwzględnienie, że ubezpieczony stał się właścicielem gospodarstwa rolnego w
1962 r., a także art. 227 i 233 § 1 KPC przez pominięcie wniosków dowodowych
ubezpieczonego o przesłuchanie dalszych świadków na okoliczność wykonywania
przez niego w spornym okresie stałej pracy w gospodarstwie rolnym rodziców.
Skarżący wskazał na niekonsekwencję Sądu Apelacyjnego, który uwzględnił ubez-
pieczonemu okresy pracy wakacyjnej, a pominął okresy pracy w czasie ferii zimo-
wych i w święta, a nadto nie uwzględnił okresu pracy we własnym gospodarstwie
rolnym, po jego przejęciu w dniu 3 kwietnia 1962 r., do ukończenia nauki w szkole, tj.
okresu od 24 czerwca 1962 r. do 31 sierpnia 1962 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja nie zasługuje na uwzględnienie, ponieważ Sąd Apelacyjny prawidło-
wo wykazał bezzasadność żądania zaliczenia pracy w gospodarstwie rolnym w
okresie pobierania przez ubezpieczonego nauki w szkole średniej położonej w dużej
odległości od miejsca zamieszkania. Uzasadnienie to jest przekonujące, albowiem
racjonalnie nie było możliwe pogodzenie obowiązków ucznia szkoły średniej, który w
latach 1956-1962 miał codziennie dojeżdżać do szkoły po 160 km w jedną stronę, z
pracą w gospodarstwie rolnym rodziców w rozumieniu art. 5 pkt 3 ustawy z dnia 17
października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i
rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.). Wprawdzie
przepis ten nie zawiera czasowych ani innych wymagań dotyczących świadczenia
takiej pracy, poza jej wykonywaniem w gospodarstwie rolnym po ukończeniu 16 roku
życia, ale nie oznacza to dopuszczalności dowolnego uwzględnienia każdego okresu
wykonywania jakiejkolwiek pracy przez dzieci rolników. Świadczy o tym nie tylko
uzależnienie dopuszczalności uwzględniania okresów pracy w gospodarstwie rolnym
od ukończenia 16 lat życia, pomimo notoryjnego faktu przygotowywania i korzystania
przez rolników z pomocy świadczonej przez dzieci przy prowadzeniu gospodarstwa
rolnego już przed osiągnięciem tego pułapu wiekowego. Jest to bowiem
akceptowany w wymiarze socjologicznym i kulturowym składnik wychowania i
uczestnictwa dzieci rolników we wspólnocie rodziny rolniczej. Ustanowienie przez
4
ustawodawcę granicy 16 lat, której przekroczenie umożliwia nadanie znaczenia
prawnego pracy w gospodarstwie rolnym dzieci rolników w sferze prawa pracy lub
prawa ubezpieczeń społecznych, wynika nie tylko z mającej uwarunkowania w pra-
wie międzynarodowym prawnej potrzeby ochrony prawidłowego rozwoju psycho-
fizycznego dzieci przed ukończeniem ustawowo określonego przedziału wiekowego.
Ustawowe uzależnienie określonych uprawnień od uzyskania wskazanej granicy
wiekowej jest racjonalnie powiązane z uzyskaniem psychofizycznych możliwości wy-
konywania efektywnej pracy w rozmiarze uznanym przez ustawodawcę za wymaga-
jący określonych prawnych gwarancji ochronnych.
W takich ogólnych uwarunkowaniach nie powinno być sporu, że dopuszczal-
ność uwzględniania przypadających przed dniem 1 stycznia 1983 r. okresów pracy w
gospodarstwie rolnym po ukończeniu 16 roku życia jako okresów składkowych w
rozumieniu art. 5 pkt 3 ustawy rewaloryzacyjnej niekwestyjnie odnosi się do okresów
pracy w rolnictwie w typowym całodziennym rozmiarze koniecznym przy prowadze-
niu gospodarstwa rolnego, która wymagała stałego wykonywania lub pozostawania w
gotowości do świadczenia normalnych obowiązków rolniczych. Taki wniosek uza-
sadnia wprowadzone do systemu rolniczych ubezpieczeń społecznych od do dnia 1
stycznia 1983 r. ustawowe określenie ubezpieczonego domownika, którym - w ujęciu
art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
indywidualnych i członków ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 268 ze zm.) - była osoba
pracująca w gospodarstwie rolnym, dla której praca ta stanowiła główne źródło
utrzymania, jeżeli pozostawała z rolnikiem we wspólnym gospodarstwie domowym,
ukończyła 16 lat i nie podlegała innemu ubezpieczeniu społecznemu. Natomiast wed-
ług aktualnie obowiązującej definicji legalnej domownika (art. 6 pkt 2 ustawy z dnia
20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z
1993 r., Nr 71, poz. 342 ze zm.) nacisk został położony na stały charakter pracy
domownika w gospodarstwie rolnym i brak związania z rolnikiem stosunkiem pracy.
W odniesieniu do spornych okresów wykonywania takiej pracy, które przypa-
dały przed dniem 1 stycznia 1983 r., dopuszczalność uwzględniania tych okresów
należało co najmniej oceniać poprzez jej wykonywanie takiej pracy w wymiarze nie
niższym niż połowa normalnie wymaganego czasu pracy w rolnictwie (per analogiam
z art. 2 ust. 2 pkt 1 ustawy rewaloryzacyjnej). Tymczasem z ustaleń i racjonalnych
konstatacji Sądu Apelacyjnego wynikało, że ubezpieczony nie pracował w gospo-
darstwie rolnym rodziców w rozumieniu art. 5 pkt 3 tej ustawy, ponieważ w spornym
5
okresie jego głównym zajęciem była nauka w szkole średniej, wymagająca codzien-
nych kilkusetkilometrowych dojazdów, która nie pozwalała mu na wykonywanie pracy
w gospodarstwie rolnym rodziców w takim rozmiarze. Z tego też powodu nie było
podstaw prawnych do zaliczenia okresów pracy ubezpieczonego w ferie i święta.
Zbędne było również przesłuchiwanie dodatkowych świadków, którzy mogliby pot-
wierdzić niekwestyjne przecież wykonywanie niektórych czynności przez ubezpie-
czonego po jego powrocie ze szkoły, które kwalifikowały się jako zwyczajowa pomoc,
a nie stała praca w gospodarstwie rolnym rodziców w rozmiarze, który miałby wpływ
na zwiększenie jego stażu okresów składkowych. Natomiast bezzasadny okazał się
kasacyjny zarzut niezaliczenia okresu prowadzenia gospodarstwa rolnego po jego
przejęciu przez ubezpieczonego w 1962 r., w wymiarze określonym w kasacji, tj. od
24 czerwca do 31 sierpnia 1962 r., ponieważ okres ten był już wcześniej uwzględ-
niony przez organ rentowy.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy oddalił kasację na podstawie art.
39312
KPC.
Jedynie incydentalnie Sąd Najwyższy sygnalizuje wątpliwości co do prawidło-
wości zaliczania w sentencji wyroku dodatkowych okresów do stażu emerytalnego
okresów składkowych i nieskładkowych, jeżeli nie wpływa to na powstanie lub zwięk-
szenie się prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Jakkolwiek bowiem
praktyka taka faktycznie czyni niespornymi dodatkowo zaliczone okresy w toku in-
nych lub kolejnych procedur rentowych, to przecież nie podważa prawidłowości
kwestionowanej decyzji organu rentowego o odmowie przyznania ubezpieczonemu
prawa do wcześniejszej emerytury z braku wymaganego stażu okresów składkowych
i nieskładkowych.
========================================