Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 23 lutego 1999 r.
I PKN 588/98
Porozumienie w sprawie gwarancji socjalnych zawarte między związkiem
zawodowym a przyszłym nabywcą akcji w spółce akcyjnej będącej pracodawcą nie jest
porozumieniem zbiorowym w rozumieniu art. 9 § 1 KP.
Przewodniczący: SSN Jadwiga Skibińska-Adamowicz (sprawozdawca), Sę-
dziowie SN: Andrzej Kijowski, Barbara Wagner.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 23 lutego 1999 r. sprawy z powództwa
Ludmiły S. przeciwko Zakładom Tłuszczowym „K.” SA w K. o odszkodowanie, na
skutek kasacji powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 16 lipca
1998 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w punkcie II oraz punkcie I podpunkt 2 i w tym
zakresie przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Gdańsku do ponownego rozpoz-
nania wraz z orzeczeniem o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Bydgoszczy wyro-
kiem z dnia 19 maja 1998 r. oddalił powództwo Ludmiły S. przeciwko Zakładom
Tłuszczowym „K.” SA w K. o odprawę. Ustalił, że powódka była zatrudniona u strony
pozwanej na stanowisku specjalisty do spraw papierów wartościowych na podstawie
umowy o pracę zawartej na czas nie określony od dnia 1 lutego 1997 r. W dniu 30
października 1997 r. pracodawca wypowiedział jej umowę o pracę z zachowaniem
miesięcznego okresu wypowiedzenia, podając jako przyczynę odmowę podjęcia
pracy na stanowisku kierownika sekcji finansowej. Zdaniem Sądu Wojewódzkiego
wypowiedzenie umowy o pracę było uzasadnione w rozumieniu art. 45 KP, gdyż w
pozwanych Zakładach powstała potrzeba zatrudnienia pracownika na wymienionym
stanowisku, a powódka odmówiła jego objęcia. Motywy jej decyzji, „osobiste i czysto
subiektywne”, nie zasługiwały zaś na aprobatę, gdyż sprowadzały się do tego, że na
2
nowym stanowisku powódka nie miała możliwości specjalizacji giełdowej i rozwijania
zainteresowań rynkiem papierów wartościowych. Znaczenie tych motywów musi jed-
nak ustąpić względowi na interes pracodawcy.
Sąd Wojewódzki ponadto ustalił, że w dniu 25 kwietnia 1997 r. przedstawiciele
obydwu Związków Zawodowych działających u strony pozwanej i przedstawiciel na-
bywcy akcji imiennych i akcji na okaziciela należących do pozwanych Zakładów, któ-
rym jest „C.H. B.V.” z siedzibą w U. w Holandii, zawarli porozumienie, w którym ku-
pujący zagwarantował utrzymanie zatrudnienia w pozwanej Spółce przez okres 24
miesięcy od chwili zawarcia umowy kupna akcji tej Spółki od Skarbu Państwa
wszystkim pracownikom, którzy w dniu podpisania umowy posiadali zawartą ze
Spółką umowę o pracę na czas nie określony w wymiarze całego etatu. Gwarancja
zatrudnienia oznaczała, że strona pozwana nie mogła rozwiązać umowy o pracę na
czas nie określony, chyba że reprezentacja Związków Zawodowych działających w
Spółce wyraziłaby zgodę na rozwiązanie przez Spółkę umowy o pracę z zachowa-
niem stosownego okresu wypowiedzenia. Wobec tego, że działające u strony pozwa-
nej Związki Zawodowe wyraziły zgodę na rozwiązanie z powódką umowy o pracę,
nie było przeszkód do jej wypowiedzenia.
Sąd Apelacyjny w Gdańsku wyrokiem z dnia 16 lipca 1998 r. zmienił zaskar-
żony wyrok w ten sposób, że zasądził od strony pozwanej na rzecz powódki kwotę
4.633,20 zł tytułem odszkodowania z odsetkami od dnia 8 grudnia 1992 r. i oddalił
powództwo o zapłatę odprawy z tytułu rozwiązania umowy o pracę.
Sąd drugiej instancji zaznaczył, że obowiązek wskazania przyczyny rozwiąza-
nia umowy o pracę przewidziany w art. 30 § 4 KP ma to znaczenie, że w razie zak-
westionowania przez pracownika decyzji pracodawcy, spór przed sądem toczy się w
granicach podanego zarzutu (przyczyny), a pracodawca w toku procesu jest pozba-
wiony możliwości powoływania innych jeszcze przyczyn. Wobec tego Sąd Woje-
wódzki postąpił prawidłowo ograniczając badanie zasadności dokonanego powódce
wypowiedzenia umowy do przyczyny, którą była odmowa podjęcia pracy na stanowi-
sku kierownika sekcji finansowej. Jednak Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę na to, że o
ile jest to typowa przyczyna dla wypowiedzenia zmieniającego, o tyle nie jest typowa
dla wypowiedzenia definitywnego. Nie jest bowiem w żadnej mierze związana z ne-
gatywną oceną dotychczasowego sposobu wykonywania przez powódkę obowiąz-
ków służbowych na stanowisku specjalisty do spraw papierów wartościowych. Jest to
jednak przyczyna uzasadniona interesem pracodawcy. Poza tym trzeba też zauwa-
3
żyć, że z reguły jeżeli określona przyczyna uzasadnia wypowiedzenie definitywne, to
będzie ona też wystarczająca dla wypowiedzenia zmieniającego. Z drugiej strony nie
można jednak pomijać tego, że przyczyny stanowiące podstawę wypowiedzenia
zmieniającego powinny być adekwatne do tego wypowiedzenia, podobnie jak w
określonej współzależności pozostają przyczyny i sposób rozwiązania umowy o
pracę: natychmiastowy i za wypowiedzeniem. W konsekwencji Sąd Apelacyjny uznał,
że przyczyna odmowy podjęcia przez powódkę pracy na stanowisku kierownika sek-
cji finansowej sama przez się (wobec niepodania innych jeszcze przyczyn w piśmie
wypowiadającym umowę), nie uzasadniała wypowiedzenia umowy o pracę. Z tego
względu na podstawie art. 386 § 1 i art. 4771
KPC Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżo-
ny wyrok i zasądził od strony pozwanej na rzecz powódki odszkodowanie na podsta-
wie art. 471
w związku z art. 45 § 1 KP, odpowiadające dwumiesięcznemu wynagro-
dzeniu za pracę.
Gdy chodzi o odprawę pieniężną przewidzianą w porozumieniu z dnia 25
kwietnia 1997 r. w sprawie rozwiązań socjalnych w związku z prywatyzacją pozwa-
nych Zakładów, Sąd Apelacyjny stwierdził, że jednym z trzech warunków uzyskania
przez pracownika odprawy jest niewyrażenie przez reprezentację związków zawo-
dowych działających w spółce zgody na wypowiedzenie pracownikowi umowy o
pracę. W przypadku powódki oba związki zawodowe, które zawarły porozumienie,
wyraziły zgodę na wypowiedzenie. Zatem w części dotyczącej odprawy należało od-
dalić apelację stosownie do art. 385 KPC.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego w części oddalającej apelację złożyła powódka
kasację, wnosząc o jego zmianę w tej części i zasądzenie na jej rzecz odprawy pie-
niężnej przewidzianej w art. 1 ust. 3 porozumienia w sprawie rozwiązań socjalnych w
związku z prywatyzacją pozwanych Zakładów oraz kosztów postępowania według
norm przepisanych.
Zdaniem powódki zaskarżony wyrok narusza prawo materialne wskutek błęd-
nej wykładni § 1 porozumienia w sprawie rozwiązań socjalnych, będącego załączni-
kiem do umowy z dnia 22 lipca 1997 r. o sprzedaży akcji pozwanych Zakładów przez
Skarb Państwa Spółce C.H. B.V. w U., polegającej na uznaniu, że powódce nie
przysługuje odprawa pieniężna, podczas gdy prawidłowa wykładnia umowy implikuje
tezę przeciwną. Narusza również przepisy art. 9 i art. 232
KP. Sąd Wojewódzki pomi-
nął to, że związki zawodowe są powołane do ochrony interesów pracowników i w
związku z tym nie rozważył, czy z punktu widzenia praw i interesów pracowników
4
oraz przepisów o reprezentacji związkowej dopuszczalne jest, by zgoda związków
zawodowych na rozwiązanie umowy o pracę w drodze wypowiedzenia wyłączała
prawo podmiotowe pracownika do odprawy pieniężnej oraz czy w porozumieniu zbio-
rowym mogą być zawarte postanowienia przewidujące współdecydujący udział orga-
nizacji związkowych w procesie zwalniania pracowników z pracy w okresie ochron-
nym 24 miesięcy. Zgodnie z kierunkiem orzecznictwa Sądu Najwyższego, wszelkie
nazwane porozumienia z udziałem związku zawodowego jako strony tego porozu-
mienia mogą wprowadzać wiążące dla stron tylko takie regulacje, które w sposób
korzystniejszy kształtują świadczenia na rzecz pracowników. Przeczy natomiast temu
postanowienie porozumienia, według którego zgoda reprezentacji związków zawo-
dowych na rozwiązanie z pracownikiem umowy o pracę stanowi przesłankę eliminu-
jącą jego prawo do odprawy pieniężnej związanej z ustaniem stosunku pracy. Poza
tym stosownie do art. 232
KP, jeżeli przepisy prawa pracy przewidują współdziałanie
pracodawcy z zakładową organizacją związkową w indywidualnych sprawach ze sto-
sunku pracy, to chodzi o organizację reprezentującą pracownika z racji jego
członkostwa w związku zawodowym albo tę, która wyraziła zgodę na obronę praw
pracownika nie należącego do tego związku. Tymczasem porozumienie wprowadziło
wspólną reprezentację związków zawodowych działających w pozwanych Zakładach,
przyznając jej uprawnienia do decydowania o pozbawieniu pracownika świadczenia
pieniężnego w związku z ustaniem zatrudnienia. Przede wszystkim jednak związki
zawodowe są powołane do ochrony interesów pracowników, wobec czego stosownie
do art. 9 KP przedmiotowe porozumienie, jako zawierające mniej korzystne postano-
wienia niż przepisy Kodeksu pracy, innych ustaw i aktów wykonawczych, jest we
wskazanym zakresie nieważne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja okazała się uzasadniona, choć nie wszystkie jej zarzuty są trafne.
Nie jest trafny zarzut naruszenia art. 9 KP. Przepis ten w § 1 wskazuje, jakie
są źródła prawa pracy i wymienia oprócz przepisów Kodeksu pracy oraz przepisów
innych ustaw i aktów wykonawczych określających prawa i obowiązki pracowników i
pracodawców, także postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na
ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów i statutów określających prawa i obo-
wiązki stron stosunku pracy. Porozumienie z dnia 25 kwietnia 1997 r., zawarte mię-
5
dzy Związkami Zawodowymi działającymi w pozwanych Zakładach a nabywcą akcji
tych Zakładów w sprawie rozwiązań socjalnych w związku z ich prywatyzacją, nie
jest porozumieniem zbiorowym w rozumieniu art. 9 § 1 KP. Według bowiem tego
przepisu warunkiem zaliczenia porozumienia do kategorii źródeł prawa pracy jest
jego oparcie „na ustawie”, to znaczy na przepisach rangi ustawowej, a ponadto za-
warcie go przez partnerów socjalnych, to znaczy przez pracodawcę i zakładową or-
ganizacją związkową (lub zakładowe organizacje związkowe bądź ich wspólną re-
prezentację). Z tego względu porozumienie z dnia 25 kwietnia 1997 r. w sprawie
gwarancji socjalnych, jako nie odpowiadające porozumieniu zbiorowemu w rozu-
mieniu art. 9 § 1 KP, nie może być oceniane z punktu widzenia normy zawartej w art.
9 § 2 KP, stanowiącej, że postanowienia porozumień zbiorowych nie mogą być mniej
korzystne dla pracowników niż przepisy Kodeksu pracy oraz innych ustaw i aktów
wykonawczych. Tak więc zarzut kasacji, że wyrok Sądu Apelacyjnego, nie
uwzględniający roszczenia powódki o odprawę pieniężną z tytułu rozwiązania umowy
o pracę przed upływem 24 miesięcy od chwili kupna akcji pozwanych Zakładów
przez C.H. BV w U., naruszył art. 9 KP, jest nietrafny, zaś z uwagi na brak podstaw
do zastosowania wymienionego przepisu Sąd Najwyższy nie mógł też rozważać, czy
postanowienia omawianego porozumienia są mniej korzystne dla pracowników, w
tym także dla powódki, niż przepisy Kodeksu pracy oraz innych ustaw i aktów wy-
konawczych stanowiących gwarancję minimalnych uprawnień pracowniczych.
Zasadny jest natomiast zarzut naruszenia art. 232
KP. Przepis ten określa
obowiązki pracodawcy związane ze współdziałaniem z zakładową organizacją
związkową przy podejmowaniu decyzji w indywidualnych sprawach ze stosunku
pracy pracowników zrzeszonych i nie zrzeszonych w związkach zawodowych i pos-
tanawia, że pracodawca ma obowiązek współdziałać w takich sprawach z zakładową
organizacją związkową reprezentującą pracownika z tytułu jego członkostwa w
związku zawodowym albo z tytułu wyrażenia zgody na obronę praw pracownika nie
zrzeszonego w związku. Przepis ten również stanowi, że współdziałanie w indywi-
dualnych sprawach pracowniczych powinno odbywać się „zgodnie z ustawą o związ-
kach zawodowych”. Powyższa regulacja wespół z art. 30 ustawy z dnia 23 maja
1991 r. o związkach zawodowych (Dz.U. Nr 55, poz. 234 ze zm.) oznacza więc, że w
każdym zastrzeżonym przepisami przypadku podejmowania decyzji w indywidual-
nych sprawach ze stosunku pracy pracodawca ma obowiązek współdziałać z zakła-
dową organizacją związkową stosownie do zasad i sposobu tego współdziałania
6
przewidzianych dla pracowników zrzeszonych i nie zrzeszonych w związku zawo-
dowym.
Z art. 38 § 1 KP wynika, że o zamiarze wypowiedzenia pracownikowi umowy o
pracę zawartej na czas nie określony pracodawca zawiadamia na piśmie reprezen-
tującą pracownika zakładową organizację związkową, podając przyczynę uzasad-
niającą rozwiązanie umowy. Stosownie do art. 38 § 2 KP, jeżeli organizacja ta
uważa, że wypowiedzenie umowy byłoby nieuzasadnione, może zgłosić na piśmie
umotywowane zastrzeżenia. Jak z powyższych przepisów wynika, prawo wypowia-
dania się w przedmiocie zamiaru wypowiedzenia umowy o pracę przysługuje nie
każdej zakładowej organizacji związkowej, lecz tylko zakładowej organizacji związ-
kowej reprezentującej pracownika, to znaczy tej, której członkiem jest określony pra-
cownik lub tej, która wyraziła zgodę na obronę jego praw. Z punktu widzenia powyż-
szego unormowania poważne zastrzeżenia wzbudza więc postanowienie art. 1 ust. 1
porozumienia z dnia 25 kwietnia 1997 r. przyznające reprezentacji dwóch Związków
Zawodowych działających w pozwanych Zakładach prawo wyrażania zgody na roz-
wiązanie przez pracodawcę umów o pracę z zachowaniem okresu wypowiedzenia.
Nie uwzględnia bowiem wymagań zawartych w art. 38 § 1 i 2 KP oraz w art. 30 w
związku z art. 7 ustawy o związkach zawodowych, nie ma zaś w sprawie ustaleń
świadczących o tym, że którykolwiek z tych Związków był uprawniony do reprezen-
towania powódki i obrony jej praw pracowniczych.
Słuszny jest także pogląd zawarty w kasacji, według którego przyznanie re-
prezentacji Związków Zawodowych działających w pozwanych Zakładach uprawnie-
nia do decydowania o pozbawieniu pracownika świadczenia pieniężnego (odprawy) z
powodu rozwiązania z nim umowy o pracę, jest sprzeczne z celem i zadaniami
związków zawodowych. Z wielu przepisów ustawy o związkach zawodowych (art.
4,7,8, 30) wynika, że istota działalności związków polega na obronie praw i interesów
pracowników i to nie tylko tych pracowników, których reprezentują na zasadach
przewidzianych w art. 232
KP. Związki zawodowe bronią bowiem także praw i intere-
sów zbiorowych wszystkich pracowników, niezależnie od ich przynależności związ-
kowej. Należy zatem stwierdzić, że zawarte w porozumieniu z dnia 25 kwietnia 1997
r. uprawnienie reprezentacji Związków Zawodowych w pozwanych Zakładach (tj. dla
Związku Zawodowego NSZZ „Solidarność” i Związku Zawodowego NSZZ Pracowni-
ków Zakładów Tłuszczowych) do wyrażenia zgody na wypowiedzenie umowy o
pracę, którego konsekwencją jest utrata przez pracownika prawa do odprawy pie-
7
niężnej, jest oczywiście sprzeczne z celem i zadaniami związków zawodowych i
wykracza poza ramy ich działania zakreślone wymienionymi wyżej przepisami.
Tymczasem Sąd Apelacyjny uznał za dopuszczalną taką konstrukcję prawną,
według której, jeżeli reprezentacja Związków Zawodowych wyrazi zgodę na rozwią-
zanie z pracownikiem umowy o pracę za wypowiedzeniem w tzw. okresie ochronnym
wynoszącym w sprawie 24 miesiące, to znaczy, że wyraziła także zgodę na pozba-
wienie pracownika prawa do odprawy pieniężnej (§ 1 ust. 1 i 3 porozumienia). Z § 1
ust. 1 porozumienia wynika przy tym, że możliwość wypowiedzenia umowy zawartej
na czas nie określony i akceptacja tej czynności przez reprezentację Związków Za-
wodowych nie została uzależniona od wystąpienia jakiejkolwiek przyczyny, podczas
gdy inny sposób rozwiązania umowy o pracę i zwolnienie od „gwarancji zatrudnienia”
zostały w § 1 ust. 2 porozumienia powiązane z istnieniem ściśle lub mniej ściśle
określonych przyczyn, takich jak: śmierć pracownika, przejście na emeryturę lub
uzyskanie uprawnień do renty, ustanie stosunku pracy w warunkach określonych w
art. 52 i art. 66 KP, wypowiedzenie umowy o pracę przez pracownika itp. W odnie-
sieniu więc do wypowiedzeń umów o pracę zawartych na czas nie określony zasady
przyjęte w omawianym porozumieniu są niezgodne z przepisem art. 38 § 1 KP, który
wymaga od pracodawcy podania przyczyny uzasadniającej rozwiązanie umowy.
Również zakładowa organizacja związkowa – stosownie do art. 38 § 2 KP – wypo-
wiada się na temat zamierzonego wypowiedzenia umowy w ramach przedstawionej
jej przyczyny. W związku zatem z powyższą regulacją niedopuszczalne było przyję-
cie w drodze jakiegokolwiek porozumienia, że zgoda zakładowej organizacji związ-
kowej na wypowiedzenie umowy o pracę zwalniała pracodawcę od wskazania przy-
czyny. Ponadto w myśl art. 45 § 1 KP podana przez pracodawcę przyczyna wypo-
wiedzenia musi być uzasadniona w rozumieniu tego przepisu, bez względu na to, jak
ją oceni zakładowa organizacja związkowa. W razie więc wystąpienia pracownika do
sądu pracy z roszczeniem o odprawę pieniężną z tytułu wypowiedzenia umowy o
pracę (tym bardziej wypowiedzenia w tzw. okresie ochronnym), los jego roszczenia
będzie zawsze zależał od zasadności przyczyny. Wprawdzie w rozpoznawanej spra-
wie Sąd Apelacyjny zajmował się kwestią przyczyny wypowiedzenia powódce
umowy o pracę i uznał, że odmowa podjęcia przez nią pracy na stanowisku kierowni-
ka sekcji finansowej nie uzasadniała rozwiązania umowy w tym trybie, wobec czego
zmieniając wyrok Sądu Wojewódzkiego zasądził na rzecz powódki odszkodowanie z
tytułu nieuzasadnionego wypowiedzenia umowy o pracę (art. 471
w związku z art. 45
8
§ 1 KP), jednak gdy chodzi o żądanie odprawy pieniężnej wyszedł z błędnego zało-
żenia, że skoro reprezentacja obu Związków Zawodowych wyraziła zgodę na wypo-
wiedzenie, to – niezależnie od zasadności przyczyny – nie przysługuje powódce
prawo do odprawy pieniężnej.
Z tych względów kasacja okazała się uzasadniona, a uchylenie zaskarżonego
wyroku w części rozstrzygającej o odprawie pieniężnej i kosztach postępowania stało
się konieczne ze względu na istnienie podstawy kasacyjnej przewidzianej w art. 3931
pkt 1 KPC. Dlatego stosownie do art. 39313
§ 1 KPC Sąd Najwyższy orzekł jak w
sentencji wyroku.
========================================