Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 15 kwietnia 1999 r.
I PKN 11/99
Zasadność powierzenia stanowiska dyrektora szkoły na okres krótszy
niż 5 lat szkolnych (art. 36a ust. 1 zdanie drugie ustawy z dnia 7 września 1991
r. o systemie oświaty, jednolity tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 67, poz. 329 ze zm.)
podlega kontroli sądowej.
Przewodniczący: SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Walerian
Sanetra (sprawozdawca), Barbara Wagner.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 15 kwietnia 1999 r. sprawy z po-
wództwa Reginy W. przeciwko Gminie i Miastu C. o ustalenie, na skutek kasacji po-
wódki od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Zielonej Górze z dnia 9 listopada 1998 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania
Sądowi Okręgowemu w Zielonej Górze, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie
o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
W imieniu powódki Reginy W. wniesiona została kasacja od wyroku Sądu
Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Zielonej Górze z dnia 9
listopada 1998 r. [...], którym Sąd ten oddalił jej apelację od wyroku Sądu Rejonowe-
go-Sądu Pracy w Zielonej Górze z dnia 31 sierpnia 1998 r. [...].
Powódka wystąpiła z powództwem przeciwko Urzędowi Miasta i Gminy w C. o
ustalenie, że zatrudniona jest na stanowisku dyrektora Szkoły Podstawowej w P. od
dnia 1 października 1997 r. do dnia 31 sierpnia 2002 r. W uzasadnieniu swojego żą-
dania podała, że w uchwale zarządu [...] Gminy i Miasta C. przyjęto, że powierza się
jej funkcję dyrektora szkoły na okres od dnia 1 października 1997 r. do dnia 31 sierp-
nia 1999 r., a więc tylko na dwa lata, zamiast – jak to przewiduje art. 36a ust. 8
ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (jednolity tekst: Dz.U. z 1996 r.
2
Nr 67, poz. 329 ze zm.) – na okres 5 lat szkolnych, tj. do dnia 31 sierpnia 2002 r.
Wskazała przy tym, że nie zostały jej przedstawione przyczyny uzasadniające odstą-
pienie od ustawowego terminu powierzenia stanowiska dyrektora szkoły, a może to
nastąpić tylko w uzasadnionych przypadkach. Z ustaleń poczynionych przez Sąd
Pracy wynika, że powódka Regina W. jest nauczycielem mianowanym, zatrudnionym
w Szkole Podstawowej w P. na stanowisku dyrektora. Ostatnio stanowisko to powie-
rzył powódce Zarząd Gminy i Miasta C. uchwałą z dnia 3 listopada 1997 r. na okres
od 1 października 1997 r. do 31 sierpnia 1999 r. Uchwałę zarządu z 3 listopada 1997
r. poprzedził konkurs na stanowisko dyrektora szkoły, przeprowadzony w dniu 24
września 1997 r., wygrany przez powódkę. Na posiedzeniu w dniu 25 września 1997
r. Zarząd Gminy jednomyślnie podjął decyzję o powierzeniu powódce stanowiska dy-
rektora szkoły na okres jednego roku. Pismem z dnia 12 stycznia 1998 r. powódka
zwróciła się do Burmistrza Gminy i Miasta C. o sprostowanie decyzji odnośnie do
powierzenia stanowiska, przez zmianę daty końcowej z 31 sierpnia 1999 r. na 31
sierpnia 2002 r. W odpowiedzi, pismem z dnia 10 lutego 1998 r. Burmistrz wyjaśnił,
że okres powierzenia stanowiska jest zgodny z uchwałą zarządu oraz ustawą o sys-
temie oświaty.
W pierwszej kolejności Sąd Pracy zajął się kwestią dopuszczalności wniesie-
nia przez powódkę powództwa o ustalenie stosunku pracy z uwagi na brzmienie art.
189 KPC. Zgodnie z art. 189 KPC, powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia
lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. W oce-
nie tego Sądu w niniejszej sprawie brak jest interesu prawnego po stronie powódki,
gdyż nie występuje niepewność stanu prawnego. Sytuacja prawna powódki jest
„obiektywnie” ustabilizowana. Stanowisko dyrektora szkoły zostało jej powierzone na
okres do 31 sierpnia 1999 r. Okoliczności sprawy wskazują, że było to zgodne z wolą
stron, natomiast uchwała zarządu nie została unieważniona w trybie rozstrzygnięcia
nadzorczego. Po doręczeniu jej pisma zawierającego informację o treści uchwały, w
tym o okresie na jaki powierzono jej stanowisko, które w istocie było ofertą w rozu-
mieniu art. 66 KC, powódka w dalszym ciągu pełniła (bez zastrzeżeń) obowiązki dy-
rektora szkoły. Pismo skierowane do powódki określało wszelkie istotne elementy
stosunku pracy, a mianowicie rodzaj pracy, termin jej rozpoczęcia i wynagrodzenie
za pracę. Na warunkach tych powódka pracowała od dnia 3 listopada 1997 r. Swoje
zastrzeżenia odnośnie do okresu na jaki powierzono jej stanowisko zgłosiła dopiero
12 stycznia 1998 r., a więc po dwóch miesiącach. Po doręczeniu pisma wyjaśniają-
3
cego, powódka w dalszym ciągu zajmowała stanowisko dyrektora szkoły. Nie można
więc twierdzić, że została postawiona w sytuacji bez wyjścia, gdyż przez cały czas
pozostawała nauczycielem mianowanym. Zgodnie więc z wolą stron, w oparciu o
ważną uchwałę zarządu gminy, która nie została wzruszona ani w trybie rozstrzyg-
nięcia nadzorczego, ani przez skargę do NSA, powódce powierzone zostało stano-
wisko dyrektora szkoły na okres do 31 sierpnia 1999 r. Gdyby zgodnie z jej żądaniem
Sąd ustalił okres zatrudnienia powódki na tym stanowisku do dnia 31 sierpnia 2002
r., nie byłoby to w istocie ustalenie istnienia stosunku prawnego, a jego
ukształtowanie, to zaś jest niedopuszczalne w ramach powództwa z art. 189 KPC.
Rozpoznając apelację powódki Sąd drugiej instancji uznał, że kluczowe zna-
czenie w sprawie mają dwa zagadnienia: 1. czy pozwana Gmina powierzając powód-
ce pełnienie funkcji kierownika Szkoły Podstawowej w P. od października 1997 r. do
31 sierpnia 1999 r. uczyniła to z naruszeniem art. 36a ustawy z dnia 7 września 1991
r. o systemie oświaty oraz 2. czy powódka miała interes prawny w dochodzeniu
ustalenia (art. 189 KPC), iż powierzenie to jest skuteczne do dnia 31 sierpnia 2002 r.
Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty w art. 36a ust. 8 stanowi, iż
stanowisko dyrektora szkoły powierza się na lat 5, przy czym w zdaniu drugim prze-
widuje możliwość powierzenia tej funkcji na okres krótszy (jednak nie krótszy od 1
roku), jeżeli jest to uzasadnione w danym przypadku. Ustawa nie stanowi ani jakie
okoliczności mogą uzasadniać powierzenie pełnienia tej funkcji na okres krótszy od 5
lat, ani nie wskazuje trybu lub organu uprawnionego do weryfikacji owych okoliczno-
ści. Przyjąć należy na gruncie aktualnego stanu prawnego, iż okoliczności te powinny
być wyartykułowane. Obojętne jest natomiast, czy wobec organu nadzorującego
szkołę (kuratora), czy wobec bezpośrednio zainteresowanego (dyrektora szkoły). W
rozpatrywanej sprawie konkurs na stanowisko dyrektora szkoły przeprowadzony był
w dniu 24 września 1997 r. W dniu 25 września 1997 r. Zarząd Gminy w C. powia-
domił Kuratora Oświaty w Z.G. o wynikach konkursu (korzystnych dla powódki) i
szczegółowo wskazał okoliczności, które w jego przekonaniu uzasadniały powierze-
nie powódce funkcji dyrektora Szkoły Podstawowej w P. na okres jednego roku. Były
nimi dobra ocena pracy dyrektora (powódki) dokonana w kwietniu 1997 r. oraz wy-
syłanie przez rodziców dzieci z rejonu działania szkoły do szkół w C. i Z.G. „co
świadczy o braku zaufania rodziców do odpowiedniego poziomu nauczania w Szkole
Podstawowej w P.”
4
Wobec podania tych okoliczności, Kurator Oświaty w Z.G. nie sprzeciwił się
powierzeniu powódce obowiązków kierowniczych (dyrektora szkoły) na okres krótszy
niż 5 lat. W zakresie braku interesu prawnego powódki w dochodzeniu ustalenia (art.
189 KPC) Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych podzielił pogląd prawny wyrażony
przez Sąd pierwszej instancji. Powódka interesu takiego nie miała. Pozwana gmina
skorzystała zaś z przysługujących jej uprawnień w sposób ustawowo określony.
W kasacji podniesiony został zarzut, iż w zaskarżonym przez nią wyroku dosz-
ło do naruszenia art. 18 KP w związku z art. 36a ust. 8 ustawy z dnia 7 września
1991 r. o systemie oświaty „przez przyjęcie mniej korzystnego postanowienia umowy
o pracę, co do czasu pełnienia funkcji kierowniczej” oraz art. 189 KPC „przez stwier-
dzenie braku interesu prawnego po stronie powódki w ustaleniu właściwego okresu
trwania umowy o pracę na tym stanowisku”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja została uwzględniona, gdyż ma ona zasadniczo usprawiedliwione
podstawy. Sąd Najwyższy rozstrzyga bowiem sprawę w granicach kasacji (art. 39311
KPC), a to oznacza, że jeżeli nie kwestionuje się w niej sposobu zastosowania prze-
pisów postępowania, który doprowadził do ustalenia określonego stanu faktycznego,
to stan ten – tak jak został on zdefiniowany w zaskarżonym wyroku – jest dla Sądu
Najwyższego miarodajny, nawet gdy w kasacji (w jej uzasadnieniu) jest on kwestio-
nowany. Stąd też częściowo inny opis przebiegu zdarzeń uwzględnionych przez Sąd
drugiej instancji zamieszczony w końcowej części uzasadnienia kasacji, nie mógł
zostać wzięty przez Sąd Najwyższy pod uwagę. Idzie tu zwłaszcza o ustalenie, że
Kurator Oświaty w Z.G. został powiadomiony o przyczynach, dla których powódka
nie została zatrudniona na stanowisku dyrektora szkoły na okres pięciu lat, lecz na
okres krótszy.
Sąd drugiej instancji stanął na stanowisku, iż powództwo Reginy W. nie zasłu-
guje na uwzględnienie z dwóch powodów. Pierwszy z nich to ten, że z przepisu art.
36a ust. 8 ustawy o systemie oświaty nie wynika powinność powiadomienia powoły-
wanego dyrektora szkoły o przyczynach zatrudnienia go na tym stanowisku na czas
krótszy niż pięć lat. Drugi zaś to brak interesu prawnego (w rozumieniu art. 189 KPC)
po stronie powódki żądającej ustalenia istnienia stosunku pracy o określonej treści. Z
tym drugim powodem trudno się zgodzić i o tyle uzasadniony jest zarzut naruszenia
5
art. 189 KPC. Sąd drugiej instancji, w przeciwieństwie do Sądu Pracy uznał, iż na
przeszkodzie zastosowania art. 189 KPC w niniejszej sprawie stoi brak interesu
prawnego po stronie powódki. Natomiast Sąd Pracy w istocie przyjął, że nie tylko
brak jest tego interesu ale, że niejako ze względu na naturę i okoliczności żądania
powódki nie polega ono na domaganiu się ustalenia istnienia stosunku pracy, lecz
ukształtowania jego treści. Nie jest to pogląd trafny, podobnie jak i bezpodstawna jest
ocena Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, iż powódka nie miała interesu praw-
nego w ustaleniu jej stosunku pracy. Żądanie ustalenia istnienia (nieistnienia) sto-
sunku prawnego w ujęciu art. 189 KPC dotyczy bowiem nie tylko tego, czy określony
stosunek między stronami został nawiązany i trwa, ale także i tego jaka jest jego
treść (jego istotne elementy), w tym treść uprawnień stron, a w każdym razie czas
trwania (istnienia) określonego stosunku prawnego. Niewątpliwie w interesie powódki
leżało ustalenie, że jej stosunek pracy na stanowisku dyrektora szkoły został nawią-
zany na okres pięciu lat. Ponieważ od tego ustalenia zależy treść różnego rodzaju
uprawnień powódki i szerzej jej przyszła sytuacja prawna (status) należy zdaniem
Sądu Najwyższego ocenić, iż interes ten ma charakter prawny (ma cechy interesu
„obiektywnego” i zdeterminowanego przyszłą prawną sytuacją powódki) w pojęciu
art. 189 KPC.
Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych zasadnie przyjął, iż z art. 36a ust. 8
ustawy o systemie oświaty nie wynika powinność „wyartykułowania” powodów za-
proponowania nauczycielowi zatrudnienia na stanowisku dyrektora szkoły na okres
krótszy niż pięcioletni. Sąd ten trafnie akcentuje, że przewidując możliwość powie-
rzenia funkcji dyrektora na okres krótszy niż pięć lat przepis ten nie podaje kryteriów
oceny „uzasadnionego przypadku”, ani też nie wskazuje trybu jej formułowania, ani
organu uprawnionego do weryfikacji ustalenia, że zachodzi uzasadniony przypadek
powierzenia funkcji dyrektora szkoły na krótszy okres niż pięcioletni. Zasadność ta-
kiego wniosku potwierdza chociażby zestawienie regulacji zawartej w art. 36a ust. 8
ustawy o systemie oświaty z art. 30 § 4 KP, który przewiduje konieczność podania
pracownikowi przyczyny uzasadniającej wypowiedzenie mu umowy o pracę na czas
nie określony lub rozwiązania z nim umowy bez wypowiedzenia. Ponieważ analo-
gicznej regulacji brak w ustawie o systemie oświaty to należy tym bardziej przyjąć, iż
przyczyny, dla których proponuje się nauczycielowi powierzenie stanowiska dyrekto-
ra na okres krótszy niż pięcioletni nie muszą być mu przez zarząd gminy podawane.
Nie oznacza to jednakże, iż powierzenie stanowiska na okres krótszy niż pięć lat
6
może nastąpić bez istnienia obiektywnej (rzeczywistej) przyczyny, a więc mimo braku
„uzasadnionego przypadku”. Istnienie takiego „przypadku” może zostać zweryfiko-
wane na drodze sądowej (przed sądem pracy). Jeżeli bowiem powierza się pracow-
nikowi stanowisko dyrektora szkoły na krótszy okres niż pięć lat bez istnienia sto-
sownego uzasadnienia, a więc gdy powierzenie takie jest bezzasadne, to w ten spo-
sób dochodzi do naruszenia normy prawnej (art. 36a ust. 8 zdanie drugie ustawy o
systemie oświaty). To zaś oznacza, iż czynność prawna, w drodze której następuje
powierzenie stanowiska dyrektora, a ściślej biorąc jeden z jej elementów, a mianowi-
cie klauzula dotycząca długości trwania stosunku pracy o określonej treści, pozostaje
w kolizji z ustawą. To zaś uzasadnia sięgnięcie do art. 58 § 3 KC (w związku z art.
300 KP), który przewiduje, że jeżeli nieważnością z powodu sprzeczności z ustawą,
zasadami współżycia społecznego albo z powodu „obejścia prawa” jest dotknięta
tylko cześć czynności prawnej, to czynność ta pozostaje w mocy co do pozostałych
części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością
czynność nie zostałaby dokonana. W dalszej kolejności prowadzi to do wniosku, iż w
przypadku braku uzasadnienia dla skrócenia okresu powierzenia funkcji dyrektora
szkoły, a więc naruszenia art. 36a ust. 8 zdanie drugie ustawy o systemie oświaty,
czynność prawna (powierzenie funkcji) jest ważna, a jedynie nieważne jest posta-
nowienie, że powierzenie funkcji następuje na okres krótszy niż pięcioletni. Do ana-
logicznego wniosku prowadzi analiza art. 18 § 2 KP, który przewiduje, że postano-
wienia aktów prawnych nawiązujących stosunki pracy, mniej korzystne dla pracow-
nika niż przepisy prawa pracy są nieważne, a zamiast nich stosuje się odpowiednie
przepisy tego prawa. W sytuacji, gdy brak jest uzasadnienia dla skrócenia okresu
powierzenia stanowiska dyrektora szkoły to nie tylko, że zachodzi sprzeczność czyn-
ności prawnej z ustawą ale jest to przy tym taka sprzeczność, która polega na wpro-
wadzeniu postanowienia mniej korzystnego dla pracownika od tego co wynika z art.
36a ust. 8 zdanie drugie ustawy o systemie oświaty. Skutek w tym wypadku nastę-
puje automatycznie, a ściślej mówiąc w ujęciu art. 58 § 3 KC postanowienia dotknięte
nieważnością nie mają mocy prawnej, natomiast w myśl art. 18 KP są nieważne, a
zamiast nich stosuje się odpowiednie przepisy prawa pracy co skądinąd na jedno
wychodzi. Powódka w gruncie rzeczy żądała stwierdzenia właśnie, że postanowienie
o krótszym niż pięcioletni okresie powierzenia jej stanowiska dyrektora szkoły jest
nieważne (zostało zastąpione przez regułę ogólną z art. 36a ust. 8 ustawy o systemie
oświaty), a tym samym domagała się ustalenia treści jej stosunku pracy, mówiąc zaś
7
jeszcze precyzyjniej, że łączący ją z pracodawcą stosunek pracy o określonej treści
ma w normalnym toku zdarzeń istnieć dłużej (5 lat). O tyle więc błędne jest
stanowisko Sądu Pracy sprowadzające się do tezy, iż żądanie powódki dotyczyło
ukształtowania prawa a nie ustalenia stosunku pracy. O żadnej natomiast
sprzeczności z przepisami prawa pracy (ustawą) nie może być mowy, gdy przepis
art. 36a ust. 8 zdanie drugie ustawy o systemie oświaty zostaje zastosowany zgodnie
z jego brzmieniem, a więc gdy okres powierzenia stanowiska dyrektora szkoły zos-
taje skrócony w granicach i zgodnie z kompetencjami przyznanymi organowi gminy.
Inaczej mówiąc, jeżeli skorzystanie z kompetencji mieści się w granicach określonych
ustawą, to mimo tego, iż konkretna decyzja podjęta w tych ramach może być
oceniana jako mniej korzystna od tej, która również mogłaby być możliwa w ramach
tego, co wynika z ustawy, to jednak nie oznacza to, iż zachodzi w takim wypadku
sprzeczność, o której mowa w art. 18 KP. Postanowieniami mniej korzystnymi dla
pracownika „niż przepisy prawa pracy” w rozumieniu art. 18 KP są bowiem tylko takie
postanowienia, które są z tymi przepisami (równocześnie) sprzeczne; gdy określone
postanowienie jest zgodne z przepisem prawa pracy to eo ipso nie może być mniej
korzystne „niż przepisy prawa pracy”. Prowadzi to do wniosku, że postawiony w
kasacji zarzut naruszenia art. 18 KP w związku z art. 36a ust. 8 ustawy o systemie
oświaty nie jest trafny. Wynika to przede wszystkim stąd, iż w kasacji nie twierdzi się,
że brak było podstaw do przyjęcia, że zachodzi w sprawie „uzasadniony przypadek”
skrócenia okresu powierzenia powódce funkcji dyrektora szkoły. Ponadto z ustaleń
poczynionych w zaskarżonym nią wyroku wynika, że „uzasadnienie” dla takiej decyzji
istniało. Kasacja ogranicza się jedynie do zarzutu, iż powódka nie została poinfor-
mowana o przyczynach skrócenia okresu powierzenia jej funkcji dyrektora szkoły,
jednakże zarzut ten jest chybiony, gdyż obowiązku tego rodzaju nie da się wywieść z
art. 36a ust. 8 zdanie drugie ustawy o systemie oświaty, ani też z jakiegokolwiek in-
nego przepisu. Tym samym bezpodstawny jest zarzut naruszenia art. 18 KP, bo w
świetle wywodów kasacji i ustaleń faktycznych dokonanych w zaskarżonym wyroku
nie ma podstaw by twierdzić, iż został naruszony art. 36a ust. 8 zdanie drugie ustawy
o systemie oświaty. Oznacza to, że postanowienie o powierzeniu powódce stanowis-
ka dyrektorskiego na okres jednego roku – przy przyjęciu ustaleń faktycznych doko-
nanych przez Sąd drugiej instancji – nie jest sprzeczne z ustawą (przepisami prawa
pracy), a tym samym nie może być mowy o pogwałceniu art. 18 KP.
8
Dodatkowo należy wyjaśnić, że zbyt daleko idący jest pogląd Sądu drugiej ins-
tancji, w myśl którego przyczyny uzasadniające skorzystanie z możliwości przewi-
dzianej w art. 36a ust. 8 zdanie drugie ustawy o systemie oświaty powinny być
podane organowi sprawującemu nadzór pedagogiczny. W myśl bowiem art. 36a ust.
2 ustawy o systemie oświaty powierzenie stanowiska dyrektora szkoły może nastą-
pić, jeżeli organ sprawujący nadzór pedagogiczny nie zgłosi umotywowanego zas-
trzeżenia, w terminie 14 dni od przedstawienia kandydata na to stanowisko. Z sys-
tematyki art. 36a ustawy o systemie oświaty, przy uwzględnieniu ponadto reguł wy-
kładni logiczno-językowej, wynika, że organowi sprawującemu nadzór pedagogiczny
przedstawia się jedynie kandydata na stanowisko dyrektora i to tylko w celu ewen-
tualnego zgłoszenia umotywowanego zastrzeżenia co do zamiaru powierzenia mu
tego stanowiska. Obowiązek ten nie obejmuje jednakże wyjaśnienia przyczyn, dla
których organ prowadzący szkołę zamierza powierzyć nauczycielowi stanowisko dy-
rektora szkoły na okres krótszy niż pięć lat, a w zakresie kompetencji organu nadzoru
pedagogicznego nie mieści się możliwość zgłoszenia umotywowanych zastrzeżeń w
tym zakresie.
W ogólności analiza zarzutów kasacji prowadzi do wniosku, że zaskarżony
wyrok jest błędny w zakresie w jakim przyjęto w nim, że art. 189 KPC stoi na przesz-
kodzie uwzględnieniu powództwa, natomiast nie jest trafny zarzut kasacyjny naru-
szenia art. 18 KP w związku z art. 36a ust. 8 ustawy o systemie oświaty, z uwagi na
to, iż związany został jedynie z tym, że powódce nie podano przyczyny skrócenia
okresu na jaki powierzone jest stanowisko dyrektora szkoły. Ponieważ Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił powództwo powołując się na art. 189 KPC, a nie
miał do tego podstaw, konieczne było uchylenia wyroku z tego powodu.
Z powyżej przytoczonych względów oraz mając na uwadze art. 39313
§ 1 KPC
Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================