Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 13 kwietnia 1999 r.
I PKN 663/98
Pracodawca nie ma obowiązku uiszczenia odsetek od kwot nie przeka-
zanych w terminie na rachunek bankowy zakładowego funduszu świadczeń
socjalnych.
Przewodniczący: SSN Andrzej Kijowski, Sędziowie SN: Roman Kuczyński,
Jadwiga Skibińska-Adamowicz (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 13 kwietnia 1999 r. sprawy z po-
wództwa Zarządu Oddziału Związku Nauczycielstwa Polskiego w W. przeciwko Li-
ceum Ogólnokształcącemu w W. i Kuratorium Oświaty w S. o zapłatę, na skutek ka-
sacji strony powodowej od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Białymstoku z dnia 30 czerwca 1998 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Zarząd Oddziału ZNP w W. żądał nakazania Liceum Ogólnokształcącemu w
W. i Kuratorowi Oświaty w S., by przekazali na Zakładowy Fundusz Świadczeń So-
cjalnych w pozwanym Liceum kwotę 18.109 zł z odsetkami od dnia 1 października
1996 r., gdyż kwota ta – wbrew obowiązkowi ustawowemu – nie została na konto
Funduszu przekazana.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Giżycku wyrokiem z dnia 13 listopada 1997 r. od-
dalił powództwo. Ustalił, że zgodnie z art. 5 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakła-
dowym funduszu świadczeń socjalnych (jednolity tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 70, poz.
335) niesporna co do wysokości kwota 18.109 zł powinna wpłynąć najpóźniej do dnia
30 września 1996 r. na konto Funduszu Świadczeń Socjalnych pozwanego Liceum,
co jednak nie nastąpiło. Kontrola przeprowadzona przez inspektora pracy wykazała
natomiast, że w dniu 12 września 1996 r. pozwane Liceum dokonało przelewu kwoty
2
14.980 zł z konta Funduszu na konto Banku Zachodniego w B. na pokrycie zobowią-
zań powstałych wskutek zakupu opału w II i III kwartale 1996 r. W dniu zaś 30 kwiet-
nia 1996 r. Kuratorium Oświaty w S. przejęło do spłaty zobowiązanie pozwanego
Liceum związane z obowiązkiem przekazania na rzecz Funduszu Świadczeń Soc-
jalnych kwoty 18.109 zł. W dniu 24 września 1997 r. Kurator Oświaty w S. wydał po-
lecenie przelewu kwoty 18.109 zł na konto Funduszu Świadczeń Socjalnych pozwa-
nego Liceum, jednak do dnia wniesienia pozwu, tj. do dnia 10 października 1997 r.,
kwota ta na konto Funduszu nie wpłynęła. Stało się to dopiero w toku procesu. Po-
nieważ jednak strona powodowa mimo to popierała powództwo w całości, Sąd Rejo-
nowy oddalił je uznając, że skoro należność główna została zaspokojona, nie ma
podstaw do jej zasądzenia. Gdy natomiast chodzi o odsetki, Sąd pierwszej instancji
uznał, że wprawdzie w myśl art. 481 KC w przypadku zwłoki dłużnika z zapłatą na-
leżności głównej wierzycielowi należą się odsetki, jednak w rozpoznawanej sprawie,
oceniając uprawnienie wierzyciela, należy mieć na uwadze to, że w charakterze
dłużników występowały instytucje o szczególnym charakterze. Jak wiadomo, do
głównych zadań szkoły należy kształcenie dzieci i młodzieży, a do kuratora – nadzór
nad prawidłowym realizowaniem tego zadania. Charakter działalności podmiotów bę-
dących pozwanymi w sprawie wiąże się więc często z brakiem po ich stronie odpo-
wiednich środków finansowych, tym bardziej że nie dysponują one własnymi środ-
kami, lecz uzyskują je na skutek decyzji Ministra Edukacji Narodowej. W rozpozna-
wanej sprawie przyczyną nieprzekazania środków na rzecz Funduszu była koniecz-
ność pokrycia długu z tytułu zakupu opału. Jednak wskutek tego Fundusz ten nie
przestał funkcjonować, zaś pozwane Liceum mogło spełniać swoje funkcje. Z tego
względu oddalenie roszczenia o odsetki ma – zdaniem Sądu Rejonowego – oparcie
w art. 8 KP.
Wyrokiem z dnia 30 czerwca 1998 r. Sąd Wojewódzki w Białymstoku oddalił
apelację, którą złożyła strona powodowa, opartą na zarzucie naruszenia art. 6 ust. 2
ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych oraz
art. 481 KC. Sąd drugiej instancji podkreślił, że oddalenie powództwa o zapłatę
kwoty 18.109 zł było uzasadnione, gdyż jeszcze przed wniesieniem pozwu kwota ta
wpłynęła na konto Funduszu. Co się zaś tyczy odsetek, to żądanie ich nie znajduje
uzasadnienia w przepisach prawa cywilnego. Obowiązek przekazania przez praco-
dawcę określonych środków finansowych na konto zakładowego funduszu świad-
czeń socjalnych nie jest długiem pracodawcy. Środki te bowiem nie przestają być
3
jego własnością. Pracodawca jest jedynie ograniczony w możliwości dysponowania
nimi, gdyż mogą być przeznaczone tylko na finansowanie działalności socjalnej. W
myśl art. 10 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. środkami funduszu świadczeń socjalnych
administruje kierownik zakładu pracy, mając na uwadze określone w regulaminie za-
sady przeznaczania środków tego Funduszu na poszczególne cele i rodzaje działal-
ności socjalnej oraz zasady i warunki korzystania ze świadczeń i usług finansowych z
Funduszu. Fundusz jest instrumentem, który służy zaspokajaniu przez pracodawcę
bytowych, socjalnych i kulturalnych potrzeb pracowników, dlatego opóźnienia w
przekazaniu przez pracodawcę wpłat na rachunek bankowy tego Funduszu nie
można uznać za nienależyte wykonanie zobowiązania w rozumieniu prawa cywilne-
go. W związku z tym nie może mieć zastosowania w sprawie art. 481 KC. Sąd
Wojewódzki zaznaczył, że wprawdzie jego stanowisko w kwestii odsetek różni się od
stanowiska Sądu Rejonowego, jednak oddalenie powództwa w tym zakresie odpo-
wiada prawu.
W kasacji od wyroku Sądu Wojewódzkiego strona powodowa żądała jego
uchylenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania wraz z zasądzeniem od
pozwanych kosztów procesu, w tym 750 zł z tytułu zastępstwa procesowego.
Zarzuciła naruszenie art. 481 § 1 w związku z art. 415 KC polegające na uznaniu, że
nie należą się jej odsetki ustawowe od kwoty 18.109 zł mimo zadysponowania przez
pozwane Liceum środkami zakładowego funduszu socjalnego w sposób sprzeczny z
ustawą z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych. Zda-
niem strony powodowej przeznaczenie środków będących już na koncie Funduszu
na inne cele, między innymi na zakup opału, jest sprzeczne z ustawą i stanowi wy-
kroczenie przeciwko prawom pracownika. Jest to również czyn niedozwolony, które-
go popełnienie daje prawo żądania odsetek ustawowych na rzecz tego Funduszu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja nie zawiera usprawiedliwionych podstaw.
Odsetki stanowią rodzaj wynagrodzenia za korzystanie z pieniędzy (lub rzeczy
oznaczonych co do gatunku) należących do innej osoby. Według art. 359 § 1 KC
odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności praw-
nej albo z ustawy, z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu. Użyte w
tymże przepisie wyrażenie „tylko wtedy” oznacza, że poza wypadkami przewidzia-
4
nymi w tym przepisie odsetki się nie należą. Odsetki są świadczeniem ubocznym w
stosunku do świadczenia głównego i mają w stosunku do niego charakter akcesoryj-
ny, co oznacza, że obowiązek ich zapłaty istnieje obok świadczenia głównego i nie-
zależnie od tego, czy świadczenie główne zostało spełnione, czy też nie. Obowiązek
zapłaty odsetek nie może istnieć, gdy nie ma stosunku zobowiązaniowego wynikają-
cego z umowy lub z czynu niedozwolonego.
Strona powodowa jako podstawę prawną żądania zapłaty odsetek podała art.
481 § 1 w związku z art. 415 KC. Tym samym wskazała, że źródłem stosunku zobo-
wiązaniowego jest czyn niedozwolony popełniony przez pozwanych, natomiast obo-
wiązek zapłaty przez nich odsetek wynika z ustawy.
Art. 481 § 1 KC przewiduje, że jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem
świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia,
choćby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okolicz-
ności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Dla zastosowania tego przepisu
konieczna jest więc – gdy chodzi o odsetki – możliwość postawienia Zarządu Od-
działu ZNP w W. w roli wierzyciela, a pozwanych – w roli dłużników. Konieczne jest
ponadto stwierdzenie, że wskutek czynu niedozwolonego strona powodowa poniosła
szkodę. Art. 415 KC stanowi bowiem wyraźnie, że obowiązek naprawienia szkody
istnieje w stosunku do osoby, której została wyrządzona szkoda.
Analiza postanowień ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu
świadczeń socjalnych (jednolity tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335 ze zm.) nie
pozwala uznać, że nieprzekazanie w terminie przez pracodawcę – pozwane Liceum
Ogólnokształcące w W. na rachunek bankowy zakładowego funduszu świadczeń
socjalnych kwoty 18.109 zł zrodziło obowiązek zapłaty odsetek na konto tego Fun-
duszu.
Z przepisów ustawy wynika, że pracodawcy, będący jednostkami organizacyj-
nymi prowadzącymi gospodarkę finansową na zasadach określonych w ustawie z
dnia 5 stycznia 1991 r. – Prawo budżetowe (Dz.U. z 1993 r. Nr 72, poz. 344 ze zm.),
tworzą zakładowy fundusz świadczeń socjalnych (art. 3 ust. 3), przeznaczony na
działalność socjalną na rzecz osób uprawnionych do korzystania z Funduszu oraz na
dofinansowanie zakładowych obiektów socjalnych (art. 1 ust. 1). Działalnością soc-
jalną w rozumieniu ustawy są usługi świadczone przez pracodawców na rzecz róż-
nych form wypoczynku, działalności kulturalno-oświatowej, sportowo-rekreacyjnej,
udzielanie pomocy finansowej (rzeczowej lub finansowej), a także zwrotnej lub bez-
5
zwrotnej pomocy na cele mieszkaniowe (art. 2 ust. 1). Omawiany Fundusz tworzy się
z corocznego odpisu podstawowego, naliczanego procentowo w stosunku do prze-
ciętnej liczby zatrudnionych; odpis ten na warunkach przewidzianych w ustawie
może być odpowiednio zwiększony (art. 5). Równowartość dokonanych odpisów i
zwiększeń pracodawca przekazuje na rachunek bankowy Funduszu w terminie do
dnia 30 września danego roku, z tym że w terminie do dnia 31 maja przekazuje
kwotę stanowiącą co najmniej 75% równowartości odpisów (art. 6 ust. 1 i 2). W myśl
art. 10 ustawy, środkami Funduszu administruje pracodawca, który w regulaminie
uzgodnionym z zakładowymi organizacjami związkowymi ustala „zasady przezna-
czania środków Funduszu na poszczególne cele i rodzaje działalności socjalnej oraz
zasady i warunki korzystania z usług i świadczeń finansowanych z Funduszu”. Wed-
ług zaś art. 8 ust. 3 tej ustawy związkom zawodowym przysługuje prawo wystąpienia
do sądu pracy z roszczeniem o zwrot Funduszowi środków wydatkowanych nie-
zgodnie z przepisami ustawy lub o przekazanie należnych środków na Fundusz.
Jak z powyższej regulacji wynika, zakładowy fundusz świadczeń socjalnych
tworzy się ze środków należących do pracodawcy, a jego utworzenie niczego nie
zmienia w sferze własności. Fundusz ten nadal bowiem jest własnością pracodawcy i
jest również przez niego administrowany. Pracodawca nie ma też możliwości wydat-
kowania środków Funduszu niezgodnie z przepisami ustawy, czyli na inne cele niż
te, dla których został utworzony. Sankcje dla pracodawcy za postępowanie naru-
szające przepisy ustawy przewiduje art. 12
a
ust. 1 oraz art. 8 ust. 3. Według pierw-
szego z nich pracodawca lub osoba odpowiedzialna w imieniu pracodawcy za wyko-
nanie przepisów ustawy podlega karze grzywny, jeżeli nie wykonuje przepisów
ustawy albo podejmuje działania niezgodne z przepisami ustawy. Drugi zaś przepis
daje związkom zawodowym prawo pozwania pracodawcy do sądu pracy o zwrot
Funduszowi środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy lub o przeka-
zanie należnych środków na Fundusz.
W przedmiotowej sprawie, aczkolwiek zarzut kasacji dotyczy naruszenia art.
481 § 1 w związku z art. 415 KC, to pierwszoplanowe znaczenie ma rozstrzygnięcie,
czy w świetle art. 8 ust. 3 ustawy pracodawca ma obowiązek zwrócić Funduszowi
środki wydatkowane niezgodnie z przepisami ustawy lub przekazać je na konto Fun-
duszu wraz z odsetkami, czy też tylko w takiej wysokości, w jakiej zostały przezna-
czone na inne cele lub w jakiej nie zostały przekazane na Fundusz. W tej kwestii Sąd
Wojewódzki trafnie przyjął, że strony pozwanej nie obciążał obowiązek przekazania
6
na konto Funduszu odsetek od kwoty 18.109 zł, którą dyrektor pozwanego Liceum
przeznaczył okresowo na zakup opału dla szkoły, a więc nie na działalność socjalną
w rozumieniu ustawy. Do powyższego wniosku upoważniają następujące argumenty.
Przepis art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych
przyznał związkom zawodowym uprawnienia procesowe do sądowego dochodzenia
od pracodawcy dokonania odpisu na zakładowy fundusz świadczeń socjalnych.
Uprawnienie to jest jednym ze środków realizacji zadań i uprawnień przyznanych
związkom zawodowym – przewidzianych w ustawie z dnia 23 maja 1991 r. o związ-
kach zawodowych (Dz.U. Nr 55, poz. 234 ze zm.). Nie oznacza jednak, że w razie
naruszenia przez pracodawcę przepisów ustawy w sposób dający podstawę do wy-
toczenia powództwa z przyczyn określonych w art. 8 ust. 3, związek zawodowy staje
się poszkodowanym, a więc że między nim i pracodawcą powstaje stosunek zobo-
wiązaniowy, w którym pracodawca jest dłużnikiem, a związek zawodowy – wierzy-
cielem.
Wyposażenie związków zawodowych w legitymację procesową do żądania, by
pracodawca przekazał część środków na cele socjalne, nie prowadzi również do
zmiany własności tych środków. Ich właścicielem pozostaje nadal pracodawca, a
odpis na Fundusz jest jedynie przesunięciem majątkowym o charakterze formalnym,
w obrębie kont, jakie posiada pracodawca. Nie można więc przyjąć, że dysponowa-
nie w sposób niezgodny z ustawą środkami istniejącymi na koncie Funduszu bądź
nieprzekazanie ich na ten Fundusz rodzi obowiązek przekazania środków pienięż-
nych, mających postać odsetek, z jednego konta na drugie. Środki Funduszu, choć
są dzielone i wydatkowane w uzgodnieniu ze związkami zawodowymi, pozostają bo-
wiem w dalszym ciągu własnością pracodawcy, nie ma więc – mimo naruszenia
przepisów ustawy – osoby poszkodowanej. Tym samym nie ma osoby, której nale-
żałaby się zapłata za korzystanie z jej pieniędzy lub za pozbawienie jej używania
własnych pieniędzy.
Nie bez znaczenia dla rozstrzygnięcia rozważanego zagadnienia są ponadto
wyniki wykładni gramatycznej wyrażeń, których użył ustawodawca stanowiąc oma-
wiany przepis. Mianowicie stwierdził w nim, że związkom zawodowym przysługuje
roszczenie do sądu pracy o zwrot „środków wydatkowanych” oraz o przekazanie
„należnych środków”. Jest więc niewątpliwe, że w pierwszym przypadku chodzi o
konkretne kwoty, które zostały z Funduszu pobrane i przekazane na cele niesocjal-
7
ne, w drugim zaś – o kwoty, które powinny być przekazane na konto Funduszu w
wysokości odpowiadającej odpisowi ustalonemu w ustawie.
Na podstawie przedstawionych rozważań i wypływających z nich wniosków
należało zatem uznać, że po stronie pozwanego Liceum Ogólnokształcącego (a
także pozwanego Kuratorium Oświaty, które przyjęło do wykonania zobowiązanie
Liceum) nie powstał obowiązek przekazania na konto Funduszu odsetek od kwoty
18.109 zł. Tym samym zarzut naruszenia art. 481 § 1 w związku z art. 415 KC (i art.
300 KP) postawiony w kasacji okazał się bezzasadny. Z tego względu i stosownie do
art. 393
12
KPC Sąd Najwyższy oddalił kasację.
========================================