Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 5 maja 1999 r.
I PKN 677/98
1. Przyjęcie pracownika spółdzielni pracy w poczet jej członków powo-
duje rozwiązanie pracowniczego i nawiązanie spółdzielczego stosunku pracy.
2. Członek spółdzielni pracy nie może pozostawać z nią w pracowniczym
stosunku pracy.
Przewodniczący: SSN Walerian Sanetra, Sędziowie SN: Jerzy Kwaśniewski,
Barbara Wagner (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 5 maja 1999 r. sprawy z powództwa
Katarzyny M. przeciwko B. Spółdzielni Pracy „Z.” w B. o ustalenie, na skutek kasacji
powódki od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Bydgoszczy z dnia 29 października 1998 r. [...]
o d d a l i ł kasację i nie obciążył powódki kosztami postępowania kasacyjne-
go.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Bydgoszczy wyro-
kiem z dnia 29 października 1998 r. [...] oddalił apelację Katarzyny M. od wyroku
Sądu Rejonowego-Sądu Pracy w Bydgoszczy z dnia 23 kwietnia 1998 r. [...], odda-
lającego jej powództwo o ustalenie, że pozostaje z B. Spółdzielnią Pracy „Z.” w sto-
sunku pracy. Sąd pierwszej instancji ustalił, a Sąd drugiej instancji uznał te ustalenia
za prawidłowe, że powódkę od 1 września 1989 r. łączyła z pozwaną Spółdzielnią
umowa o pracę zawarta na czas nieokreślony. W dniu 5 września 1990 r. Katarzyna
M. została przyjęta w poczet członków Spółdzielni. Na okres od 7 września 1994 r.
do 6 września 1997 r. udzielono jej urlopu wychowawczego. Pismem z dnia 28 grud-
nia 1994 r. powódka wypowiedziała Spółdzielni członkostwo. Spółdzielnia potrakto-
wała jej oświadczenie jako równoczesne wypowiedzenie spółdzielczej umowy o
pracę i przyjęła, że stosunek pracy między stronami ustał z dniem 31 marca 1995 r.
2
Taką datę zakończenia zatrudnienia wpisano w świadectwie pracy, podając, że sto-
sunek pracy wygasł na podstawie art. 186 Prawa spółdzielczego i § 36 Statutu Spół-
dzielni. Świadectwo pracy wysłano powódce pocztą - zwykłym listem - w marcu 1995
r. We wrześniu 1996 r. Katarzyna M. uzyskała potwierdzenie w legitymacji ubezpie-
czeniowej, że przebywa na urlopie wychowawczym. Poświadczyła tę okoliczność
świadek J., dokonując, bez sprawdzenia „ w zeszycie”, wpisu w legitymacji przedło-
żonej jej przez mężczyznę, którego nie skojarzyła z osobą powódki. Powódka nie
interesowała się swoim zatrudnieniem. Po przypadkowej rozmowie ze świadkiem J.,
we wrześniu 1996 r. złożyła wniosek o nagrodę jubileuszową z tytułu dziesięciolet-
niego okresu pracy. Z pisma o odmowie wypłaty gratyfikacji wynikało, że nie jest już
pracownicą Spółdzielni. Odpis świadectwa pracy, którego - jak stwierdziła - nie otrzy-
mała, wydano jej w październiku 1996 r. Powódce zaproponowano wówczas podję-
cie pracy, ale propozycji tej nie przyjęła, uzasadniając odmowę ciążą i terminem po-
rodu.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, z chwilą wstąpienia Katarzyny M. do Spół-
dzielni „zwykła umowa o pracę uległa przekształceniu w spółdzielczą umowę o
pracę”. Ten pogląd prawny skorygował Sąd drugiej instancji przyjmując, że umowa o
pracę rozwiązała się na mocy porozumienia stron, a w jej miejsce nawiązana została
spółdzielcza umowa o pracę. Zgodnie bowiem z art. 182 § 1 Prawa spółdzielczego,
spółdzielnia i jej członek mają obowiązek pozostawania w stosunku pracy. Od chwili
przyjęcia powódki w poczet członków nie łączył stron żaden inny stosunek pracy
poza spółdzielczą umową o pracę. Powódka „nie wyraziła w żadnej formie woli za-
warcia z pozwaną ‘ zwykłej ’ umowy o pracę po wygaśnięciu jej członkostwa”.
Paragraf 17 Statutu B. Spółdzielni Pracy „Z.” stanowi, że jej członek może z
niej wystąpić za co najmniej trzymiesięcznym wypowiedzeniem. Zgodnie z art. 186 §
1 Prawa spółdzielczego i § 36 statutu Spółdzielni, z ustaniem członkostwa spółdziel-
cza umowa o pracę wygasa. Wpis w legitymacji ubezpieczeniowej o urlopie wycho-
wawczym nie może dowodzić trwania zatrudnienia, albowiem został dokonany pod
wpływem błędu pracownika.
Katarzyna M. zaskarżyła ten wyrok kasacją. Pełnomocnik powódki zarzuciw-
szy naruszenie prawa materialnego, a to art. 186, 182 § 3 Prawa spółdzielczego oraz
„przepisów Rozdziału II (umowa o pracę) Kodeksu Pracy, w zakresie zawierania i
rozwiązywania umowy o pracę, a także błędną wykładnię, przez Sąd, par. 36 Statutu
Pozwanej Spółdzielni, a mianowicie bezzasadne przyjęcie przez Sąd pierwszej ins-
3
tancji i Sąd drugiej instancji, że Powódka mogła być tylko zatrudniona u Pozwanej na
podstawie członkowskiej umowy o pracę, i że była zatrudniona Powódka u Pozwanej
na podstawie członkowskiej umowy o pracę (Podkreślenia moje A.P.) i skoro Po-
wódka wypowiedziała Pozwanej swoje członkostwo u Pozwanej Spółdzielni, to zda-
niem Sądu tym samym Powódka wypowiedziała członkowską umowę o pracę.”,
wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpo-
znania oraz o zasądzenie kosztów postępowania według ich zestawienia. Jego zda-
niem, przyjęcie powódki w poczet członków pozwanej Spółdzielni nie miało żadnego
znaczenia dla trwania pracowniczego stosunku pracy na podstawie umowy z dnia 1
września 1989 r., albowiem nie został on nigdy rozwiązany. Od 5 września 1990 r. do
31 marca 1995 r. Katarzyna M. była członkiem Spółdzielni, jednak podstawę jej za-
trudnienia stanowiła nieprzerwanie umowa o pracę. Także jako pracownik przeby-
wała na urlopie wychowawczym. Poza tym, nie wszyscy pracownicy Spółdzielni za-
trudnieni są na podstawie spółdzielczej umowy o pracę.
W odpowiedzi na kasację strona pozwana wniosła o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Okoliczności faktyczne rozpoznawanej sprawy nie są zasadniczo kwestiono-
wane. Zastrzeżenia skarżącej dotyczą ich oceny i kwalifikacji prawnej. Istota proble-
mu (sporu) sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, czy przyjęcie pracownika spół-
dzielni pracy w poczet członków tejże spółdzielni wpływa - i ewentualnie jak - na jego
dotychczasowy status pracowniczy.
Zgodnie z art. 181 ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze
(jednolity tekst: Dz.U. z 1995 r. Nr 54, poz. 288 ze zm.), powoływanej dalej także jako
„ustawa”, przedmiotem gospodarczej działalności spółdzielni pracy jest prowadzenie
wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków. Art. 182 § 1 tejże
ustawy nakłada na spółdzielnię i jej członka obowiązek pozostawania w stosunku
pracy. Jest to obowiązek stanowiący element treści stosunku członkostwa (zdanie 2
art. 182 § 1 ustawy). Obowiązek ten jest bezwzględny i ma charakter wzajemny,
dwustronny. Członek może dochodzić jego wykonania przez spółdzielnię w drodze
powództwa o zawarcie spółdzielczej umowy o pracę (art. 182 § 4 i art. 192 § 2 zda-
nie 1 ustawy). Odmowa zawarcia umowy przez członka stanowi podstawę wyklucze-
nia go ze spółdzielni (art. 193 § 1 pkt 2 ustawy). Brak możliwości zatrudnienia
4
członka przez okres dłuższy niż rok uzasadnia wykreślenie go z rejestru członków
spółdzielni (art. 194 § 1 pkt 1 ustawy). Wyjątki dopuszczające trwanie członkostwa
bez równoczesnego zatrudnienia regułę tę potwierdzają. W czasie trwania członkos-
twa możliwe jest rozwiązanie spółdzielczej umowy o pracę tylko w razie odmowy
przyjęcia zaproponowanych warunków pracy i płacy (art. 186 ustawy), zmniejszenia
na podstawie uchwały rady spółdzielni stanu zatrudnienia podyktowanego gospodar-
czą koniecznością (art. 187 pkt 1 ustawy), przyznania członkowi prawa do emerytury
(art. 187 pkt 2 ustawy) oraz długotrwałej, usprawiedliwionej nieobecności w pracy
(art. 189 § 1 ustawy w związku z art. 53 KP). Inne przepisy Prawa spółdzielczego
łączą ustanie zatrudnienia z ustaniem członkostwa (art. art.186 § 1 i § 2 in fine,
193,194). Jest to oczywiste, skoro spółdzielczy stosunek pracy jest stosunkiem nie-
samoistnym i musi mu w każdym przypadku towarzyszyć stosunek członkostwa. Taki
jego charakter usprawiedliwia fakt, że członek spółdzielni świadczy pracę w jakimś –
mniejszym lub większym - zakresie także na własny rachunek. Przepisy wprowa-
dzające odstępstwa od zasady pozostawania członka spółdzielni w stosunku pracy z
tą spółdzielnią mają charakter wyjątkowy, wobec czego należy je wykładać i stoso-
wać ściśle.
Jedyną podstawę nawiązania stosunku pracy przez spółdzielnię z jej człon-
kiem stanowi spółdzielcza umowa o pracę (art. 183 § 3 ustawy). Członek spółdzielni
nie może być zatrudniony w ramach pracowniczego stosunku pracy. Obowiązujące
prawo takiej możliwości nie przewiduje. Z tego też względu błędny jest pogląd
prawny wyrażony w kasacji, jakoby powódka przez cały czas zatrudnienia u strony
pozwanej pozostawała w pracowniczym stosunku pracy, zaś „epizod” członkowski
nie miał żadnego znaczenia dla podstawy tego zatrudnienia.
Przyjęcie pracownika w poczet członków spółdzielni nie powoduje ex lege
ustania (rozwiązania lub wygaśnięcia) umowy o pracę i zawarcia spółdzielczej
umowy o pracę. Nie jest też zdarzeniem przekształcającym z mocy prawa pracowni-
czy stosunek pracy w spółdzielczy stosunek pracy, choć, w kontekście całościowej
regulacji spółdzielczego stosunku pracy, byłoby to logiczne i uzasadnione funkcjo-
nalnie. Dotychczasowa umowa o pracę powinna być zatem rozwiązana przez strony i
w jej miejsce zawarta spółdzielcza umowa o pracę.
W rozpoznawanej sprawie strony wyraźnie nie złożyły oświadczeń woli, któ-
rych skutki polegałyby na rozwiązaniu pracowniczego i nawiązaniu spółdzielczego
stosunku pracy.
5
Zgodnie z art. 60 KC, stosowanym do stosunku pracy odpowiednio poprzez
art. 300 KP, oświadczenie woli może być złożone przez każde zachowanie ujawnia-
jące wolę osoby je składającej w sposób dostateczny. Za takie zachowania mogą
być uznane, z jednej strony, złożenie deklaracji członkowskiej przez pracownika, z
drugiej, przyjęcie go w poczet członków przez spółdzielnię. Skoro członek zobowią-
zany jest do osobistej pracy w ramach prowadzenia wspólnego gospodarstwa, to
wstępując do spółdzielni godzi się na taki rodzaj wykonywania zatrudnienia, jaki z
mocy prawa, związany jest z członkostwem. Jeżeli przy tym jedyną możliwą podsta-
wę zatrudnienia stanowi spółdzielcza umowa o pracę, to i jej zawarcie, jako obowią-
zek wynikający z treści stosunku członkostwa, objęte być musi co najmniej domnie-
maną wolą wyrażoną we wniosku o przyjęcie w poczet członków spółdzielni – dekla-
racji złożonej, pod rygorem nieważności, na piśmie.
Wypełnienie i złożenie przez pracownika deklaracji członkowskiej należy trak-
tować jako oświadczenie w przedmiocie zgody na warunki zatrudnienia wynikające z
Prawa spółdzielczego i Statutu Spółdzielni, a zatem na zmianę podstawy zatrudnie-
nia. Zmiana podstawy zatrudnienia prowadzi zawsze do rozwiązania dotychczaso-
wego stosunku pracy i nawiązania „nowego”. Trafnie więc Sąd drugiej instancji ocenił
materiał dowodowy i ustalił, że Katarzyna M. i Spółdzielnia Pracy „Z.” w sposób do-
rozumiany rozwiązały na mocy porozumienia łączącą je od 1 września 1989 r.
umowę o pracę i w taki sam sposób zawarły w dniu 5 września 1990 r. spółdzielczą
umowę o pracę na warunkach dotychczasowych, zmodyfikowanych treścią przepi-
sów prawa, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów (art. 56 KC w
związku z art. 300 KP).
Koncepcja zawieszenia pracowniczego stosunku pracy na czas trwania człon-
kostwa, a taka jest sugestia skarżącej - jeśli odrzucić możliwość wykonywania pracy
na innej podstawie niż spółdzielcza umowa o pracę - może wynikać z twierdzenia, że
„Powódkę z Pozwaną, cały czas począwszy od dnia 1 września 1989 r., łączyła zaw-
sze nieczłonkowska (zwykła), zawarta na zasadach Kodeksu Pracy, umowa o pracę i
ta nieczłonkowska umowa o pracę nigdy nie została wypowiedziana (rozwiązana)”,
jest błędna. Zawieszenie stosunku pracy jest konstrukcją prawniczą i instytucją
prawną właściwą stosunkowi pracy z mianowania. Stanowi wynikający z mocy
ustawy lub woli pracodawcy sposób zmiany stosunku pracy nawiązanego na tej
podstawie. Poza stosunkiem pracy z mianowania zawieszenie stosunku pracy nie
występuje. Zawieszenie wzajemnych praw i obowiązków (na ogół nie wszystkich, a
6
tylko podstawowych) podmiotów stosunku pracy, to konstrukcja różna od zawiesze-
nia stosunku pracy. Jej zastosowanie wymagałoby przyjęcia absurdalnej tezy, że
pracownik spółdzielni pracy na czas członkostwa otrzymuje urlop bezpłatny.
Wniosek z powyższego taki, że wbrew odmiennemu twierdzeniu kasacji, od
dnia 5 września 1990 r. jedyną podstawę zatrudnienia Katarzyny M. u strony pozwa-
nej stanowiła spółdzielcza umowa o pracę.
Powódka wypowiedziała członkostwo Spółdzielni w dniu 22 grudnia 1994 r.
Zgodnie z art. 198 § 1 Prawa spółdzielczego ustanie członkostwa powoduje wygaś-
nięcie spółdzielczej umowy o pracę. Według § 36 Statutu obowiązującego u strony
pozwanej wypowiedzenie członkostwa jest równoznaczne z wypowiedzeniem spół-
dzielczej umowy o pracę. Dalsze zatrudnienie powódki w Spółdzielni, po 31 marca
1995 r., wymagałoby zawarcia umowy o pracę. Takiej umowy strony nie zawarły. Co
więcej, złożoną przez Spółdzielnię ofertę pracy powódka odrzuciła. Nie jest trafne
stanowisko skarżącej, że potwierdzenie w legitymacji ubezpieczeniowej, iż korzysta z
urlopu wychowawczego dowodzi trwania zatrudnienia. Nie zastępuje ono, i nie może
zastąpić, czynności kreującej stosunek pracy. Pomijając okoliczności dokonania
wpisu, nie jest on oświadczeniem woli, lecz wiedzy. W sprawie nie ma także żadnego
znaczenia podniesiona w kasacji okoliczność, że spółdzielnia zatrudnia osoby nie
będące członkami. Nie narusza tym prawa.
W konkluzji należy stwierdzić, że Sąd prawidłowo zinterpretował art. 182 § 3 i
186 Prawa spółdzielczego oraz § 36 Statutu Spółdzielni i właściwie je zastosował,
wobec czego w tym zakresie podstawy kasacji nie są usprawiedliwione.
Nie jest natomiast możliwa kasacyjna kontrola zasadności zarzutu naruszenia
„przepisów Rozdziału II (umowa o pracę) Kodeksu pracy, w zakresie zawierania i
rozwiązywania umowy o pracę”. Rozdział ten, zatytułowany „Umowa o pracę”, po-
dzielony na siedem oddziałów, zawiera 42 przepisy, zaś skarżący ani w petitum ka-
sacji, ani w jej uzasadnieniu nie wskazał, które z tej liczby przepisów zostały przez
Sąd naruszone oraz w jaki sposób.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39312
KPC,
orzekł jak w sentencji.
========================================