Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 1 grudnia 1999 r.
I PKN 386/99
1. Przepis art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. o zasadach two-
rzenia zakładowych systemów wynagradzania (w brzmieniu jednolitego tekstu
z 1988 r. Dz.U. Nr 28, poz. 196) uzależniał nabycie prawa do odprawy emerytal-
nej lub rentowej od rozwiązania stosunku pracy.
2. Przepis art. 921
§ 2 KP nie stanowi podstawy do pozbawienia pracow-
nika prawa do odprawy emerytalnej lub rentowej, któremu wcześniej odprawa
taka została wypłacona wbrew obowiązującym przepisom prawa.
Przewodniczący: SSN Roman Kuczyński, Sędziowie SN : Walerian Sanetra
(sprawozdawca), Jadwiga Skibińska-Adamowicz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 1 grudnia 1999 r. sprawy z powództwa
Leona G. przeciwko Zakładom Elektrod Węglowych S.A. w R. o odprawę emerytalną,
na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Katowicach-Ośrodka Zamiejscowego w Rybniku z dnia 10
lutego 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
W imieniu pozwanych Zakładów Elektrod Węglowych S.A. w R. wniesiona
została kasacja od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Katowicach-Ośrodek Zamiejscowy w Rybniku z dnia 10 lutego 1999 r. [...],
którym została oddalona ich apelacja od wyroku Sądu Rejonowego-Sądu Pracy w
Raciborzu z dnia 6 maja 1998 r. [...].
Powód Leon G. żądał od Zakładów Elektrod Węglowych zasądzenia kwoty
11.400 zł tytułem odprawy emerytalnej. W uzasadnieniu żądania powód podniósł, iż
30 września 1997 r. zakończył stosunek pracy u strony pozwanej w związku z przejś-
ciem na emeryturę, jednak jego pracodawca nie wypłacił mu odprawy emerytalnej
2
twierdząc, iż już wcześniej w związku z uzyskaniem prawa do renty w 1988 r. wypła-
cił mu odprawę rentową, a w związku z tym powód utracił prawo do odprawy emery-
talnej. Powód podkreślił, iż stosunek pracy między stronami trwał nieprzerwanie od
1952 r. do 1997 r., a wiec nie było podstaw do wypłacenia odprawy rentowej. Wypła-
cone powodowi w 1988 r. należności winny być zwaloryzowane i zaliczone na poczet
odprawy emerytalnej, której dochodzi pozwem. Ostatecznie powód ograniczył żą-
danie do kwoty 7.637,50 zł i podkreślił, iż przy wypłacie należności w 1988 r. nie miał
świadomości, iż było to świadczenie z tytułu odprawy rentowej. Sąd Pracy zasądził
na rzecz powoda kwotę 8.442,50 zł z ustawowymi odsetkami od 30 września 1997 r.
, umorzył postępowanie w zakresie ograniczenia powództwa i zasądził na rzecz po-
woda kwotę 500 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego. W toku postę-
powania Sąd Pracy ustalił, iż powód pracował u pozwanego nieprzerwanie od 14
lipca 1952 r do 30 września 1997 r., kiedy to stosunek pracy ustał w związku z jego
przejściem na emeryturę. W 1987 r. stwierdzono u powoda chorobę zawodową (uraz
akustyczny, a w 1992 r. dodatkowo pylicę płuc). Orzeczeniem z 13 lipca 1987 r. Ob-
wodowa Komisja Lekarska do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia zaliczyła powoda do
III grupy inwalidów z ogólnego stanu zdrowia i w związku z chorobą zawodową,
ustalając, iż inwalidztwo jest czasowe. Mimo trwania stosunku pracy, strona pozwana
w kwietniu 1988 r. wypłaciła powodowi kwotę 45.000 starych złotych tytułem „odpra-
wy emerytalnej”. Podstawę prawną tej wypłaty stanowił art. 47 ust. 1 porozumienia o
wprowadzeniu zakładowego systemu wynagradzania, w świetle którego pracownik, z
którym rozwiązano stosunek pracy w związku z przejściem na rentę lub emeryturę,
nabywa prawo do jednorazowej odprawy pieniężnej, której podstawę wymiaru sta-
nowi najniższe wynagrodzenie. Po 35 latach pracy odprawa ustalona była w wysoko-
ści 500% najniższego wynagrodzenia. Natomiast w dacie ustania stosunku pracy
między stronami – jak ustalił Sąd Pracy – obowiązywał u strony pozwanej zakładowy
układ zbiorowy, który w art. 47 ust. 1 stanowi, iż pracownikowi przysługuje jednora-
zowa odprawa pieniężna w związku z nabyciem przez tego pracownika prawa do
emerytury lub renty inwalidzkiej, która w przypadku 45-letniego stażu pracy wynosi
700% podstawy wymiaru. Podstawę wymiaru stanowi zaś (jeśli okres zatrudnienia
trwał co najmniej 5 lat) wynagrodzenie zasadnicze wynikające ze stawki osobistego
zaszeregowania, określonej w umowie o pracę, jakie pracownik by otrzymał za mie-
sięczny nominalny czas pracy (art. 47 ust. 1, ust. 2 i ust. 6 układu zbiorowego pracy).
W oparciu o powyższy stan faktyczny i prawny Sąd Pracy uznał powództwo za za-
3
sadne. W świetle art. 47 ust. 1 obowiązującego w 1988 r. w pozwanym Zakładzie
porozumienia warunkiem nabycia prawa do odprawy było rozwiązanie z pracowni-
kiem stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę lub rentę. Tymczasem w
przypadku powoda orzeczono jedynie III grupę inwalidztwa, nie rozwiązując z nim
umowy o pracę (aż do 30 września 1997 r.). Tak więc zdaniem Sądu Pracy nie było
podstaw do wypłacenia powodowi odprawy rentowej. Wobec powyższego wypłacona
powodowi kwota 45.000 zł stanowi świadczenie nienależne, a więc powód zgodnie z
art. 405 KC w związku z art. 300 KP jest zobowiązany do zwrotu tego świadczenia.
Sąd Pracy w oparciu o art. 3581
§ 3 KC dokonał waloryzacji wypłaconej powodowi
kwoty 45.000 st. zł (przy przyjęciu kryterium najniższego wynagrodzenia). Wobec
ustalenia, iż kwota wypłacona powodowi w roku 1988 nie może być traktowana jako
odprawa rentowa, powód, zdaniem Sądu Pracy, nabył na podstawie art. 47 z.u.z. z
dniem 30 września 1997 r. prawo do odprawy emerytalnej w wysokości 700% pods-
tawy wymiaru, co stanowi kwotę 10.692,50 zł. Od kwoty tej Sąd odliczył zwaloryzo-
wane nienależne świadczenie wypłacone powodowi przez pozwanego w kwietniu
1988 r. (w wysokości 2.250 zł). Otrzymaną w ten sposób należność Sąd Pracy zasą-
dził na rzecz powoda z odsetkami ustawowymi, wyszedł przy tym ponad żądanie
pozwu, co uzasadnił powołując się na art. 4771
§ 1 KPC.
Od powyższego wyroku apelację wniosła strona pozwana, zaskarżając w cało-
ści wyrok i wnosząc o zmianę wyroku poprzez oddalenie powództwa w całości i za-
sądzenia kosztów procesu, wskazując jako podstawę zaskarżenia art. 368 KPC.
Po rozpoznaniu apelacji pozwanych Zakładów Sąd drugiej instancji uznał, że
nie zasługuje ona na uwzględnienie. Wydany w sprawie wyrok przez Sąd Pracy od-
powiada prawu, aczkolwiek Sąd drugiej instancji nie podzielił w całości argumentacji
tego Sądu i wskazanych w uzasadnieniu jego wyroku przyczyn i motywów rozstrzyg-
nięcia. Jako niezasadny został uznany argument strony pozwanej, że postanowienia
zakładowego układu zbiorowego pracy dotyczące zasad wypłacania odprawy eme-
rytalno-rentowej nie obowiązywały jako sprzeczne z art. 21 ustawy z dnia 26 stycznia
1984 r. o zasadach tworzenia zakładowych systemów wynagradzania (jednolity tekst:
Dz.U. z 1988 r. Nr 28, poz. 196). Ustawa z 26 stycznia 1984 r. dawała podstawę
prawną do tworzenia zakładowego systemu wynagradzania, określała ogólne zasady
dotyczące tworzenia systemu wynagradzania, jego zmianę, ponadto wskazywała
obligatoryjne i fakultatywne świadczenia. Natomiast zasady nabywania praw do tych
świadczeń zostały pozostawione woli stron porozumienia zakładowego. Odprawa
4
emerytalno-rentowa ma charakter jednorazowy. Nie narusza jednak tej zasady pow-
tórne otrzymanie (w ograniczonym zakresie) odprawy rentowej w sytuacji ponowne-
go zatrudnienia pracownika i ponownego rozwiązania stosunku pracy w związku z
przejściem na emeryturę (w tym zakresie Sąd drugiej instancji powołał się na wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 2 października 1990 r., I PR 283/90). W ocenie Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, przyjmując tak szeroką wykładnię pojęcia „jedno-
razowości odprawy rentowej”, nie można powoda pozbawić prawa do tej odprawy w
sytuacji kiedy dopiero we wrześniu 1997 r. odprawa ta może spełnić funkcje, dla któ-
rych została ustanowiona, tj. funkcję „socjalną”. Pozbawienie powoda prawa do od-
prawy jedynie wskutek błędnie wypłaconej odprawy w 1988 r. i w znaczenie wyższej
wysokości niż należna w 1988 r. stawiałoby powoda w gorszej sytuacji niż pracowni-
ków, którzy ponownie po otrzymaniu odprawy - rozpoczęli pracę i po zakończeniu
której otrzymali odprawę w ograniczonym zakresie. Zajęcie odmiennego stanowiska
naruszyłoby zasady współżycia społecznego.
W kasacji sformułowany został zarzut, że Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych naruszył (niewłaściwie zastosował) art. 21 ustawy z 26 stycznia 1984 r. o zasa-
dach tworzenia zakładowych systemów wynagradzania, gdyż „norma tego przepisu
stanowiła, iż odprawę emerytalną lub rentową należy wypłacać w związku z przejś-
ciem na rentę lub emeryturę. Natomiast w normie tego przepisu nie uzależnia się
wypłaty tego świadczenia od jednoczesnego rozwiązania stosunku pracy przez pra-
cownika”. Ponadto postawiono zarzut naruszenia art. 921
§ 2 KP „poprzez fakt, iż w
wyniku orzeczenia Sądu obu instancji, doszło do wypłacenia dwukrotnie odprawy
emerytalno-rentowej wbrew normie tego przepisu”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja nie została uwzględniona gdyż nie ma usprawiedliwionych podstaw.
W chwili gdy powodowi w 1988 r. w związku z uzyskaniem prawa do renty strona
pozwana wypłaciła odprawę rentową obowiązywał przepis art. 21 ust. 1 ustawy z 26
stycznia 1984 r. o zasadach tworzenia zakładowych systemów wynagradzania w
brzmieniu, z którego wynikało, że pracownikowi przysługuje jednorazowa odprawa
pieniężna w związku z przejściem na emeryturę lub rentę inwalidzką, której podstawę
wymiaru stanowi najniższe wynagrodzenie. W następstwie nowelizacji wprowadzonej
przez ustawę z dnia 19 lipca 1990 r. o zmianie ustawy o zasadach tworzenia zakła-
5
dowych systemów wynagradzania oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr
55, poz. 316) przepis ten uzyskał nowe brzmienie (był to art. 18 ust. 1 według jednoli-
tego tekstu opublikowanego w Dz.U. z 1990 r. Nr 69, poz. 407), zgodnie z którą pra-
cownikowi przysługuje jednorazowa odprawa pieniężna w razie rozwiązania stosun-
ku pracy w związku z nabyciem przez tego pracownika prawa do emerytury lub renty
inwalidzkiej. Na tym tle istotną kwestią jest to, czy ta zmiana redakcji przepisu (art.
21 ust. 1 ustawy z 26 stycznia 1984 r.) ma charakter merytoryczny, czy tylko właśnie
„redakcyjny” (formalny). W ocenie Sądu Najwyższego w niniejszym składzie nadanie
zmienionego brzmienia art. 21 ust. 1 ustawy z 26 stycznia 1994 r. miało jedynie na
celu usunięcie pojawiających się wątpliwości interpretacyjnych, a nie zmianę jego
istoty. Innymi słowy chodziło o precyzyjniejsze wyrażenie myśli, która była zawarta w
tym przepisie (w poprzednim jego brzmieniu). W myśl tego przepisu (w jego pierwot-
nym brzmieniu) odprawa przysługiwała w związku „z przejściem” na emeryturę lub
rentę inwalidzką, a więc nie tylko pod warunkiem nabycia prawa do jednego z tych
świadczeń, ale gdy dochodziło równocześnie do „przejścia” na emeryturę lub rentę,
czyli do zmiany statusu prawnego danej osoby w tym znaczeniu, że pracownik przes-
taje być pracownikiem (jego stosunek pracy ustaje) i staje się emerytem lub rencistą.
Uzyskanie jedynie prawa do emerytury lub renty nie jest równoznaczne z „przej-
ściem” na emeryturę lub rentę; gdyby bowiem tak miało być to ustawodawca w art.
21 ust. 1 ustawy z 26 stycznia 1984 r. napisałby po prostu, że pracownik uzyskuje
prawo do odprawy w razie nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, czy też
w razie otrzymania emerytury lub renty.
W istocie więc także w czasie obowiązywania art. 21 ust. 1 ustawy z 26 stycz-
nia 1984 r. w brzmieniu sprzed zmiany dokonanej w 1990 r. warunkiem nabycia
prawa do odprawy rentowej (emerytury) było ustanie stosunku pracy. Na uwadze
należy mieć przy tym, że ustawodawca ciągle stara się znaleźć najbardziej adekwat-
ną formułę ujmującą przesłanki nabycia prawa do odprawy emerytalnej i rentowej,
bez zmiany jednakże istoty ustanawianej regulacji prawnej. Do wniosku takiego pro-
wadzi między innymi porównanie art. 18 ust. 1 ustawy z 26 stycznia 1984 r. (w
brzmieniu tekstu jednolitego z 1990 r.) z art. 921
§ 1 KP. Ten drugi przepis w szcze-
gółach różni się swoją redakcją od art. 18 ust. 1 ustawy z 26 stycznia 1984 r. (prze-
widuje on, że pracownikowi spełniającemu warunki uprawniające do renty inwalidz-
kiej lub emerytury, którego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na rentę lub
emeryturę, przysługuje odprawa pieniężna w wysokości jednomiesięcznego wyna-
6
grodzenia), ale to nie znaczy, że na jego gruncie przesłanki nabycia prawa do od-
prawy mają być inaczej pojmowane niż na tle art. 18 ust. 1 ustawy z 26 stycznia
1984 r. w brzmieniu z 1990 r., czy też art. 21 ust. 1 ustawy z 26 stycznia 1984 r. (w
brzmieniu wcześniejszym).
Ponadto niejako z samej istoty instytucji odprawy wynika, że przysługuje ona
w sytuacji, gdy pracownik zostaje „odprawiony”, a więc gdy jego stosunek pracy zos-
taje rozwiązany, czy też gdy odchodzi on z zakładu pracy. Zarówno więc wnioski wy-
pływające z wykładni językowo-logicznej jak i funkcjonalnej uzasadniają twierdzenie,
że także pod rządem art. 21 ust. 1ustawy z 26 stycznia 1984 r. w jego brzmieniu
sprzed 1990 r. warunkiem nabycia prawa do odprawy emerytalnej lub rentowej było
ustanie stosunku pracy danego pracownika. W konsekwencji nie ma także podstaw –
jakkolwiek z innych powodów niż wskazane w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku –
by uważać, że zachodziła kolizja między tym przepisem, a art. 47 ust. 1 Porozumie-
nia o wprowadzeniu zakładowego systemu wynagradzania w Zakładach Elektrod
Węglowych [...] w R. (który stanowił, że pracownik, z którym rozwiązano stosunek
pracy w związku z przejściem na emeryturę lub rentę, otrzymuje jednorazową od-
prawę pieniężną, której podstawę wymiaru stanowi najniższe wynagrodzenie). W za-
kresie bowiem w jakim przepis ten wyraźnie uzależniał prawo do odprawy od rozwią-
zania stosunku pracy nie wprowadzał on w istocie regulacji odbiegającej od zasady
wynikającej z art. 21 ust. 1 ustawy z 26 stycznia 1984 r. (przy właściwej jego inter-
pretacji). W następstwie tego należy uznać, że Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych nie naruszył art. 21 ust. 1 ustawy z 26 stycznia 1984 r., mimo że błędnie przyjął,
iż ustawa ta upoważniała strony porozumienia do modyfikowania przesłanek nabycia
prawa do odprawy emerytalnej lub rentowej i to niezależnie od tego, czy było to ko-
rzystniejsze czy mniej korzystne dla pracowników.
Skoro nie doszło do naruszenia przepisu art. 21 ust. 1 ustawy z 26 stycznia
1984 r., to tym samym wypłacona powodowi w 1988 r. odprawa rentowa nie miała
podstawy prawnej; wypłacono mu ją mimo tego, że przepis ten nie zobowiązywał do
tego strony pozwanej. W następstwie tego nie został też naruszony art. 921
§ 2 KP
ustanawiający zasadę, że pracownik, który otrzymał odprawę, nie może ponownie
nabyć do niej prawa. Przepis ten należy rozumieć bowiem w ten sposób, że pozba-
wia on pracownika prawa do odprawy emerytalnej lub rentowej tylko w tych przypad-
kach, w których pracownik otrzymał odprawę zgodnie z obowiązującymi regułami, a
nie w każdym przypadku, niezależnie od tego, czy została ona mu wypłacona zgod-
7
nie z prawem czy nie, w szczególności zaś wtedy, gdy miałoby to prowadzić do po-
krzywdzenia pracownika. Wprawdzie w przepisie tym mowa jest tylko o „otrzymaniu
odprawy”, lecz w sposób dorozumiany (bezpośrednio nie wysłowiony) zakłada się w
nim, iż idzie tylko o taką „otrzymaną” odprawę, która wypłacona została zgodnie z
prawem. Funkcją regulacji z art. 921
§ 2 KP jest bowiem to, by pracownik, który
zgodnie z przepisami nabył już raz prawo do odprawy emerytalnej lub rentowej nie
mógł do niej tego prawa nabyć ponownie, nie zaś ograniczanie jego uprawnień, czy
godzenie w jego interesy w sytuacji, gdy pracodawca błędnie interpretując przepisy
prawa wypłaca nienależną odprawę.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39312
KPC, orzekł
jak w sentencji wyroku.
========================================