Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 23 marca 2000 r.
I PKN 762/99
Zmiana wyroku sądu pierwszej instancji polegająca na przywróceniu
powoda do pracy zamiast ustalenia istnienia między stronami stosunku pracy
na warunkach wynikających z umowy o pracę, nie jest zmianą na niekorzyść
pozwanego pracodawcy, który jako jedyny wniósł apelację (art. 384 KPC).
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Katarzyna
Gonera (sprawozdawca), Barbara Wagner.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 23 marca
2000 r. sprawy z powództwa Iwony H. przeciwko H.F. Polska Spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością w W. o ustalenie istnienia stosunku prawnego lub przywrócenie
do pracy, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 13 października 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Powódka Iwona H. ostatecznie precyzując powództwo wniosła o ustalenie ist-
nienia stosunku pracy łączącego ją z pozwaną H.F. Polska Sp. z o.o. w W. na wa-
runkach umowy o pracę zawartej przez strony w dniu 4 czerwca 1996 r. ewentualnie
o przywrócenie jej do pracy w pozwanej Spółce na warunkach umowy o pracę z 4
czerwca 1996 r.
Strona pozwana wniosła o oddalenie powództwa twierdząc, że żądanie „usta-
lenia istnienia stosunku pracy” lub „przywrócenia do pracy” jest całkowicie bezzasad-
ne i oczywiście bezprzedmiotowe, ponieważ powódka pozostaje w stosunku zatrud-
nienia z pozwaną, a źródłem tego stosunku jest umowa o pracę z 4 czerwca 1996 r.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy dla Warszawy Pragi ustalił, że powódka jest zatrud-
niona w pozwanej Spółce na stanowisku szefa działu reklamy magazynu „S.Z.” na
warunkach umowy o pracę zawartej przez strony w dniu 4 czerwca 1996 r. z
2
uwzględnieniem aneksu do umowy o pracę z dnia 27 lutego 1998 r. (punkt I wyroku),
w pewnym zakresie umorzył postępowanie (punkt II wyroku), a ponadto oddalił po-
wództwo w części dotyczącej przywrócenia powódki do pracy (punkt III wyroku) i
orzekł o kosztach procesu (punkt IV wyroku). Sąd ustalił, że powódka została zatrud-
niona w pozwanej Spółce 4 marca 1996 r. na podstawie umowy o pracę na czas nie
określony, z tym że od 4 czerwca 1996 r. na stanowisku szefa działu reklamy maga-
zynu „S.Z.” z wynagrodzeniem zasadniczym w wysokości 3.300 złotych miesięcznie i
premią kwartalną uzależnioną od wysokości obrotów działu reklamy. Pismem z dnia
17 września 1998 r. pozwana wypowiedziała powódce umowę o pracę ze skutkiem
na dzień 31 października 1998 r. W okresie wypowiedzenia powódka przedstawiła
pracodawcy zaświadczenie lekarskie z dnia 23 października 1998 r. stwierdzające
rozpoznanie ciąży. Z uwagi na ciążę powódki pozwana cofnęła wypowiedzenie
umowy o pracę, na co powódka wyraziła zgodę. Od 21 września 1998 r. powódka
przebywała na kolejnych zwolnieniach lekarskich. W dniu 7 stycznia 1999 r. praco-
dawca wręczył powódce pismo zatytułowane „warunki zatrudnienia p. Iwony H. w
H.F. Polska od dnia 7 stycznia 1999 r.”, wskazujące, że odtąd zajmuje ona stanowis-
ko szefa reklamy nowego projektu HFP z wynagrodzeniem 3.300 złotych. Powódka
potwierdziła przyjęcie tego pisma, nie wyraziła jednak zgody na zaproponowane jej w
tym piśmie warunki zatrudnienia. Pozwana nie dokonała w stosunku do powódki w
sposób formalny wypowiedzenia warunków pracy i płacy.
Sąd Rejonowy ocenił, że strony łączy stosunek pracy na warunkach uzgod-
nionych w umowie z 4 czerwca 1996 r. Nie doszło bowiem do rozwiązania umowy o
pracę z dniem 31 października 1998 r., ponieważ pozwana cofnęła za zgodą powód-
ki wypowiedzenie, uznając je za bezskuteczne wobec ciąży pracownicy. Pozwana
nie dokonała również wypowiedzenia zmieniającego - po pierwsze dlatego, że zgod-
nie z art. 177 § 1 KP pracodawca nie może dokonać wypowiedzenia zmieniającego
w stosunku do pracownicy w ciąży, po drugie zaś z tej przyczyny, że pismo z nowymi
warunkami pracy wręczone powódce 7 stycznia 1999 r. należy traktować jako propo-
zycję (ofertę) zatrudnienia jej na nowych zasadach, która to propozycja (oferta) nie
została przez nią przyjęta, a wobec braku zgody powódki na nowe warunki umowy o
pracę nie doszło do umownej zmiany treści stosunku pracy, który trwa zatem nadal w
niezmienionym kształcie od 4 czerwca 1996 r. (z uwzględnieniem treści aneksu). Sąd
oddalił powództwo o przywrócenie powódki do pracy na warunkach umowy z 4
czerwca 1996 r. jako bezzasadne, skoro umowa nie uległa rozwiązaniu, uznał nato-
3
miast za uzasadnione żądanie dotyczące ustalenia, że strony łączy stosunek pracy
na warunkach umowy o pracę z 4 czerwca 1996 r. Powódka wykazała, że ma interes
prawny w domaganiu się na podstawie art. 189 KPC ustalenia istnienia stosunku
prawnego i jego treści, ponieważ pojawiły się wątpliwości co do warunków, na jakich
jest zatrudniona od 7 stycznia 1999 r., a istniejący między stronami konflikt i sytuacja
osobista powódki przesądzają o konieczności jednoznacznego wyjaśnienia na przy-
szłość jej statusu jako pracownika.
Pozwana zaskarżyła apelacją wyrok Sądu Rejonowego w części uwzględnia-
jącej powództwo (punkt I) i orzekającej o kosztach procesu (punkt IV), domagając się
zmiany orzeczenia przez oddalenie powództwa. Zarzuciła naruszenie art. 189 KPC
oraz art. 42 § 1 KP.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie zmienił
zaskarżony wyrok w punktach I i III w ten sposób, że przywrócił powódkę Iwonę H.
do pracy w pozwanej H.F. Polska Spółce z o.o. w W. na warunkach umowy o pracę z
4 czerwca 1996 r. oraz aneksu do tej umowy z 27 lutego 1998 r., oddalił powództwo
w zakresie ustalenia istnienia stosunku pracy na warunkach wskazanej umowy i
orzekł o kosztach procesu. Sąd Okręgowy ustalił, że 4 czerwca 1996 r. strony za-
warły umowę o pracę, która została następnie zmieniona aneksem z 27 lutego 1998
r., zgodnie z którym powierzono powódce stanowisko szefa działu reklamy magazy-
nu „S.Z.”. W dniu 7 stycznia 1999 r. powódce doręczono pismo, w którym strona poz-
wana określiła nowy zakres obowiązków powódki oraz jej wynagrodzenie. W piśmie
tym powierzono powódce nowe stanowisko pracy – szefa reklamy nowego projektu
HFP - z wynagrodzeniem zasadniczym w wysokości 3.300 złotych bez wynagrodze-
nia prowizyjnego. Pismo to miało charakter wypowiedzenia zmieniającego warunki
pracy i płacy, o którym mowa w art. 42 § 2 KP. Zgodnie z jego treścią powódka zos-
tała przeniesiona do pracy w nowym czasopiśmie będącym w fazie projektu, zakres
jej obowiązków uległ zmianie, na nowym stanowisku utraciła także możliwość uzyski-
wania wynagrodzenia prowizyjnego, co stanowiło istotną zmianę warunków jej wyna-
gradzania. Powódka nie wyraziła zgody na warunki pracy i płacy zaproponowane jej
przez pracodawcę w wypowiedzeniu zmieniającym. Z dniem 7 stycznia 1999 r. roz-
począł się zatem bieg terminu wypowiedzenia umowy o pracę zawartej przez strony
4 czerwca 1996 r., a ponieważ termin ten wynosił jeden miesiąc, z dniem 28 lutego
1999 r. nastąpiło rozwiązanie łączącego strony stosunku pracy. Błędnie zatem Sąd
Rejonowy przyjął, że stosunek ten trwał nieprzerwanie i istniał w chwili wydawania
4
przez ten Sąd wyroku w dniu 9 kwietnia 1999 r. Wypowiedzenie warunków pracy i
płacy zostało dokonane przez pozwaną niezgodnie z prawem, w sposób sprzeczny z
art. 177 § 1 KP, gdyż nastąpiło w okresie ciąży powódki. Ponadto wypowiedzenie to
zostało dokonane z naruszeniem art. 30 § 4 KP, gdyż nie określało przyczyn uza-
sadniających wypowiedzenie, a także nie zawierało pouczenia, o którym mowa w art.
42 § 3 KP. Sąd Okręgowy zmienił wyrok Sądu Rejonowego zgodnie z wnioskiem
apelacji strony pozwanej przez oddalenie powództwa w zakresie dotyczącym ustale-
nia istnienia stosunku pracy na warunkach umowy o pracę z 4 czerwca 1996 r.
(punkt I wyroku Sądu Rejonowego), gdyż stosunek pracy pomiędzy stronami uległ
rozwiązaniu na skutek wypowiedzenia warunków pracy i płacy przez pozwanego
pracodawcę i odmowy wyrażenia przez powódkę zgody na nowe warunki. Ponieważ
jednak wypowiedzenie zostało dokonane w sposób niezgodny z prawem, Sąd Okrę-
gowy jednocześnie uwzględnił żądanie powódki zgłoszone jako żądanie ewentualne
(oddalone przez Sąd Rejonowy w punkcie III wyroku) i przywrócił powódkę do pracy
na warunkach umowy o pracę z dnia 4 czerwca 1996 r., tj. na stanowisko szefa
działu reklamy magazynu „S.Z.” z wynagrodzeniem zasadniczym w wysokości 3.300
złotych oraz prawem do premii kwartalnej uzależnionej od obrotów działu reklamy.
Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżyła w całości strona pozwana wskazując
jako podstawę kasacji naruszenie przepisów postępowania, które miało istotny wpływ
na wynik sprawy, a mianowicie art. 384 KPC poprzez zmianę przez Sąd Okręgowy
wyroku Sądu Rejonowego na niekorzyść strony pozwanej, która - jako jedyna - wnio-
sła apelację od tego wyroku. Skarżąca wniosła o zmianę wyroku Sądu Okręgowego
oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Rejonowego poprzez oddalenie powództwa
w całości z zasądzeniem od powódki na rzecz pozwanej kosztów procesu za wszyst-
kie instancje, ewentualnie o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie
sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania. Ponadto – na podstawie art. 3938
§ 3 KPC – pozwana zrzekła się rozprawy. W uzasadnieniu kasacji pozwana wska-
zała, że gdyby Sąd Okręgowy nie naruszył art. 384 KPC, to nie wydałby takiego wy-
roku, jaki zapadł. Sąd Rejonowy w punkcie III swojego wyroku oddalił żądanie po-
wódki o przywrócenie do pracy. Powódka nie zaskarżyła wyroku Sądu Rejonowego
w jakiejkolwiek części, wobec czego wyrok ten uprawomocnił się w stosunku do niej
(w tym punkt III wyroku, w którym nastąpiło oddalenie powództwa o przywrócenie do
pracy). Strona pozwana zaskarżyła apelacją punkt I wyroku Sądu Rejonowego (doty-
czący ustalenia istnienia stosunku prawnego) oraz punkt IV (dotyczący kosztów), nie
5
zaskarżyła natomiast punktu III, w związku z czym wyrok w tej części się uprawo-
mocnił. Sąd Okręgowy rozpoznając apelację wniesioną wyłącznie przez stronę poz-
waną zmienił wyrok Sądu Rejonowego w punktach I i III, przywracając powódkę do
pracy. Tym samym zmienił wyrok w części, która była prawomocna, a nadto zmienił
go na niekorzyść strony skarżącej. Skoro bowiem Sąd Rejonowy oddalił żądanie po-
wódki przywrócenia jej do pracy, a Sąd Okręgowy zmienił wyrok Sądu Rejonowego
w tej części i przywrócił powódkę do pracy w sytuacji niezaskarżenia wyroku przez
powódkę, to w sposób oczywisty naruszył zakaz reformationis in peius wynikający z
art. 384 KPC.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Strona pozwana wnosząc kasację zrzekła się rozprawy. Powódka w terminie
dwóch tygodni od doręczenia jej kasacji nie zażądała przeprowadzenia rozprawy.
Ponieważ kasacja została oparta wyłącznie na podstawie wskazanej w art. 3931
pkt 2
KPC, Sąd Najwyższy uznał, że możliwe jest rozpoznanie kasacji na posiedzeniu
niejawnym stosownie do art. 3938
§ 3 KPC. Możliwość taka dotyczy sytuacji, w któ-
rych kasację oparto jedynie na zarzucie naruszenia przepisów postępowania, które
mogło mieć wpływ na wynik sprawy, a więc na podstawie wskazanej w art. 3931
pkt 2
KPC, i to nie tylko wówczas, gdy kasacją zaskarżono postanowienie sądu drugiej
instancji kończące postępowanie w sprawie, ale także wtedy, gdy zaskarżony został
wyrok wydany przez sąd drugiej instancji.
W rozpoznawanej sprawie zrzeczenie się rozprawy przez stronę wnoszącą
kasację nie wpływało w żaden sposób na możliwość przedstawienia przez nią pełnej
argumentacji prawnej co do rodzaju naruszenia przepisów postępowania i ewentual-
nego wpływu tego naruszenia na wynik sprawy, a więc na możliwość pełnego i wy-
czerpującego przedstawienia przed Sądem Najwyższym podstaw kasacji i ich uza-
sadnienia.
W kasacji, w ramach podstawy wskazanej w art. 3931
pkt 2 KPC, przytoczono
tylko jeden zarzut dotyczący naruszenia art. 384 KPC. Przepis ten stanowi, że sąd
drugiej instancji rozpoznając apelację nie może uchylić ani zmienić wyroku na nieko-
rzyść strony wnoszącej apelację, chyba że strona przeciwna również wniosła apela-
cję. Jest to zakaz reformationis in peius. Oznacza on, że strona wnosząca apelację
może oczekiwać, że w wyniku wniesienia tego środka odwoławczego jej sytuacja nie
6
ulegnie pogorszeniu w stosunku do tej, jaka istniała po wydaniu wyroku przez sąd
pierwszej instancji, jeżeli strona przeciwna nie wniosła równocześnie apelacji. W roz-
poznawanej sprawie apelację wniosła wyłącznie strona pozwana. Analizie należało
więc poddać to, czy wyrok Sądu Okręgowego pogorszył w jakikolwiek sposób sytua-
cję strony skarżącej w stosunku do tego stanu rzeczy (faktycznego i prawnego), jaki
wynikał z treści wyroku Sądu Rejonowego, a zatem, czy zmiana przez sąd drugiej
instancji wyroku sądu pierwszej instancji odbyła się na niekorzyść strony pozwanej
wnoszącej apelację. Wbrew wywodom kasacji pogorszenie takie nie nastąpiło, a
zmiana wyroku polegająca na tym, że zamiast ustalenia istnienia między stronami
stosunku pracy na warunkach wynikających z umowy o pracę zawartej 4 czerwca
1996 r. (z uwzględnieniem treści aneksu) Sąd Okręgowy przywrócił powódkę do
pracy na warunkach wynikających z umowy o pracę z 4 czerwca 1996 r. (oraz
aneksu), nie może być traktowana jako zmiana na niekorzyść strony pozwanej, która
jako jedyna wniosła apelację. Z punktu widzenia majątkowych interesów pracodawcy
korzystniejsze jest bowiem na ogół przyjęcie, że w pewnym okresie stosunek pracy
nie istniał, ponieważ uległ rozwiązaniu w wyniku np. wypowiedzenia, a następnie
został reaktywowany przez sąd w wyniku przywrócenia pracownika do pracy, od
przyjęcia, że stosunek pracy istniał przez cały czas w sposób nieprzerwany wypo-
wiedzeniem (por. treść art. 47 KP i art. 51 KP regulujących niektóre skutki przywró-
cenia do pracy). W każdym razie kasacja nie przedstawia żadnej argumentacji praw-
nej, która wykazywałaby, na czym miałoby polegać pogorszenie sytuacji pracodawcy
w związku ze zmianą orzeczenia ustalającego istnienie stosunku pracy na orzecze-
nie przywracające pracownika do pracy, zwłaszcza że jednocześnie nie zostały za-
sądzone od pracodawcy na rzecz pracownika żadne świadczenia w postaci wyna-
grodzenia lub odszkodowania. Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że ka-
sacja nie może zostać uwzględniona, ponieważ wskazana w niej podstawa (naru-
szenie art. 384 KPC) jest nieusprawiedliwiona.
Argumentacja przedstawiona w kasacji wskazuje na to, że skarżąca zarzuca w
niej w istocie wyjście przez sąd drugiej instancji poza granice zaskarżenia, a więc
naruszenie art. 378 § 1 KPC, który stanowi, że sąd drugiej instancji rozpoznaje
sprawę w granicach wniosków apelacji. Oznacza to, że sąd drugiej instancji nie może
zmienić lub uchylić tej części wyroku sądu pierwszej instancji, która nie została ob-
jęta zaskarżeniem. Wynikający z treści art. 378 § 1 KPC zakaz wyjścia poza granice
zaskarżenia sięga tak daleko, że sąd drugiej instancji nie może zmienić lub uchylić
7
wyroku w części niezaskarżonej przez żadną ze stron nawet wówczas, gdyby wyrok
w tej części dotknięty był nieważnością.
W rozpoznawanej sprawie rozważania dotyczące tego, czy Sąd Okręgowy
zmieniając wyrok Sądu Rejonowego w części dotyczącej oddalenia powództwa o
przywrócenie do pracy (punkt III), a więc w części nie objętej apelacją żadnej ze
stron, naruszył art. 378 § 1 KPC, są jednak niemożliwe, a nawet niedopuszczalne, w
związku ze szczególnym charakterem kasacji jako środka odwoławczego, którego
granice są ściśle wyznaczone przytoczonymi przez stronę podstawami kasacyjnymi
(art. 3933
KPC). Sąd Najwyższy rozpoznaje bowiem sprawę w granicach kasacji, bio-
rąc pod rozwagę z urzędu jedynie nieważność postępowania (art. 39311
zdanie 1
KPC). Granice kasacji wyznaczają z kolei: zakres zaskarżenia wyroku sądu drugiej
instancji (w całości lub w części) oraz wskazane przez strony podstawy kasacyjne,
przy czym nie jest wystarczające ogólne powołanie się na art. 3931
KPC, lecz musi
nastąpić sprecyzowanie podstaw przez przytoczenie konkretnych przepisów prawa
materialnego lub przepisów postępowania, które zostały naruszone. Strona pozwana
opierając kasację na podstawie wskazanej w art. 3931
pkt 2 KPC powołała w jej ra-
mach jedynie naruszenie art. 384 KPC. Wyznaczyło to granice rozpoznania sprawy
przez Sąd Najwyższy. Przepis ten nie został naruszony, a ewentualne naruszenie
innych przepisów postępowania uchyla się spod kontroli prawidłowości stosowania
prawa przez sąd drugiej instancji, dokonywanej w ramach rozpoznania kasacji przez
Sąd Najwyższy, skoro skarżąca nie powołała się na naruszenie jakichkolwiek innych
przepisów. Ewentualne naruszenie przez Sąd Okręgowy art. 378 § 1 KPC nie może
być w takiej sytuacji uwzględnione przez Sąd Najwyższy z urzędu.
Powódka wystąpiła w rozpoznawanej sprawie z dwoma żądaniami, z których
drugie było ujęte jako ewentualne. Powódka wniosła bowiem o ustalenie istnienia
stosunku pracy „lub” o przywrócenie do pracy. Oczywiste jest, że żądania te wyklu-
czają się nawzajem i nie byłoby możliwe jednoczesne uwzględnienie ich obu. Okreś-
lenie „lub” w oświadczeniu powódki precyzującym jej powództwo (art. 187 § 1 KPC)
oznacza w tej sytuacji, że powódka wystąpiła przede wszystkim z żądaniem wskaza-
nym na pierwszym miejscu (o ustalenie istnienia stosunku pracy), a jedynie na wypa-
dek, gdyby było ono niemożliwe do uwzględnienia z przyczyn faktycznych lub praw-
nych, zgłosiła jako drugie żądanie ewentualne (o przywrócenie do pracy). W razie
zgłoszenia przez powoda dwóch żądań – zasadniczego i ewentualnego - sąd w
pierwszej kolejności rozpoznaje zasadność żądania zgłoszonego jako pierwsze i w
8
przypadku jego uwzględnienia nie wypowiada się w wyroku w ogóle na temat drugie-
go. W związku z uwzględnieniem pierwszego żądania, drugie staje się nieaktualne,
skoro powód zgłosił je jedynie na wypadek nieuwzględnienia żądania zasadniczego.
Dopiero w razie uznania bezzasadności żądania zgłoszonego jako pierwsze, prowa-
dzącego do jego oddalenia, sąd w drugiej kolejności bada zasadność żądania
ewentualnego, które może uwzględnić lub oddalić. W rozpoznawanej sprawie
uwzględnienie przez Sąd Rejonowy żądania dotyczącego ustalenia istnienia stosun-
ku pracy zwalniało ten Sąd z konieczności badania zasadności drugiego żądania i
wypowiadania się w wyroku o jego zasadności. Gdyby tak właśnie uczynił Sąd Rejo-
nowy, przed Sądem Okręgowym nie powstałby problem możliwości przejścia od
oceny braku zasadności żądania obejmującego ustalenie istnienia stosunku pracy (i
jego oddalenia w wyniku rozpoznania apelacji strony pozwanej) do badania zasad-
ności żądania przywrócenia do pracy, które stałoby się aktualne w związku z oddale-
niem pierwszego zasadniczego żądania.
Mając na uwadze powyższe okoliczności Sąd Najwyższy oddalił kasację na
podstawie art. 39312
KPC.
========================================