Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 4 kwietnia 2000 r.
I PKN 559/99
W razie zastosowania (współstosowania) projektu racjonalizatorskiego,
który stanowi jedynie ulepszenie lub uzupełnienie wcześniejszego projektu,
stosowanie projektu wcześniejszego może polegać także na praktycznym
urzeczywistnianiu tylko części jego elementów z wyłączeniem tych, które zos-
tały zmodyfikowane przez projekt ulepszający lub uzupełniający wcześniejsze
rozwiązanie (art. 87 ustawy z dnia 19 października 1972 r. o wynalazczości, jed-
nolity tekst: Dz.U. z 1984 r. Nr 33, poz. 177 ze zm.).
Przewodniczący SSN Józef Iwulski, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera,
Walerian Sanetra (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 4 kwietnia 2000 r. sprawy z powódz-
twa Pawła K. przeciwko Hucie „C.” Spółce Akcyjnej w C. o zapłatę, na skutek kasacji
strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 30 grudnia
1998 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu w Katowicach oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
W imieniu pozwanej Huty „C.” S.A. wniesiona została kasacja od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Katowicach z dnia 30 grudnia 1998 r. [...], którym zmieniono wyrok
Sądu Wojewódzkiego w Częstochowie z dnia 30 maja 1997 r. [...], zasądzając na
rzecz Pawła K. kwotę 44.225,72 zł.
Powód Paweł K. wniósł o zasądzenie na jego rzecz od pozwanej Huty wyna-
grodzenia w kwocie 30.000 zł za stosowanie projektu racjonalizatorskiego nr 69/92,
którego jest współautorem. Sąd Wojewódzki oddalił jego powództwo ustalając w
szczególności, że do końca 1993 r. pozwana Huta zaopatrywała się w wodę z wodo-
2
ciągu komunalnego. Posiadała jednak także własne ujęcie (15 studni na terenie Wal-
cowni Blach Grubych). Część wody odprowadzała do rzeki Warty, a część zużywała
do celów chłodniczych. W przeszłości istniały projekty, aby wodę z Walcowni prze-
znaczyć na cele bytowo-gospodarcze. „S.” wydał wówczas opinię negatywną, uza-
sadniając ją brakiem możliwości zabezpieczenia ujęcia przed zanieczyszczeniami. W
dniu 21 kwietnia 1989 r. został zgłoszony projekt racjonalizatorski [...] dotyczący spo-
sobu wykorzystania wody ze studni odwadniających Walcowni (WBG) dla celów by-
towo-gospodarczych. Twórcy tego projektu zaproponowali, aby z 5 studni skrajnych
odwodnień docelowych WBG stworzyć barierę osłonową, odpompowując z nich
wodę do kanalizacji deszczowo-przemysłowej lub do sieci przemysłowej WBG. Woda
z pozostałych 10 studni miała być przeznaczona dla celów bytowo-gospodarczych,
po uprzednim jej uzdatnieniu. W założeniach technologicznych uzdatnienia wody
przewidziano ozonowanie, chlorowanie i filtrowanie. Proces ozonowania miał mieć
system otwarty, a przewidziany filtr był typu grawitacyjnego. Po przeprowadzeniu
konsultacji z Wojewódzką Stacją Sanitarno-Epidemiologiczną decyzją z dnia 13
sierpnia 1989 r. „pozwana Huta przyjęła ten projekt do stosowania. Faktycznie jed-
nak został on wykorzystany dopiero od dnia 1 grudnia 1993 r.”. W dniu 6 kwietnia
1992 r. przed wdrożeniem projektu nr 60/89, zgłoszony został kolejny projekt [...] do-
tyczący zmiany technologii uzdatniania wody z odwodnienia Walcowni Blach Gru-
bych dla celów pitnych z równoczesnym wykorzystaniem zbędnych obiektów w
zmiękczalni wody dla siłowni. Przedmiotem projektu wynalazczego [...], którego jed-
nym ze współautorów był powód (w 30%), było racjonalne wykorzystanie urządzeń
dla stacji uzdatniania wody oraz części pomieszczeń ze wstrzymanej budowy stacji
zmiękczalni wody dla siłowni. Projekt ten przewidywał taką samą technologię uzdat-
niania wody dla celów bytowo-gospodarczych jak projekt [...], a mianowicie ozono-
wanie, chlorowanie i filtrowanie wody. Zmieniono jedynie mieszacz otwarty ozonu na
zamknięty i grawitacyjne filtry otwarte na filtry ciśnieniowe zamknięte. W oparciu o
powyższe zmiany skorygowano również technologię przygotowania wody. Decyzją z
dnia 14 października 1992 r. Huta przyjęła projekt racjonalizatorski [...] do stosowa-
nia, a faktyczne jego wdrożenie nastąpiło z dniem 1 grudnia 1993 r. Realizując
przedsięwzięcie dotyczące uzdatniania wody, wykorzystano częściowo rozwiązania
projektu [...] oraz w całości projekt [...]. Z pierwszego projektu zrealizowano rozwią-
zanie bariery osłonowej dla studni wytypowanych do poboru wody przeznaczonej dla
uzdatniania oraz rozwiązanie bezpośredniej strefy ochrony sanitarnej dla wszystkich
3
piętnastu studni. Z projektu [...] wykorzystano natomiast całość rozwiązania, tzn.
koncepcję adaptacji istniejących już obiektów w zmiękczalni wody (obniżając w ten
sposób nakłady inwestycyjne) oraz częściową zmianę technologii uzdatniania wody
polegającą na zastosowaniu zamkniętego mieszania ozonu i filtrów ciśnieniowych.
Pozwana Huta odniosła wymierne korzyści materialne, tzn. efekty ekonomiczne z
tytułu zastosowania obu projektów. Wyniosły one: z projektu [...] – 1.033.565,84 zł
oraz z projektu [...] – 586.510,58 zł. Twórcom projektów wypłacono odpowiednie
wynagrodzenie: 1. za projekt [...] wynagrodzenie zaliczkowe 22.609,46 zł oraz wy-
równanie po pierwszym roku stosowania w kwocie 29.068,83 zł, 2. za projekt [...] wy-
nagrodzenie zaliczkowe 26.544,70 zł (w tym 7.258,72 zł powodowi) oraz wyrównanie
po pierwszym roku stosowania w kwocie 2.780,83 zł (w tym powodowi 1.538,94 zł).
Podział efektów i wynagrodzenia nastąpił według klucza przyjętego zgodnie przez
twórców obu projektów. Twórcy ci – z wyjątkiem powoda – przyjmując zasadę
łącznych efektów ekonomicznych składających się z efektów eksploatacyjnych i in-
westycyjnych ustalili, iż efekty eksploatacyjne należy podzielić w proporcji 85% za
projekt [...] oraz 15% za projekt [...]. Natomiast jednorazowy efekt inwestycyjny zali-
czyli w całości na poczet projektu wynalazczego [...]. Powód będący współautorem
drugiego projektu nie zgadzał się z tymi ustaleniami i żądał od Huty skorygowania
należnego mu wynagrodzenia. Ustalenia powyższe Sąd Wojewódzki poczynił w
oparciu o zeznania świadków Augustyna M. i Ryszarda C. oraz opinię biegłej Heleny
D. Nadto Sąd Wojewódzki wyraził pogląd, że klucz przyjęty do podziału wynagrodze-
nia jest wiążący. Pozwana Huta wyraziła bowiem zgodę na ustalenie go przez twór-
ców obu projektów, a ci zawarli co do niego stosowne porozumienie. Jedyną osobą,
która nie zgodziła się z takim rozwiązaniem, był powód, zaś z opinii biegłej Heleny D.
wynika, a Sąd ją zaakceptował, że przyjęty przez autorów obu projektów sposób po-
działu wynagrodzenia był słuszny i znajdował uzasadnienie w uzyskanych przez
Hutę korzyściach materialnych z zastosowania obu projektów.
Zmieniając w wyniku apelacji rozstrzygnięcie Sądu pierwszej instancji, Sąd
Apelacyjny stwierdził w pierwszej kolejności, że opinia biegłej Heleny D. (stanowiąca
podstawę ustaleń Sądu pierwszej instancji) nasuwała poważne wątpliwości, „jeśli
wziąć pod uwagę, że oświadczenia twórców obu projektów i pozwanej, przy sprzeci-
wie powoda były pozbawione skuteczności prawnej i przy założeniu, że stosowanie
projektu wynalazczego (racjonalizatorskiego) ma miejsce tylko wówczas, gdy projekt
zastosowano w całości. Nie ulega bowiem wątpliwości, że wykorzystanie niektórych
4
elementów technicznych projektu nie jest jego stosowaniem (orzeczenie SN z 7 lute-
go 1983 r., IV PR 351/82 – OSPiKA z 1984 r. z. 3, poz. 42, str. 115)”. Sąd Apelacyjny
uzupełnił postępowanie dowodowe poprzez dopuszczenie dowodu z opinii biegłej z
zakresu wynalazczości E.B. W swojej opinii stwierdziła ona, że celem projektu [...]
było uzdatnienie wody z odwodnienia WBG i przeznaczenia jej na cele bytowo-gos-
podarcze Huty, przy czym projekt ten został zrealizowany w przedstawionym przez
jego autorów zakresie. W momencie przystąpienia do realizacji tego projektu, nie
istniała zatwierdzona i przyjęta do realizacji dokumentacja techniczna oraz technolo-
giczna rozwiązania według projektu [...], a realizacja tego rozwiązania nie była moż-
liwa ze względu na brak środków finansowych. Przy realizacji przedsięwzięcia utyli-
zacji wody dla celów bytowo-gospodarczych wykorzystano jedynie elementy rozwią-
zania według projektu [...], a więc z całą pewnością nie zrealizowano go w całości.
Nadto istniały obiekty budowlane oraz urządzenia, które pierwotnie przeznaczone
były dla stacji zmiękczania wody dla potrzeb siłowni, a sporny projekt wykorzystał
część budynków i urządzeń stacji zmiękczania wody. Projekt [...] nie spełnia zatem
warunków koniecznych dla uznania go za bazę porównawczą dla obliczenia efektów
uzyskanych przez stosowanie projektu racjonalizatorskiego [...], tak w zakresie
oszczędności w nakładach inwestycyjnych, jak i efektów eksploatacyjnych. Zgłosze-
nie projektu miało miejsce w dniu 6 kwietnia 1992 r. pod rządami ustawy z dnia 19
października 1972 r. o wynalazczości (jednolity tekst: Dz.U. z 1984 r. Nr 33, poz.
177) w brzmieniu sprzed jej nowelizacji, dokonanej przez ustawę z dnia 30 paździer-
nika 1992 r. o zmianie ustawy o wynalazczości i ustawy o Urzędzie Patentowym
Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 1993 r. Nr 4, poz. 14). Powód nabył natomiast
prawo do wynagrodzenia przez stosowanie projektu, które rozpoczęło się od dnia 1
grudnia 1993 r., a więc pod rządami znowelizowanej ustawy o wynalazczości (jedno-
lity tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 26, poz. 117). Zgodnie z art. 3 ust. 2 ustawy z 30 paź-
dziernika 1992 r. do stosunków prawnych powstałych przed dniem jej wejścia w życie
stosuje się przepisy dotychczasowe. Ponieważ prawo do wynagrodzenia twórcy pra-
cowniczego projektu wynalazczego powstaje po jego zastosowaniu, czyli przemysło-
wym wdrożeniu, należy uznać, że w niniejszej sprawie, skoro projekt [...] został zas-
tosowany już pod rządami przepisów znowelizowanej ustawy, do zasad ustalania
prawa twórcy do wynagrodzenia i zasad ustalania jego wysokości należy stosować
nowo obowiązujące przepisy. Według aktualnie obowiązujących przepisów ustawy o
wynalazczości do obliczenia wielkości efektów ekonomicznych uzyskanych przez
5
stronę pozwaną w wyniku zastosowania projektu współautorstwa powoda mają za-
tem zastosowanie wewnętrzne przepisy wprowadzone Zarządzeniem nr 26 Dyrekto-
ra Huty z dnia 27 grudnia 1993 r. Różnią się one od poprzednio obowiązujących za-
sad. Zgodnie jednakże z pkt 11 Zarządzenia Dyrektora nr 26, wprowadzonego (za
akceptacją Rady Pracowniczej Huty) uchwałą [...], projekty wynalazcze zgłoszone
przed jego wprowadzeniem będą załatwiane według zasad dotychczas obowiązują-
cych. W tych warunkach Sąd Apelacyjny uznał, że skoro po wejściu w życie nowych
przepisów (art. 98a ust. 2 ustawy o wynalazczości) stanowiących, że jeżeli umowa
nie stanowi inaczej, wynagrodzenie ustala podmiot gospodarczy w słusznej proporcji
do korzyści uzyskanych z wynalazku przez ten podmiot, pozwana Huta ustaliła, że
wynagrodzenie za projekty zgłoszone przed wprowadzeniem Zarządzenia będzie
obliczane według dotychczas obowiązujących zasad, to ustaleniem tym jest związa-
na. Według biegłej, gdyby za podstawę wyliczenia wynagrodzenia należnego powo-
dowi przyjęto nowo obowiązujące u pozwanej zasady, to dalsze wynagrodzenie nie
należałoby mu się (nadpłata wynosiłaby 4.153,26 zł). Według opinii biegłej E.B.
efektem ekonomicznym powstałym ze stosowania projektu 69/92 jest różnica w
kosztach ponoszonych na uzdatnienie wody z odwodnienia WBG i kosztach zakupu
wody z WPKiW i ta wielkość efektu stanowi podstawę do ustalenia wysokości wyna-
grodzenia twórców. Początek pierwszego okresu obliczeniowego przypada na dzień
1 stycznia 1994 r., a efekt za I okres obliczeniowy wynosi – 1.282.211 zł, zaś za II
okres 2.623,069 zł. Wysokość należnego powodowi dalszego wynagrodzenia wynosi
za I okres – 10.435,34 zł, a za II okres – 33.790,38 zł. Opinię biegłej Sąd Apelacyjny
podzielił jako wszechstronną, nie zawierającą sprzeczności i przekonywującą, a
nadto nie podważoną skutecznie przez strony. Natomiast, gdy idzie o zarzuty podno-
szone przez pozwaną Hutę stwierdził, że sprowadzają się one do kwestionowania
zasady, iż projekt [...] nie był stosowany i nie są słuszne, gdyż nie może być mowy o
częściowym stosowaniu projektu. Wbrew poglądowi strony pozwanej, zdaniem tego
Sądu, art. 87 ustawy o wynalazczości nie ma w sprawie niniejszej zastosowania, bo
skoro nie może być mowy o stosowaniu projektu [...], to brak jest tym samym pods-
taw do uznania, że projekt [...] stanowi jego ulepszenie lub uzupełnienie.
W skardze kasacyjnej zarzucono, że zaskarżony nią wyrok narusza art. 87
ustawy o wynalazczości „poprzez przyjęcie, że nie ma on zastosowania w niniejszym
sporze”.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacyjny zarzut naruszenia art. 87 ustawy o wynalazczości jest zasadny i
wobec tego skarga kasacyjna została uwzględniona. Ponieważ oba projekty racjona-
lizatorskie zgłoszone zostały przed wejściem w życie zmian wprowadzonych do
ustawy o wynalazczości przez nowelizację z 30 października 1992 r., wobec tego do
ich oceny (zgłoszenia projektu, sposobu pojmowania projektu racjonalizatorskiego i
konsekwencji uznania danego rozwiązania za taki projekt) należy stosować przepisy
tej ustawy w brzmieniu sprzed tej nowelizacji, a więc także art. 87 (który został skre-
ślony przez ustawę z 30 października 1992 r.). Przepis ten stanowił zaś, że projekt
racjonalizatorski, który stanowi ulepszenie lub uzupełnienie innego projektu stosowa-
nego w danej jednostce gospodarki uspołecznionej, odpowiadający warunkom art. 83
i 85 ustawy o wynalazczości, uważa się za samodzielny projekt racjonalizatorski tylko
w części obejmującej to ulepszenie lub uzupełnienie. Projekt stanowiący ulepszenie
lub uzupełnienie innego projektu racjonalizatorskiego jest projektem racjonalizator-
skim tylko w części obejmującej to ulepszenie lub uzupełnienie. Jest to skądinąd zro-
zumiałe, jeżeli zważyć, iż projektem racjonalizatorskim jest tylko takie rozwiązanie,
które cechuje się nowością (art. 83 ustawy o wynalazczości w poprzednim brzmie-
niu), zaś o nowości rozwiązania (w aspekcie ewentualnego uznania go za projekt
racjonalizatorski) można mówić tylko wtedy, gdy w jednostce, w której zostało zgło-
szone, nie było stosowane lub uprzednio zgłoszone przez inną osobę. Oznacza to w
szczególności, że projekt racjonalizatorski, w zakresie, w jakim stanowi uzupełnienie
lub ulepszenie zgłoszonego już wcześniej projektu, nie stanowi tym samym rozwią-
zania nowego i wobec tego w tym też zakresie nie jest projektem racjonalizatorskim.
Stąd też czynienie zastrzeżenia, które znalazło się w art. 87 ustawy o wynalazczości
może wydawać się zbędne lub niezrozumiałe. Staje się ono natomiast uzasadnione,
jeżeli w przepisie tym dostrzega się coś więcej aniżeli to, co wynika z jego bezpo-
średniego brzmienia. Wprowadza on bowiem w istocie szczególny, szerszy sposób
pojmowania stosowania projektu racjonalizatorskiego, jeżeli dochodzi do zastosowa-
nia projektu, który stanowi jedynie ulepszenie lub uzupełnienie wcześniejszego pro-
jektu. W sytuacji, w której dochodzi do opracowania i zastosowania projektu, który
stanowi jedynie uzupełnienie lub ulepszenie wcześniejszego projektu racjonalizator-
skiego, z tej tylko racji, że w następstwie wprowadzonych udoskonaleń lub ulepszeń
wszystkie elementy wcześniejszego projektu nie zostają zrealizowane, nie można
7
przyjmować, że projekt ten nie został zastosowany w pojęciu art. 87 ustawy o wyna-
lazczości. Pojęcie to musi być inaczej rozumiane na tle tego przepisu niż na tle in-
nych przepisów prawa wynalazczego, gdyż wynika to z celu ustanowionej w nim re-
gulacji prawnej. W art. 87 ustawy o wynalazczości nie zastrzega się przy tym, iż idzie
o projekt, który został już wcześniej zastosowany lecz, który jest „stosowany”, co
oznacza, że w rachubę wchodzi zarówno projekt, który został już wcześniej zrealizo-
wany, jak i o taki, który jest współstosowany z projektem stanowiącym jedynie jego
ulepszenie lub uzupełnienie. Mamy tu do czynienia z sytuacją analogiczną do tej,
która uwzględniona została w art. 86 prawa wynalazczego, stanowiącym, że projekty
racjonalizatorskie, które nie mogą być stosowane niezależnie od siebie, uważa się za
jeden projekt racjonalizatorski. Oznacza to, że projekty wcześniej uznane za odrębne
projekty racjonalizatorskie nie przestają być odrębnymi projektami, jednakże jeżeli
nie da się ich zastosować niezależnie od siebie, to uważa się je (a nie „są” one) za
jeden projekt racjonalizatorski. Tak rozumiany „jeden” projekt racjonalizatorski składa
się w istocie z dwu lub więcej projektów racjonalizatorskich. Projekty te są „stosowa-
ne”, choć nie mogą być stosowane od siebie niezależnie. Przyjmując jednakże, że
istnieje (uważa się, że istnieje) jeden projekt racjonalizatorski, to wbrew brzmieniu
art. 86 ustawy o wynalazczości należałoby twierdzić, że projekty składające się na
„jeden” projekt nie są stosowane, skoro jest „jeden” projekt i wobec tego tylko on jest
stosowany. To zaś oznacza, że pojęcia stosowania nie można by odnosić do projek-
tów składowych (składających się na „jeden” projekt), mimo że w art. 86 ustawy o
wynalazczości mowa jest o projektach, „które nie mogą być stosowane niezależnie
od siebie,” ale w ogóle mogą być stosowane. Innymi słowy w art. 86 ustawy o wyna-
lazczości zakłada się, że pojęciowo jest możliwe stosowanie projektu racjonalizators-
kiego, które nie polega na urzeczywistnieniu wszystkich elementów projektu uważa-
nego za jeden projekt. Podobnie ma się sprawa z pojęciem stosowania projektu na
gruncie art. 87 ustawy o wynalazczości, który nieprzypadkowo posługuje się przy tym
kategorią „samodzielnego projektu racjonalizatorskiego”, zakładając w istocie, że
dochodzi do współstosowania projektów, co nie może nie mieć znaczenia dla sposo-
bu pojmowania na gruncie tego przepisu stosowania projektu racjonalizatorskiego,
który stał się przedmiotem ulepszenia lub uzupełnienia. W konsekwencji nie jest
trafne stanowisko wyrażone przez Sąd Apelacyjny, że także na gruncie art. 87
ustawy o wynalazczości o stosowaniu projektu racjonalizatorskiego można mówić
jedynie wtedy, gdy projekt ten zostaje zastosowany w całości. Stanowisko takie nie
8
uwzględnia swoistości sytuacji polegającej na współstosowaniu projektów racjonali-
zatorskich. Prowadzi ono do nieuzasadnionego pominięcia wysiłku twórczego i re-
zultatu pracy twórczej zawartych w pierwszym ze zgłoszonych i przyjętym do stoso-
wania projekcie racjonalizatorskim i to pomimo tego, iż został on częściowo prak-
tycznie wykorzystany (zastosowany). Między innymi z tego też powodu należy poję-
ciu stosowania z art. 87 ustawy o wynalazczości przypisać określone znaczenie,
które uwzględnia nie tylko literę tego przepisu, ale także i jego funkcję społeczno-go-
spodarczą. W razie zastosowania (współstosowania) projektu racjonalizatorskiego,
który stanowi jedynie ulepszenie lub uzupełnienie wcześniejszego projektu racjonali-
zatorskiego, stosowanie (zgodnie z art. 87 ustawy o wynalazczości) projektu wcześ-
niejszego może polegać także na praktycznym urzeczywistnieniu tylko części jego
elementów technicznych, z wyłączeniem tych, które zostały zmodyfikowane przez
projekt ulepszający lub uzupełniający wcześniejsze rozwiązanie.
Na marginesie warto zaznaczyć, że w myśl art. 83 ustawy o wynalazczości w
brzmieniu nadanym mu przez nowelę z 30 października 1992 r. za projekt racjonali-
zatorski może być uznane przez podmiot gospodarczy rozwiązanie, zgłoszone przez
twórcę, nadające się do zastosowania. Oznacza to, że to podmiot gospodarczy we-
dług własnej oceny uznaje określone projekty za projekty racjonalizatorskie, do niego
też należy ocena, w jakim zakresie dane rozwiązanie może być uznane za taki pro-
jekt, co z kolei może mieć znaczenie dla ustalenia wielkości korzyści uzyskanych z
projektu racjonalizatorskiego oraz tego, czy są to korzyści „z projektu racjonalizators-
kiego”(a nie ze „stosowania” projektu).
Z powyższych względów Sąd Najwyższy, stosowanie do art. 39313
§ KPC,
orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================