Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 12 maja 2000 r., V CKN 1029/00
Jeżeli sankcja nieważności niektórych postanowień czynności prawnej
wynika z innych przepisów niż art. 58 § 1 i 2 k.c., o ważności tej czynności w
pozostałym zakresie należy rozstrzygać, stosując w drodze analogii art. 58 § 3
k.c.
Przewodniczący: Sędzia SN Tadeusz Domińczyk
Sędziowie SN: Marek Sychowicz, Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 12 maja 2000 r. na rozprawie sprawy z
powództwa Dariusza B. przeciwko Gminie Miejskiej Z. o zapłatę, na skutek kasacji
powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 26 lutego 1998 r.
oddalił kasację.
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił (między innymi) apelację
powoda Dariusza B. od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Jeleniej Górze z dnia 28
października 1997 r., oddalającego (między innymi) jego powództwo przeciwko
pozwanej Gminie Miejskiej Z. o zapłatę kwoty 317 521 zł tytułem kar umownych.
Według twierdzeń pozwu, wierzytelność o zapłatę wymienionej kwoty powstała na
rzecz Centralnej Spółdzielni Mieszkaniowej „N.” w Z. w związku z jej umową z
Gminą z dnia 12 lipca 1995 r. i została nabyta przez powoda od Spółdzielni w
drodze umowy przelewu zawartej dnia 2 grudnia 1996 r.
Umowa Spółdzielni z Gminą z dnia 12 lipca 1995 r. dotyczyła realizacji
zadania inwestycyjnego o nazwie „budynek mieszkalno-usługowy przy ul. E.P.”.
Zgodnie z § 4-6 tej umowy, Gmina zobowiązała się ustanowić na rzecz Spółdzielni
prawo wieczystego użytkowania gruntu pod planowaną inwestycję z pominięciem
trybu przetargowego, wydać pozwolenie na budowę oraz uczestniczyć częściowo w
kosztach inwestycji. W zamian Gmina uzyskiwała uprawnienie do kierowania
lokatorów do wybudowanych mieszkań. Poza tym § 8 umowy zastrzegał kary
umowne na wypadek zajścia oznaczonych zdarzeń.
W ścisłym związku z powyższą umową pozostawały dwie dalsze umowy.
Jedna, o ustanowienie prawa użytkowania wieczystego gruntu, zawarta dnia
1 sierpnia 1995 r. między Gminą a Spółdzielnią, oraz druga, o roboty budowlane,
zawarta dnia 3 sierpnia 1995 r. między Spółdzielnią a powodem. Sąd Wojewódzki w
Jeleniej Górze uznał pierwszą z tych umów za nieważną ze względu na naruszenie
przy jej zawarciu art. 4 ust. 8 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce
gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 30, poz.
127 ze zm.), stanowiącego, że z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie
przewidzianych, sprzedaż lub oddanie w użytkowanie wieczyste gruntów
stanowiących własność Skarbu Państwa lub własność gminy następuje w drodze
przetargu. Poza tym, decyzją Wojewody J. z dnia 4 października 1995 r. nastąpiło
stwierdzenie nieważności decyzji Burmistrza Z. w przedmiocie pozwolenia na
budowę budynku mieszkalno-usługowego przy ul. E.P., w konsekwencji czego
doszło do wstrzymania robót budowlanych w zakresie wspomnianej inwestycji.
Następnie, dnia 28 marca 1996 r., Dariusz B. odstąpił od umowy o roboty
budowlane, zawartej ze Spółdzielnią w dniu 3 sierpnia 1995 r. i wezwał ją do
zapłaty należnych mu na podstawie tej umowy kar umownych w kwocie 317 521 zł.
W dniu 21 października 1996 r. oświadczenie o odstąpieniu od umowy zawartej z
Gminą dnia 12 lipca 1995 r. złożyła Spółdzielnia, po czym wezwała Gminę do
zapłaty kar umownych, a dnia 2 grudnia 1996 r. przelała swą wierzytelność wobec
Gminy z tytułu takich kar w kwocie 317 521 zł na rzecz Dariusza B., w celu pokrycia
swej należności wobec niego z tytułu kar umownych w identycznej wysokości,
wynikających z umowy z dnia 3 sierpnia 1995 r.
Sąd Apelacyjny, w ślad za Sądem Wojewódzkim, uznał, że postanowienia
umowy Spółdzielni z Gminą z dnia 12 lipca 1995 r., zastrzegające zobowiązanie
Gminy do ustanowienia na rzecz Spółdzielni użytkowania wieczystego bez
zachowania trybu przetargowego, są nieważne. Jeżeli bowiem umowa
o ustanowienie użytkowania wieczystego, zawarta sprzecznie art. 4 ust. 8 ustawy
z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości
z pominięciem trybu przetargowego, jest nieważna, to za nieważne należy także
uznać zobowiązanie się do zawarcia umowy o ustanowienie użytkowania
wieczystego z pominięciem tego trybu. Ponieważ postanowienia umowy z dnia 12
lipca 1995 r., zastrzegające zobowiązanie Gminy do zawarcia umowy o
ustanowienie użytkowania wieczystego z pominięciem trybu przetargowego, były
elementami przedmiotowo istotnymi, ich nieważność pociągnęła za sobą, stosownie
do art. 58 § 3 k.c., nieważność całej umowy. W konsekwencji, w ocenie Sądu
Apelacyjnego, powództwo Dariusza B. jest nieuzasadnione, gdyż wywodzi on
dochodzone roszczenie o zapłatę kar umownych z nieważnej umowy.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił naruszenie art. 58 § 3 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Gmina, przyjmując na siebie w umowie z dnia 12 lipca 1995 r. obowiązek
zawarcia umowy o ustanowienie użytkowania wieczystego z pominięciem trybu
przetargowego, zobowiązała się wobec Spółdzielni do świadczenia prawnie
niemożliwego. Umowa ta we wspomnianym zakresie musi być zatem uznana za
nieważną, stosownie do art. 387 § 1 k.c. Jej nieważność w tym zakresie wynika
także, na skutek niedochowania formy aktu notarialnego, z art. 158 k.c. w związku
z art. 234 k.c., a dokonane ustalenia nie wskazują na to, aby stronom chodziło o
zawarcie umowy przedwstępnej do umowy o ustanowienie użytkowania
wieczystego. Należy zaznaczyć, że sankcją nieważności dotknięte było także
postanowienie umowy z dnia 12 lipca 1995 r., zastrzegające zobowiązanie Gminy
do udzielenia pozwolenia na budowę. Udzielanie pozwoleń na budowę należy do
zadań publicznoprawnych i umowne zobowiązanie się do wydania takiego
pozwolenia musi być uznane za sprzeczne z właściwymi przepisami normującymi te
zadania, a tym samym za nieważne, stosownie do art. 58 § 1 k.c.
Ocena ważności całej umowy z dnia 12 lipca 1995 r. z powodu nieważności
poszczególnych jej postanowień powinna być dokonana zgodnie z art. 58 § 3 k.c.
Nie stoi temu na przeszkodzie okoliczność, że źródłem sankcji nieważności
niektórych postanowień umowy z dnia 12 lipca 1995 r. nie jest art. 58 § 1 lub 2 k.c.,
lecz art. 378 § 1 lub art. 73 § 2 k.c. Wprawdzie uregulowanie zawarte w art. 58 k.c.
dotyczy tylko przesłanki odnoszącej się do treści i celu czynności prawnej, jednakże
w wypadkach nieważności poszczególnych postanowień czynności prawnej,
wynikającej z innych przepisów niż art. 58 § 1 i 2 k.c., należy dopuścić analogię z
art. 58 § 3 k.c. Wypadki te wykazują bowiem daleko idące podobieństwo z
sytuacjami, w których poszczególne postanowienia czynności prawnej są nieważne
z mocy art. 58 § 1 i 2 k.c. W odniesieniu do będącej przedmiotem szczególnej
uwagi w niniejszej sprawie nieważności umowy spowodowanej prawną
niemożliwością umówionego świadczenia, należy zaznaczyć, że sankcja ta
wynikałaby z art. 58 § 1 k.c.
Odwołanie się przez Sąd Apelacyjny do art. 58 § 3 k.c. było zatem
uzasadnione, uwagi tego Sądu związane z zastosowaniem tego przepisu wymagają
jednak uściśleń. Na tle umowy z dnia 12 lipca 1995 r. nie można mówić o
elementach przedmiotowo istotnych, ponieważ te wyodrębnia się w umowach
nazwanych, a rozpatrywana umowa do takich nie należy. Jednakże w świetle art.
58 § 3 k.c. uznanie całej umowy za nieważną jest możliwe nie tylko w razie
nieważności elementów przedmiotowo istotnych. Również nieważność postanowień
nie dających się zakwalifikować jako elementy przedmiotowo istotne umożliwia na
podstawie tego przepisu uznanie za nieważną całej czynności prawnej.
Artykuł 58 § 3 k.c., stanowiąc bowiem, że czynność pozostaje w mocy co do
pozostałych części, jeżeli z okoliczności nie wynika, iż bez postanowień dotkniętych
nieważnością nie zostałaby ona dokonana, nakazuje tę ocenę przeprowadzić przy
uwzględnieniu okoliczności towarzyszących dokonaniu rozpatrywanej czynności
prawnej i oprzeć ją na zobiektywizowanym kryterium w postaci oczekiwanego w
takich okolicznościach zachowania się człowieka rozsądnego. Innymi słowy, w
świetle art. 58 § 3 k.c. chodzi o ustalenie, czy uwzględniając konkretne okoliczności,
w jakich czynność prawną podjęto, i zakładając rozsądną ich ocenę, doszłoby do
dokonania czynności prawnej przez strony bez nieważnych postanowień, czy też
nie. Dokonane w sprawie ustalenia pozwalają uznać, że strony umowy z dnia
12 lipca 1995 r. nie zawarłyby jej bez nieważnych postanowień, zastrzegających
zobowiązanie Gminy do ustanowienia użytkowania wieczystego z pominięciem
przetargu. Z okoliczności, w jakich doszło do zawarcia tej umowy wynika, że
nieważne postanowienia miały dla stron zasadnicze znaczenie. Uzyskanie przez
Spółdzielnię użytkowania wieczystego bez przetargu było tym, na czym stronom
szczególnie zależało. Nieważność wspomnianych postanowień spowodowała, że
odpadł zasadniczy element ustalonej przez strony struktury umowy z dnia 12 lipca
1995 r.
Wobec nieważności umowy, powód nie mógł nabyć wywodzonej z niej
wierzytelności, będącej przedmiotem żądania pozwu, zgodnie z zasadą nemo plus
iuris in alium transferre potest, quam ipse habet.
Z przytoczonych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
k.p.c.
orzekł, jak w sentencji.