Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 3 sierpnia 2000 r.
II UKN 661/99
Nauczanie religii w punktach katechetycznych prowadzonych przez
osoby prawne Kościoła Katolickiego (parafie) przed wejściem w życie ustawy z
dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczy-
pospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 29, poz. 154 ze zm.) oraz zarządzenia Ministra
Edukacji Narodowej z dnia 24 kwietnia 1996 r. w sprawie szczegółowego zakre-
su uprawnień i obowiązków nauczycieli i wychowawców zatrudnionych w
szkołach (placówkach) prowadzonych przez osoby prawne Kościoła Katolic-
kiego (M.P. Nr 30, poz. 316) było pracą nauczycielską w rozumieniu art. 1 ust. 1
w związku z art. 3 pkt 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela
(jednolity tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 56, poz. 357 ze zm.) oraz art. 2 pkt 3 ustawy z
dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (jednolity tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr
67, poz. 329 ze zm.).
Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Stefania Szymańska, Maria Tyszel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 3 sierpnia 2000 r. sprawy z wniosku
Józefa H. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w O. o eme-
ryturę, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w War-
szawie z dnia 26 maja 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy, Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Olsztynie ustalił, że
Józef H. w okresie od dnia 15 czerwca 1960 r. do dnia 30 czerwca 1991 r. jako
ksiądz katolicki uczył religii w pełnym wymiarze czasu pracy w punktach kateche-
tycznych przy parafiach Archidiecezji W. Posiłkując się przepisem art. 21 ust. 1
ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rze-
2
czypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 29, poz. 154 ze zm.) oraz poglądem wyrażonym w
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 30 lipca 1997 r., II UKN 201/92 (OSNAPiUS 1998
nr 11, poz. 347), Sąd Okręgowy zastosował przepis art. 88 ust. 1 ustawy z dnia 26
stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (Dz.U. Nr 3, poz. 19 ze zm.) i wyrokiem z dnia
18 lutego 1999 r. zmienił decyzję Oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w O. i
przyznał ubezpieczonemu prawo do emerytury z tytułu długoletniego wykonywania
pracy nauczycielskiej.
W apelacji od tego wyroku organ rentowy powołał się na odmienny pogląd
Sądu Najwyższego, wyrażony w uchwale z dnia 16 września 1992 r., II UZP 2/92
(PiZS 1993 nr 2, s. 79) i zarzucił, że praca katechetyczna prowadzona w parafiach
nie jest pracą nauczycielską uprawniającą do emerytury na podstawie zastosowane-
go przez Sąd przepisu Karty Nauczyciela.
Sąd Apelacyjny w Warszawie oddalił apelację wyrokiem z dnia 26 maja 1999
r. [...]. Przy bezspornych ustaleniach co do wymiaru czasu pracy oraz stażu zatrud-
nienia ubezpieczonego, zatrudnienie to potraktował jako pracę nauczycielską wyko-
nywaną w placówce oświatowo-wychowawczej, o której mowa w art. 2 pkt 3 - 5 i 7
oraz 10 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. Nr 95, poz. 425
ze zm.) i do której odnosi się przepis art. 1 ust. 1 Karty Nauczyciela.
W kasacji, opartej na naruszeniu prawa materialnego organ rentowy powtórzył
podnoszony w apelacji zarzut niewłaściwego zastosowania art. 88 ust. 1 Karty Nau-
czyciela i rozwijając go twierdził, że Sąd błędnie uznał okres wskazany we wniosku
ubezpieczonego za pracę nauczycielską, gdyż z uprawnień określonych w Karcie
Nauczyciela mogą korzystać tylko nauczyciele i wychowawcy placówek założonych i
prowadzonych przez Kościół Katolicki na podstawie ustawy o systemie oświaty. Po-
woływał się przy tym na regulację wynikającą z art. 21 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17
maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Pols-
kiej w związku z zarządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 kwietnia 1996
r. w sprawie szczegółowego zakresu uprawnień i obowiązków nauczycieli i wycho-
wawców zatrudnianych w szkołach (placówkach) prowadzonych przez osoby prawne
Kościoła Katolickiego (M.P. Nr 30, poz. 316). Twierdził na ich podstawie, że wcze-
śniej, gdy z mocy art. 14 ust. 1 i 3 podpisanego w dniu 28 lipca 1993 r. Konkordatu
między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską (Dz.U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318)
Kościół Katolicki mógł zakładać i prowadzić placówki oświatowe i wychowawcze oraz
szkoły na zasadach określonych przez odpowiednie ustawy, nauczyciele i wycho-
3
wawcy tych placówek mieli prawa nauczycieli szkół publicznych tylko pod warun-
kiem, że placówki te były szkołami lub placówkami publicznymi albo mającymi
uprawnienia szkół publicznych. Punkty katechetyczne działające w parafiach nie były
takimi szkołami ani placówkami pod rządem ustawy z dnia 15 listopada 1961 r. o
rozwoju sytemu oświaty i wychowania (Dz.U. Nr 32, poz. 160 ze zm.), ani nie są nimi
według art. 2 pkt 3 ustawy o systemie oświaty, skoro nie zostały wymienione w roz-
porządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 września 1993 r. w sprawie ro-
dzajów, organizacji i zasad działania placówek oświatowo-wychowawczych (Dz.U. Nr
95, poz. 344 ze zm.). Według kasacji, punkty katechetyczne organizowane przy pa-
rafiach nie należały także do niepublicznych placówek oświatowo-wychowawczych
tworzonych przez osoby fizyczne lub prawne, gdyż nie były prowadzone za zezwole-
niem Ministra Oświaty, na określonych przez niego zasadach i warunkach oraz pod
jego nadzorem (art. 39 ust. 1 ustawy).
Skarżący organ rentowy twierdził dalej, że przepis art. 88 ust. 1 Karty Nauczy-
ciela został błędnie zastosowany w stanie faktycznym, w którym ksiądz nauczał religii
w ramach obowiązków zleconych mu przez władze kościelne także dlatego, że nie
wiązała go umowa o pracę na stanowisku nauczyciela. Organ rentowy argumento-
wał, że umowie o pracę na stanowisku nauczyciela, zawieranej zgodnie z Kartą, od-
powiada tylko zatrudnienie na stanowisku nauczyciela religii w pozaszkolnych punk-
tach katechetycznych na podstawie umowy o pracę zawartej z dyrektorem szkoły
wyznaczonej przez miejscowego kuratora oświaty według zasad przewidzianych w §
5 zarządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie wa-
runków i sposobu organizowania nauki religii w szkołach publicznych (Dz.U. Nr 36,
poz. 155), a jej zawarcie nie było możliwe w stanie prawnym obowiązującym przed
dniem 1 września 1992 r.
W konkluzji skarżący wywodził, że przed dniem 1 września 1996 r., czyli przed
dniem wejścia w życie cytowanego zarządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia
24 kwietnia 1996 r. w sprawie szczegółowego zakresu uprawnień i obowiązków nau-
czycieli i wychowawców zatrudnianych w szkołach (placówkach) prowadzonych
przez osoby prawne Kościoła Katolickiego, nie istniała prawna możliwość uznania
prowadzenia przez księdza katechezy parafialnej za wykonywanie pracy nauczyciel-
skiej, a z tego względu wniosek kasacyjny sprowadził do żądania zmiany zaskarżo-
nego wyroku i orzeczenia o oddaleniu odwołania.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis art. 88 ust. 1 ustawy z dnia 21 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (w
brzmieniu obowiązującym w dacie wyrokowania przez Sąd drugiej instancji, nada-
nym ustawą z dnia 14 czerwca 1996 r., jednolity tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 56, poz.
357 ze zm.) stanowi podstawę prawną dla wyjątkowego uprawnienia przejścia na
emeryturę przed osiągnięciem wieku emerytalnego, służącego nauczycielom mają-
cym trzydziestoletni okres zatrudnienia, w tym 20 lat pracy w szczególnym charakte-
rze. Wstępnie więc należy stwierdzić, że uprawnienie to jest wyrazem ujętej w prea-
mbule Karty Nauczyciela szczególnej rangi społecznej zawodu nauczycielskiego i
przysługuje ściśle określonym podmiotom.
Krąg uprawnionych do emerytury, zwanej emeryturą nauczycielską, określony
został w powołanym przepisie w sposób wymagający bliższego sprecyzowania. I tak,
celem wyjaśnienia użytych w nim pojęć „nauczyciel” oraz „praca w szczególnych wa-
runkach” należy sięgnąć do ich definicji zawartych w innych przepisach Karty Nau-
czyciela. O nauczycielach (bez bliższego określenia) mówi art. 3 pkt 1 Karty, definiu-
jąc ich jako nauczycieli, wychowawców i innych pracowników pedagogicznych, za-
trudnionych w przedszkolach, szkołach lub innych placówkach wymienionych w art. 1
ust. 1 tej ustawy. W tej definicji następuje więc powiązanie statusu nauczyciela z
miejscem jego zatrudnienia; nauczycielami w rozumieniu Karty Nauczyciela są więc
tylko nauczyciele wykonujący pracę nauczycielską w miejscach określonych w art. 1
ust. 1 Karty.
Rozstrzygnięcie, czy w świetle definicji z art. 3 pkt 1 Karty Nauczyciela jest
możliwe traktowanie jako nauczyciela księdza katolickiego, uczącego religii przed 1
września 1991 r. w parafialnych punktach katechetycznych, wymagało zatem stwier-
dzenia, czy parafie były placówkami wskazanymi w art. 1 ust. 1 Karty Nauczyciela,
mimo że w przepisie tym nie wymienia się punktów katechetycznych expressis ver-
bis. Pogląd, że parafialna działalność katechetyczna jest pracą nauczycielską wyraził
już Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 lipca 1997 r., II UKN 201/97 (OSNAPUS 1998
nr 11, poz. 347) przyjmując, iż punkt katechetyczny należy traktować jako jednostkę
organizacyjną objętą systemem oświaty, określoną w art. 2 pkt 3 ustawy z dnia 7
września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. Nr 95, poz. 425 ze zm.), jedną z placó-
wek oświatowo-wychowawczych, umożliwiających w szczególności uzyskanie oraz
uzupełnienie wiedzy ogólnej, zdobywanie umiejętności, kształtowanie i rozwijanie
5
zainteresowań i uzdolnień, także korzystanie z różnych form wypoczynku, odpowia-
dającą wymienionym w art. 1 ust. 1 Karty Nauczyciela.
Skład Sądu Najwyższego orzekający w niniejszej prawie w pełni to stanowisko
prawne podziela, gdyż jakkolwiek w ramach systemu oświaty punkt katechetyczny
nie posiada statusu szkoły (por. art. 3 ust. 1 pkt 3 ustawy o systemie oświaty), to jed-
nak w ustawowej definicji „szkoły” ujętej w art. 3 pkt 2 Karty Nauczyciela punkt ten
plasuje się jako placówka, w której wykonywana jest praca nauczycielska. Pot-
wierdza to powołane na wstępie zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24
kwietnia 1996 r. w sprawie szczegółowego zakresu uprawnień i obowiązków nauczy-
cieli i wychowawców zatrudnianych w szkołach (placówkach) prowadzonych przez
osoby prawne Kościoła Katolickiego (M.P. Nr 30, poz. 316), wskazujące na stosowa-
nie przepisów Karty Nauczyciela, w tym jej art. 88, do osób zatrudnionych w tych
szkołach (placówkach) w wymiarze nie niższym niż połowa obowiązującego wymiaru
zajęć. Taka deklaracja w akcie niższego rzędu nie byłaby zresztą możliwa, gdyby
stosowanie przepisów Karty nie wynikało wprost z art. 21 ust. 2 w związku z art. 1
ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rze-
czypospolitej Polskiej do nauczycieli i wychowawców zatrudnionych w szkołach oraz
innych placówkach, wymienionych w art. 3 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 7 września
1991 r. o systemie oświaty, prowadzonych przez osoby prawne Kościoła Katolickie-
go.
Mając to na względzie, obecny skład Sądu Najwyższego nie podziela wska-
zywanego przez skarżącego poglądu wyrażonego w uchwale Sądu Najwyższego z
dnia 16 września 1992 r., II UZP 2/92, z którego wynika, że praca katechetyczna
prowadzona w katechizacji parafialnej nie jest pracą nauczycielską. Pogląd ten zdez-
aktualizował się zresztą po zmianach stanu prawnego polegających na rozwinięciu w
aktach wyższej rangi prowizorycznych postanowień instrukcji Ministra Edukacji Naro-
dowej dotyczącej powrotu nauczania religii do szkół w roku szkolnym 1990/91, wią-
żącej się z wydaniem przez tego Ministra zarządzenia nr 31 z dnia 27 sierpnia 1990
r., uchylającego zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania w sprawie umożliwienia
dzieciom i młodzieży szkolnej uczestniczenia w katechezie parafialnej (Dz.Urz. MEN
z dnia 8 września 1990 r.), w których zrównano nauczanie religii w szkołach i punk-
tach katechetycznych z pracą nauczycielską.
Opierając się na tym nowym uregulowaniu, skarżący twierdził, że księża nau-
czający religii w punktach katechetycznych mogą być uważani za nauczycieli dopiero
6
po dniu 1 września 1996 r., jednak w kasacji nie przedstawił racji przemawiających
za wykluczeniem możliwości traktowania w ten sam sposób prowadzenia nauki religii
w okresie przed tą datą, a po usunięciu nauki religii ze szkół, tj. od 1957 r. Tymcza-
sem argumentem na rzecz jednakowego traktowania nauczycieli religii przez cały
okres prowadzenia tej nauki, niezależnie od narzucanych jej rygorów oraz nakazu
odbywania poza szkołami państwowymi, jest wniosek prawny wynikający z ustawy z
dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospo-
litej Polskiej, która – zastrzegając, że nauczanie religii jest wewnętrzną sprawą Koś-
cioła – przyznaje Kościołowi prawo do nauczania religii oraz religijnego wychowania
dzieci i młodzieży organizowanego przez parafie i domy zakonne (art. 18) oraz sank-
cjonuje dotychczasową praktykę nauczania jej w punktach katechetycznych organi-
zowanych w kościołach, kaplicach i budynkach kościelnych, a także w innych po-
mieszczeniach udostępnionych na ten cel (art. 19 ust. 1). Odbywanie w latach 1957-
1991 nauki religii katolickiej wyłącznie poza szkołami państwowymi nie może, po
transformacji ustrojowej, decydować o niezaliczalności pracy katechetycznej prowa-
dzonej w tamtym czasie, gdy obecnie stosowanie praw i obowiązków ustalonych dla
nauczycieli i wychowawców zatrudnionych w państwowych szkołach i placówkach
oświatowo-wychowawczych oraz opiekuńczo-wychowawczych, odnosi się wprost do
nauczycieli i wychowawców zatrudnionych w szkołach lub innych placówkach
oświatowo-wychowawczych oraz placówkach opiekuńczo-wychowawczych prowa-
dzonych przez kościelne osoby prawne, w zakresie określonym przez Ministra Edu-
kacji Narodowej na wniosek Sekretariatu Konferencji Episkopatu Polski.
Niezależnie od tego, za identycznym traktowaniem stanów faktycznych sprzed
dnia 1 września 1996 r. i po tej dacie przemawia spostrzeżenie natury ogólnej, a
mianowicie, że rodzaj, sposób wykonywania, cel i znaczenie nauki religii było w każ-
dym czasie identyczne. Księża prowadzący katechezę byli zatrudniani przez tereno-
we organy administracji państwowej za wynagrodzeniem, a w zakresie uprawnień do
świadczeń traktowano ich na równi z pracownikami tych organów (por. zarządzenie
Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 19 sierpnia 1961 r. w sprawie prowadzenia
punktów katechetycznych, Dz.Urz. MOiW Nr 10, poz. 124, wydane na podstawie art.
39 ust. 2 ustawy o rozwoju systemu oświaty i wychowania z dnia 15 listopada 1961 r.
oraz zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 23 października 1981 r. o
katechezie parafialnej, Dz.Urz. MOiW Nr 10, poz. 26). Odpowiada to późniejszemu
zatrudnieniu zgodnie z Kartą na podstawie umowy o pracę na stanowisku nauczy-
7
ciela religii w pozaszkolnych punktach katechetycznych, zawartej z dyrektorem
szkoły wyznaczonej przez miejscowego kuratora oświaty (por. § 5 zarządzenia Mini-
stra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu
organizowania nauki religii w szkołach publicznych, Dz.U. Nr 36, poz. 155).
Fakt zatrudnienia w miejscu, z którym współcześnie obowiązujące przepisy
wiążą wykonywanie pracy nauczycielskiej, stanowi istotną przesłankę do przyjęcia,
że nauczanie religii w punktach katechetycznych prowadzonych przez osoby prawne
Kościoła Katolickiego (parafie) przed wejściem w życie ustawy z dnia 17 maja 1989 r.
o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej było pracą
nauczycielską w pojęciu art. 1 ust. 1 oraz art. 3 pkt 1 Karty Nauczyciela oraz art. 2
pkt 3 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty. Przyznał to pośrednio
Minister Edukacji Narodowej w § 3 pkt 10 zarządzenia z dnia 22 czerwca 1995 r. w
sprawie wynagradzania nauczycieli (M.P. Nr 31, poz. 366), nakazując zaliczać przy
ustalaniu szczebla wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli i ich awansowania do
szczebla wyższego okresy prowadzenia zajęć katechetycznych w szkołach i innych
placówkach oświatowo-wychowawczych lub w ramach katechezy parafialnej.
W tym stanie rzeczy należało zaaprobować stwierdzenia Sądu Apelacyjnego,
że ubezpieczony wykazał trzydziestoletni okres pracy nauczycielskiej, wymienionej w
art. 1 ust. 1 Karty i traktowanej jako zatrudnienie w szczególnych warunkach (por.
uchwałę Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 1986 r., III UZP
8/86, OSNCP 1986 z. 12, poz. 193), i uznać, że kasacja, zarzucając naruszenie art.
88 ust. 1 Karty Nauczyciela, nie powołuje się na usprawiedliwione podstawy.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39312
KPC).
N o t k a
W niepublikowanej dotychczas uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 13
czerwca 2001 r., III ZP 32/00 (teza - patrz: OSNAPiUS 2001 r. nr 14 - okładka) Sąd
Najwyższy uznał, że okres nauczania religii w katechizacji parafialnej w ramach stosunku
pracy przed dniem 25 października 1991 r. jest okresem pracy nauczycielskiej w rozumieniu
art. 88 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (jednolity tekst: Dz.U. z
1997 r. Nr 56, poz. 357 ze zm.).
========================================