Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 26 września 2000 r., III CKN 1089/00
Przepis art. 20 ustawy z dnia 16 grudnia 1972 r. o świadczeniach
przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze
służbą wojskową (Dz.U. Nr 53, poz. 342 ze zm.), ograniczający – a w
określonych sytuacjach wyłączający – możliwość dochodzenia przez
poszkodowanego żołnierza, na zasadach prawa cywilnego, odszkodowania
lub zadośćuczynienia za szkodę z tytułu wypadku lub choroby pozostających
w związku ze służbą wojskową, jest sprzeczny z Konstytucją.
Przewodniczący Sędzia SN Jacek Gudowski (sprawozdawca)
Sędziowie SN: Marian Kocon, Maria Grzelka
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 26 września 2000 r. na rozprawie
sprawy z powództwa Pawła P. przeciwko Skarbowi Państwa, Jednostce Wojskowej
nr (...) w Krakowie o zapłatę, na skutek kasacji pozwanego od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Krakowie z dnia 15 grudnia 1999 r.,
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Krakowie do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód Paweł P. żądał zasądzenia od pozwanego Skarbu Państwa, Jednostki
Wojskowej nr (...) w K. kwoty 50 000 zł tytułem odszkodowania oraz kwoty po 300 zł
miesięcznie tytułem renty. Podniósł w pozwie, że, będąc podoficerem
kontraktowym, wykonał w czasie ćwiczeń „Tatry 95” skok spadochronowy, który na
skutek zawinionych błędów dowództwa zakończył się upadkiem, w wyniku którego
doznał złamania i zwichnięcia kręgosłupa w części lędźwiowej.
Wyrokiem z dnia 8 marca 1999 r. Sąd Okręgowy w Krakowie zasądził na rzecz
powoda odszkodowanie w kwocie 27 064 zł oraz rentę uzupełniającą po 150 zł
miesięcznie do dnia 31 marca 1998 r., a od następnego dnia – po 200 zł
miesięcznie. Sąd stwierdził, że do wypadku doszło z winy funkcjonariuszy Skarbu
Państwa, co uzasadnia jego odpowiedzialność, na którą nie ma żadnego wpływu
fakt przyznania powodowi świadczeń na podstawie ustawy z dnia 16 grudnia
1972 r. o świadczeniach odszkodowawczych przysługujących w razie wypadków i
chorób pozostających w związku ze służbą wojskową (Dz.U. Nr 53, poz. 342 ze
zm.). W ocenie Sądu Okręgowego, odszkodowanie należne powodowi wynosi
35 000 zł, ulega jednak pomniejszeniu o kwotę 7936 zł wypłaconą uprzednio. Z
kolei wysokość renty Sąd ustalił, porównując wysokość wynagrodzenia żołnierza
nadterminowego z wysokością renty otrzymywanej przez powoda z tytułu
ubezpieczenia społecznego.
Apelację od tego wyroku Sąd Apelacyjny w Krakowie – orzeczeniem z dnia
15 grudnia 1999 r. – oddalił. Sąd drugiej instancji podzielił wszystkie ustalenia
dokonane przez Sąd Okręgowy i na ich podstawie uznał, tak jak Sąd pierwszej
instancji, że do wypadku doszło „z winy bezimiennej funkcjonariusza w rozumieniu
art. 417 k.c.”. Sąd Apelacyjny podzielił także ustalenia dotyczące wysokości
zasądzonych na rzecz powoda kwot. O ile z uzasadnienia Sądu pierwszej instancji
wynika, że kwotę 27 064 zł zasądzono tytułem odszkodowania, na co wskazuje
także powołanie art. 444 k.c., o tyle Sąd Apelacyjny wyraźnie stwierdził, że kwota ta
przysługuje powodowi tytułem zadośćuczynienia (art. 445 § 1 k.c.). W końcu –
zdaniem Sądu Apelacyjnego – przepis art. 20 ustawy z dnia 16 grudnia 1972 r. o
świadczeniach odszkodowawczych przysługujących w razie wypadków i chorób
pozostających w związku ze służbą wojskową nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu
przez powoda świadczeń odszkodowawczych na podstawie przepisów prawa
cywilnego, gdyż „wypadek, wskutek którego powód doznał urazu kręgosłupa, nie
został wywołany przyczyną zewnętrzną”.
Kasacja pozwanego Skarbu Państwa została oparta na podstawie naruszenia
prawa materialnego przez „niewłaściwą wykładnię i zastosowanie przepisu art. 2
ustawy z dnia 16 grudnia 1972 r. o świadczeniach odszkodowawczych
przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą
wojskową (Dz.U. Nr 53, poz. 342 ze zm.)” oraz przez „niewłaściwą wykładnię i
zastosowanie” art. 20 wymienionej ustawy, a „w związku z powyższym
niewyjaśnienie istotnych okoliczności sprawy stwierdzających winę nieumyślną
żołnierzy przy wykonywaniu powierzonych im czynności, co w konsekwencji nie
wyłączyło roszczeń odszkodowawczych na zasadach prawa cywilnego ponad już
przyznane świadczenia”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Problematykę odpowiedzialności i świadczeń z tytułu wypadków i chorób
pozostających w związku ze służbą wojskową reguluje ustawa z dnia 16 grudnia
1972 r. o świadczeniach przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających
w związku ze służbą wojskową (Dz.U. Nr 53, poz. 342 ze zm.), przy czym przepis
art. 20 tej ustawy, co zgodnie przyjęto w piśmiennictwie i judykaturze, wyłącza – w
zakresie w nim unormowanym – przepisy prawa cywilnego o odszkodowaniu.
Zgodnie z wymienionym przepisem, świadczenia przyznane na podstawie ustawy
stanowią – w stosunku do jednostek wojskowych oraz do żołnierzy i pracowników
zatrudnionych w siłach zbrojnych, którzy nieumyślnie wyrządzili szkodę przy
wykonywaniu powierzonych im obowiązków służbowych – wynagrodzenie
wszelkich szkód wynikłych dla żołnierza lub jego rodziny, spowodowanych
uszczerbkiem na zdrowiu lub śmiercią żołnierza wskutek wypadku albo wskutek
choroby, pozostających w związku ze służbą wojskową.
Występującą na tle przytoczonego przepisu wątpliwość dotyczącą zakresu
wyłączenia odpowiedzialności cywilnoprawnej jednostek wojskowych oraz żołnierzy
i pracowników zatrudnionych w siłach zbrojnych, która doprowadziła do
rozbieżności w judykaturze (por. np. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 15
października 1987 r., II CZ 132/87, OSNCP 1989, nr 7-8, poz. 125 oraz z dnia 9
grudnia 1985 r., II CZ 134/85, OSPiKA 1987, nr 1, poz. 4), wyjaśnił Sąd Najwyższy
w mającej moc zasady prawnej uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 24 maja
1990 r., III CZP 19/90 (OSNCP 1990, nr 10-11, poz. 123). Sąd Najwyższy
stwierdził, że przyznanie poszkodowanemu żołnierzowi świadczeń na podstawie
przepisów przytoczonej ustawy wyłącza możliwość dochodzenia dalszego
odszkodowania na podstawie przepisów prawa cywilnego od jednostki wojskowej
tylko wówczas, gdy wyrządzenie szkody przez żołnierza lub pracownika
zatrudnionego w siłach zbrojnych nastąpiło przy wykonywaniu powierzonych im
obowiązków służbowych z winy nieumyślnej. Mówiąc inaczej, przepis art. 20 ustawy
pozbawia poszkodowanego żołnierza możliwości dochodzenia przeciwko jednostce
wojskowej roszczeń odszkodowawczych na zasadach prawa cywilnego ponad już
przyznane mu świadczenie jedynie wówczas, gdy szkoda wyrządzona została
nieumyślnie przez żołnierzy i pracowników zatrudnionych w siłach zbrojnych przy
wykonywaniu powierzonych im obowiązków służbowych, przy czym ograniczenie
odpowiedzialności jest jednolite zarówno w stosunku do jednostek wojskowych, jak i
wymienionych sprawców szkody.
W tym stanie rzeczy nie można odmówić racji skarżącemu, jeżeli zarzuca, że
dla stwierdzenia, czy świadczenia przyznane powodowi na podstawie ustawy z dnia
16 grudnia 1972 r. o świadczeniach odszkodowawczych przysługujących w razie
wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą wojskową stanowią
wynagrodzenie wszelkich szkód, jakich doznał na skutek wypadku mającego
miejsce w czasie ćwiczeń „Tatry 95”, niezbędne było ustalenie, czy szkoda została
wyrządzona umyślnie czy nieumyślnie; tylko ustalenie winy umyślnej otwierało
Sądowi drogę do uwzględnienia żądań powoda ponad świadczenia przyznane na
podstawie przepisów wskazanych w art. 19 omawianej ustawy. Bez uczynienia tych
ustaleń, a więc bez wypełnienia hipotezy przepisu art. 20, nie może być mowy o
jego prawidłowym zastosowaniu. Postawiony w kasacji zarzut naruszenia
wymienionego przepisu należy zatem uznać za trafny.
Zaskarżone orzeczenie oraz, leżące u jego podstaw, swoiste „zignorowanie”
treści art. 20 ustawy z dnia 16 grudnia 1972 r. o świadczeniach odszkodowawczych
przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą
wojskową, mogłoby okazać się przekonywające, gdyby Sąd Apelacyjny rozważył
zgodność wymienionego przepisu z Konstytucją RP, a w szczególności z art. 2, 32 i
77 Konstytucji. Należy przypomnieć, że art. 2 proklamuje, iż Rzeczpospolita Polska
jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady
sprawiedliwości społecznej, art. 32 ust. 1 zdanie pierwsze Konstytucji zapewnia
wszystkim równość wobec prawa, a art. 77 ust. 2 zakazuje zamykać obywatelom
drogę sądową dochodzenia naruszonych wolności lub praw. Z kolei art. 77 ust. 1
gwarantuje każdemu prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została wyrządzona
przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej.
W świetle tych przepisów można postawić tezę, że art. 20 cytowanej ustawy,
ograniczający – a w określonych sytuacjach wyłączający – możliwość dochodzenia
przez poszkodowanego żołnierza, na zasadach prawa cywilnego, odszkodowania
lub zadośćuczynienia za szkodę z tytułu wypadku lub choroby pozostających w
związku ze służbą wojskową, jest sprzeczny z Konstytucją.
Należy też przypomnieć, że już od początku zmian ustrojowych w Polsce,
rozpoczętych na przełomie lat 1989 i 1990 r., zaznaczyła się wyraźna tendencja do
poszerzania drogi sądowej i znoszenia barier ustawowych, tamujących lub
ograniczających dochodzenie roszczeń cywilnoprawnych przed sądami
powszechnymi. Spośród wielu przykładów wskazać trzeba na art. 4 pkt 3 ustawy z
dnia 24 maja 1990 r. o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym
(Dz.U. Nr 36, poz. 206), uchylający – z mocą od dnia 1 stycznia 1990 r. – przepis
art. 40 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach pieniężnych z tytułu
wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jedn. tekst: Dz.U. Nr 30, poz. 144 ze
zm.). Przepis ten, regulując wyrównywanie szkód w oderwaniu od zasad prawa
cywilnego, w znacznym stopniu ograniczał czy wręcz uniemożliwiał pełną
kompensatę uszczerbków na zdrowiu powstałych w wyniku wypadku przy pracy lub
choroby zawodowej (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z
dnia 14 grudnia 1990 r., III PZP 20/90, OSNCP 1991, nr 7, poz. 79 oraz orzeczenia
powołane w jej uzasadnieniu). Można powiedzieć, że art. 20 ustawy z dnia 16
grudnia 1972 r. o świadczeniach odszkodowawczych przysługujących w razie
wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą wojskową jest
odpowiednikiem przepisu art. 40 ustawy wypadkowej, w związku z czym po
uchyleniu art. 40 doszło do nie dającego się pogodzić z art. 2 i 32 Konstytucji
pogorszenia sytuacji prawnej żołnierzy w stosunku do pracowników, co tym trudniej
wytłumaczyć, że narażenie żołnierzy na niebezpieczeństwo utraty życia lub
zdrowia, zważywszy na specyfikę i warunki służby wojskowej, jest dużo wyższe niż
w przypadku pracowników, a nie ma jakichkolwiek racji przemawiających za
słabszą – z punktu widzenia prawa cywilnego – ochroną żołnierzy.
Gdyby Sąd Apelacyjny rozpoznał sprawę z uwzględnieniem przedstawionych
rozważań i gdyby doszedł do podobnych konkluzji jurydycznych, jak uczynił w
podobnej sprawie np. Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 21 grudnia
1998 r., I ACa 999/98 (nie publ.), to – po przekonywającym uzasadnieniu swego
stanowiska – miałby podstawy do pominięcia art. 20 omawianej ustawy i orzeczenia
na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Sąd meriti musiałby jednak wtedy
wziąć również pod rozwagę, że w sprawie o odszkodowanie konstytucyjna zasada
niedziałania prawa wstecz wyłącza uwzględnienie przepisu art. 77 Konstytucji do
oceny zdarzeń zaistniałych przed wejściem w życie Konstytucji, chyba że
naruszenie tej zasady nie wywoła kolizji z innymi zasadami konstytucyjnymi (wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2000 r., II CKN 293/00, OSNC 2000, nr 11, poz.
209). Tego jednak Sąd Apelacyjny w Krakowie nie uczynił, co sprawia, że
postawiony w kasacji zarzut obrazy wymienionego przepisu art. 20 należy uznać –
jak już wyżej stwierdzono – za uzasadniony.
W tej sytuacji na plan dalszy schodzą inne uchybienia Sądu drugiej instancji
oraz niejasności wynikające z uzasadnienia zaskarżonego wyroku. Chodzi tu
głównie o nieprecyzyjne określenie podstawy prawnej uwzględnionych żądań (art.
417 i 444 k.c., jak przyjął Sąd Wojewódzki, czy art. 445 § 1 k.c., jak stwierdził Sąd
Apelacyjny) oraz o niefortunne, zdające się, wbrew intencjom Sądu Apelacyjnego,
w ogóle zaprzeczać odpowiedzialności strony pozwanej oraz przyjętej przez Sąd
winie „bezimiennej” funkcjonariuszy państwowych, stwierdzenie, że „wypadek,
wskutek którego powód doznał urazu kręgosłupa, nie został wywołany przyczyną
zewnętrzną”.
Należy na koniec podkreślić, że formułując przedstawione wyżej stanowisko,
skład Sądu Najwyższego przychylił się do poglądu wyrażanego przez Sąd
Najwyższy w innych składach, a mianowicie, że sąd powszechny może
samodzielnie stwierdzić sprzeczność przepisu ustawy z Konstytucją i odmówić jego
zastosowania w konkretnej sprawie (por. postanowienie z dnia 26 maja 1998 r., III
SW 1/98, OSNAPUS 1998, nr 17, poz. 528 albo wyrok z dnia 19 kwietnia 2000 r.,
II CKN 272/2000, nie publ.).
W konsekwencji orzeczono, jak na wstępie (art. 39313
§ 1 k.p.c.).