Pełny tekst orzeczenia

Uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 6 października 2000 r., III CZP
31/00
Przewodniczący: Prezes SN Tadeusz Ereciński
Sędziowie SN: Gerard Bieniek, Barbara Myszka, Henryk Pietrzkowski, Lech
Walentynowicz ,Tadeusz Wiśniewski, Tadeusz Żyznowski (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy przy udziale Prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony
Kaszczyszyn w sprawie z wniosku Gminy Miasta B. z udziałem Julity N. o
zniesienie współwłasności nieruchomości po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym
dnia 6 października 2000 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd
Najwyższy postanowieniem z dnia 13 marca 2000 r. do rozstrzygnięcia w trybie art.
390 k.p.c.:
„Czy postanowienie sądu drugiej instancji oddalające zażalenie na
postanowienie o oddaleniu wniosku o przywrócenie terminu do zażądania
uzasadnienia orzeczenia sądu pierwszej instancji (art. 517 w związku z art. 357 § 1
k.p.c.) jest orzeczeniem kończącym postępowanie, jeżeli wniosek ten został złożony
po terminie z art. 369 § 2 k.p.c.?”
podjął następującą uchwałę:
Postanowienie sądu drugiej instancji oddalające zażalenie na
postanowienie o oddaleniu wniosku o przywrócenie terminu do zgłoszenia
żądania sporządzenia uzasadnienia orzeczenia, nie jest orzeczeniem
kończącym postępowanie w sprawie także wówczas, gdy wniosek ten został
złożony po upływie terminu do wniesienia apelacji.
Uzasadnienie
Przestawione do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi Sądu Najwyższego
na podstawie art. 39314
§ 1 k.p.c. zagadnienie prawne, przytoczone na wstępie
uchwały, powstało w sprawie, w której uczestniczka postępowania wniosek
o przywrócenie terminu do doręczenia jej postanowienia o zniesieniu
współwłasności wraz z uzasadnieniem złożyła po upływie terminu przewidzianego
w art. 369 § 2 k.p.c. Wniosek o przywrócenie terminu został przez Sąd Rejonowy
oddalony, a Sąd drugiej instancji oddalił zażalenie na powyższe postanowienie.
Rozważając – w pierwszej kolejności – zachowanie warunków formalnych
złożonej przez uczestniczkę postępowania kasacji (art. 3938
k.p.c.), Sąd Najwyższy
wskazał na wstępną kwestię wymagającą rozstrzygnięcia, a mianowicie, czy
postanowienie sądu drugiej instancji oddalające zażalenie na postanowienie sądu
pierwszej instancji oddalające wniosek o przywrócenie terminu do złożenia żądania
uzasadnienia orzeczenia tego sądu jest orzeczeniem kończącym postępowanie,
jeżeli żądanie to zostało złożone po terminie przewidzianym w art. 369 § 2 k.p.c.
W tej kwestii Sąd Najwyższy powołał się na rozbieżne orzecznictwo,
dotyczące pojęcia „postanowień kończących postępowanie w sprawie” (art. 392 § 1
k.p.c.). Wskazał, z jednej strony, na postanowienia z dnia 14 listopada 1996 r., I
CKN 7/96 (OSNC 1997, nr 3, poz. 31), z dnia 28 kwietnia 1997 r., I PKN 121/97
(OSNAPUS 1998, nr 5, poz. 155), z dnia 22 kwietnia 1998 r., I CKN 932/97 (nie
publ.) i z dnia 29 kwietnia 1998 r., I CKN 713/97 (nie publ.), stwierdzające, że
orzeczenia te nie są postanowieniami kończącymi postępowanie w sprawie
i kasacja od nich nie przysługuje. Taki pogląd wyraził też Sąd Najwyższy w
postanowieniu z dnia 11 sierpnia 1999 r., I CKN 389/99 (nie publ.), posługując się
odmienną argumentacją od przytaczanej w dotychczasowym orzecznictwie
sądowym. Z drugiej strony – jako odmienne ze względu na wyrażony pogląd i jego
argumentację – zostały przytoczone postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 26
maja 1997 r., I CKN 101/97 (nie publ.), z dnia 22 października 1997 r., I CZ 131/97
(nie publ.) i z dnia 27 października 1998 r., III CKN 626/98 (nie publ.).
W orzeczeniach tych Sąd Najwyższy przyjął, że omawiane postanowienia mają
charakter postanowień kończących postępowanie w sprawie (art. 392 § 1 k.p.c.).
Argumentacja przytoczona na uzasadnienie tego poglądu określa postanowienia
kończące postępowanie w sprawie jako zamykające drogę do wydania wyroku, a
także postanowienia dotyczące całości sprawy, a będące ostatnim orzeczeniem
wydanym w procesie.
W kolejnym postanowieniu z dnia 9 grudnia 1998 r., II CZ 128/98 (nie publ.),
przytoczonym w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia prawnego, Sąd
Najwyższy stwierdził, że orzeczeniem kończącym postępowanie w sprawie jest
takie orzeczenie, po wydaniu którego, dalsze postępowanie – pomijając wypadki
wznowienia postępowania i przywrócenia terminu – nie może się toczyć.
Postanowienie sądu drugiej instancji oddalające zażalenie na postanowienie
odmawiające doręczenia wyroku sądu pierwszej instancji z uzasadnieniem podlega
– według zapatrywania wyrażanego w ostatnio powołanym postanowieniu z dnia 9
grudnia 1998 r. – zaskarżeniu w drodze kasacji, jeżeli w chwili wydania tego
postanowienia upłynął już termin do wniesienia apelacji bez żądania uzasadnienia
(art. 369 § 2 k.p.c.). Jeżeli zatem postanowienie sądu drugiej instancji w
przedmiocie odmowy doręczenia wyroku z uzasadnieniem zapadłoby przed
upływem tego terminu, nie kończyłoby postępowania, wobec braku przeszkody do
złożenia apelacji.
Dla wyczerpania tej kwestii wskazać należy pominięte w uzasadnieniu
przedstawionego zagadnienia prawnego stanowisko wyrażone przez Sąd
Najwyższy w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów tego Sądu z dnia
24 listopada 1998 r., III CZP 44/98 (OSNC 1999, nr 5, poz. 87). Przyjmując
kryterium znaczenia postanowień dla postępowania sądowego, Sąd Najwyższy w
powołanej uchwale wskazał, że postanowieniami kończącymi postępowanie w
sprawie są postanowienia zamykające drogę do wydania orzeczenia sądu danej
instancji, rozstrzygającego istotę sprawy w procesie (wyrokiem) lub postępowaniu
nieprocesowym (postanowieniem), a ponadto postanowienia, które kończą sprawę
jako pewną całość poddaną pod osąd, a więc dotyczące całości sprawy, a będące
ostatnimi orzeczeniami wydanymi w postępowaniu.
Sąd Najwyższy, podejmując uchwałę o treści przytoczonej na wstępie zważył,
co następuje:
Przytoczone rozstrzygnięcia, ich motywacja oraz poglądy doktryny
potwierdzają, że pojęcie postanowień kończących postępowanie w sprawie jest
rozbieżnie i definiowane przy zastosowaniu różnych kryteriów. Wprowadzone w
kodeksie postępowania cywilnego z 1964 r. rozróżnienie tylko na dwa rodzaje
postanowień – kończące postępowanie w sprawie i nie kończące postępowania w
sprawie, było reakcją ustawodawcy na nieścisłości legislacyjne i niezbyt jasną
klasyfikację postanowień pod rządem uchylonego kodeksu. Podział ten, określony
został w literaturze przedmiotu jako nie budzący wątpliwości i usuwający ujemne
następstwa dotychczasowego stanu prawnego. Charakteryzowany był –
bezpośrednio po wejściu w życie obowiązującego kodeksu postępowania cywilnego
– jako jasny i nie budzący wątpliwości. Do osiągnięcia tego stanu niezbędnym było
– jak wyjaśniono w uzasadnieniu projektu kodeksu postępowania cywilnego z
1964 r. – zerwanie z pojęciem „postanowienia kończącego postępowanie” i
wprowadzenie do projektowanego kodeksu pojęcia „postanowienia kończącego
postępowanie w sprawie”. Nastąpiło zatem zacieśnienie – w obowiązującym
kodeksie – pojęcia postanowienia kończącego postępowanie „w sprawie”.
W literaturze przedmiotu, obejmującej wypowiedzi autorów, zaliczanych do
grona twórców kodeksu postępowania cywilnego z 1964 r., zgodnie przyjmowano,
że za kończące postępowanie w sprawie należy uważać te postanowienia, które
kończą całość postępowania, a nie tylko jego fragment. Pogląd taki, bądź z
dodaniem innych cech mających charakteryzować omawiane postanowienia jako
kończące postępowanie w sprawie, był aprobowany w późniejszej literaturze
przedmiotu. Najogólniej można wskazać, że postanowienia te definiowane były jako
zamykające drogę do wydania wyroku oraz jako postanowienia dotyczące całości
sprawy, a będące ostatnim orzeczeniem wydanym w postępowaniu. Próbę
usystematyzowania kryteriów mających określić istotę postanowień kończących
postępowanie podejmowano w licznych opracowaniach, które wskazują na
trudności wynikające z posługiwania się kilkoma pozytywnym kryteriami bądź też z
formułowania kryteriów negatywnych, koncentrujących się na poszczególnych
rozstrzygnięciach. Odnotować także należy konsekwentne wypowiedzi w literaturze
przedmiotu, nawiązujące do zamiaru ustawodawcy zacieśnienia kręgu postanowień
zaskarżalnych kasacją do orzeczeń kończących postępowanie jako całości przez
wprowadzenie zwrotu „ w sprawie”.
Stosownie do art. 392 k.p.c., kasacja do Sądu Najwyższego przysługuje
stronie od wyroku lub postanowienia, wydanych przez sąd drugiej instancji
i kończących postępowanie w sprawie. Sąd Najwyższy odwoływał się w
uzasadnieniu zagadnienia prawnego do art. 392 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym
przed wejściem w życie ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks
postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów,
ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach
sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 48, poz. 554). Pominięcie zatem w treści
przedstawionego zagadnienia prawnego wyrazów „w sprawie” jest skrótem
powtarzającym się także w uzasadnieniu.
Rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia prawnego zależy od wyniku
wykładni zawartej w wymienionym przepisie zasady stwierdzającej, że kasacja
przysługuje od wyroku lub postanowienia „wydanych przez sąd drugiej instancji i
kończących postępowanie w sprawie”. Ściślej rzecz ujmując, chodzi o kryterium
wyróżniające postanowienia kończące postępowanie w sprawie i prawidłowe
zakwalifikowanie – w ramach przyjętego w kodeksie postępowania cywilnego
podziału na postanowienia kończące i nie kończące postępowanie w sprawie (art.
356, 359 i 394 § 1) – postanowienia sądu drugiej instancji, oddalającego zażalenie
na postanowienie o oddaleniu wniosku o przywrócenie terminu do żądania
uzasadnienia orzeczenia sądu pierwszej instancji, jeżeli wniosek ten został złożony
po upływie terminu w art. 369 § 2 k.p.c. przewidzianego. Przytoczone przez zwykły
skład Sądu Najwyższego rozbieżności poglądów rodzą – w ocenie tego składu –
szersze wątpliwości, co zdaje się potwierdzać uzasadnienie przedstawionego
zagadnienia prawnego. Ograniczone ono jednak zostało tylko do sytuacji
sformułowanej w sentencji tego zagadnienia. Nie wpływa to jednakże na zakres – w
świetle powołanych przepisów kodeksu postępowania cywilnego – rozważań nad
rozumieniem pojęcia postanowienia kończącego postępowanie w sprawie.
Według art. 392 k.p.c. w brzmieniu nadanym powołaną ustawą z dnia 24 maja
2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, kasacja przysługuje
od postanowień wydanych przez sąd drugiej instancji w przedmiocie odrzucenia
pozwu lub umorzenia postępowania kończących postępowanie w sprawie.
Wątpliwości objęte przedstawionym zagadnieniem prawnym nie tracą zatem na
aktualności po ostatniej nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego, co
potwierdza treść art. 39318
§ 2 k.p.c. w nowym brzmieniu.
Każdy sąd orzekający dąży przede wszystkim do realizacji głównego zadania
jakim jest rozstrzygnięcie sprawy merytorycznie, tj. sprawdzenie i ostateczne
ustalenie słuszności żądań powoda lub wydanie orzeczenia co do istoty sprawy.
Realizując to zadanie, sąd musi rozstrzygać szereg wstępnych kwestii,
zmierzających do uporządkowania toku procesu (postępowania). Można zatem
stwierdzić, że postępowanie incydentalne jest nieodłącznym elementem
postępowania i umożliwia jego kontynuowanie. Ferowane postanowienia, nie
kończą postępowania w sprawie, usuwają pewne przeszkody, umożliwiając dalsze
prowadzenie procesu lub też – jak trafnie wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu
z dnia 8 kwietnia 1997 r., I CZ 22/97 (OSNC 1997, nr 10, poz. 147) – zamykają jakiś
fragment sprawy, jej boczny nurt, rozstrzygają kwestie wpadkowe bądź też finalizują
postępowanie pomocnicze albo czynności przygotowawcze.
Kodeks postępowania cywilnego – także po ostatniej nowelizacji dokonanej
powołaną ustawą z dnia 24 maja 2000 r. – wyróżnia postanowienia kończące
postępowanie w sprawie (art. 39318
§ 2, art. 394 § 1 w brzmieniu ustalonym
nowelą), orzeczenia kończące postępowanie (art. 338 § 1), orzeczenia kończące
sprawę w instancji (art. 108 § 1) i postanowienia kończące postępowanie
zażaleniowe (art. 397 § 1 w nowym brzmieniu). Pojęcia postanowienia kończącego
postępowanie w sprawie nie można rozpoznawać w oderwaniu od konkretnej
sytuacji, w jakiej to sformułowanie funkcjonowało zarówno na gruncie art. 392 k.p.c.
w brzmieniu poprzednio obowiązującym, jak i przepisów art. 39318
§ 2 i 394 § 1
k.p.c. w brzmieniu ustalonym powołaną ustawą z dnia 24 maja 2000 r.
Przytoczone przepisy procesowe przez „sprawę” określają poddany
rozstrzygnięciu sądu stosunek regulowany przepisami prawa materialnego.
Określają one przedmiot postępowania jurysdykcyjnego w sprawie cywilnej. Według
przyjętego kryterium, sprawami cywilnymi są sprawy, w których ochrona prawna
jest – stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego – udzielana ze
względu na prawa (obowiązki) albo stan prawny podmiotów stosunków prawnych
o charakterze równorzędnym. W rozumieniu art. 1 k.p.c., mogą to być sprawy
cywilne wynikające ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i
opiekuńczego oraz z prawa pracy, a także w innych sprawach, do których mają
zastosowanie przepisy kodeksu.
Sprawami cywilnymi są zatem sprawy w znaczeniu merytorycznym,
stanowiące główny przedmiot rozstrzygnięcia sądu. W tym ujęciu przez „sprawę”
należy rozumieć spór, całość sporu. Pojęcie to nie obejmuje różnorodnych kwestii,
co do których sąd wypowiada się w toku postępowania bądź podejmuje je
w związku z rozstrzygnięciem sprawy. Do tej kategorii należy także postanowienie
sądu drugiej instancji oddalające zażalenie na postanowienie o oddaleniu wniosku o
przywrócenie terminu do żądania uzasadnienia orzeczenia sądu pierwszej instancji.
Wyrażonego zapatrywania nie podważa okoliczność, że kodeks postępowania
cywilnego posługuje się pojęciem „sprawy” także dla określenia spraw, których
przedmiotem nie jest określenie sporu (np. art. 656) lub do spraw, w których sąd w
ogóle nie wydaje żadnego postanowienia (art. 662) i nie wchodzi w rachubę żaden
środek odwoławczy (art. 1130). Takie uregulowanie potwierdza spostrzeżenia
poczynione w doktrynie, co do istniejącego w kodeksie postępowania cywilnego
zróżnicowania tego terminu, i uzasadnia podniesiony wniosek o konieczności
ustalania w każdym wypadku treści pojęcia sprawy. Termin sprawa jest w kodeksie
postępowania cywilnego używany w kilku odmiennych znaczeniach.
Wyrazem dążenia ustawodawcy do jednolitego posługiwania się terminem
postanowienia kończącego postępowanie w sprawie – w obrębie środków
odwoławczych – jest uregulowanie dopuszczalności zażalenia w procesie, zawarte
w art. 394 § 1 k.p.c. Przepis ten wyróżnia postanowienia kończące postępowanie w
sprawie, a inne – tamże wymienione postanowienia – indywidualizuje przez
określenie ich przedmiotu. Na oznaczenie tych kwestii incydentalnych ustawa nie
używa określenia "sprawa".
Dotyczą one kwestii związanych z tokiem postępowania i obejmują
postanowienia o odmowie odrzucenia pozwu, o przekazaniu sprawy innemu
sądowi, podjęcia postępowania w innym trybie, zawieszenia postępowania,
odmowy podjęcia tego postępowania i odrzucenie zażalenia. Kolejną, dającą się
wyodrębnić – ze względu na przedmiot rozstrzygnięcia – grupą postanowień, w
obrębie enumeratywnie wymienionych w art. 394 § 1 k.p.c., stanowią postanowienia
typowo uboczne w stosunku do meritum sprawy i bezpośrednio nie związane
z tokiem sprawy ani też z poszczególnymi czynnościami procesowymi dotyczącymi
istoty rozpoznawanej sprawy. Należą do niej postanowienia o odmowie zwolnienia
od kosztów sądowych (ustanowienia adwokata), cofnięcie takiego zwolnienia,
skazanie świadka, biegłego, strony i osoby trzeciej na grzywnę, zarządzenie
przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka, oddalenie opozycji
przeciwko wstąpieniu interwenienta ubocznego, zwrot kosztów, jeżeli strona nie
składała środka zaskarżenia co do istoty sprawy, wynagrodzenia biegłego oraz
wyłączenie sędziego. Odmowa uzasadnienia orzeczenia i jego doręczenia, obok
rygoru natychmiastowej wykonalności, sprostowania lub wykładni orzeczenia (ich
odmowy), stanowią czynności sądu orzekającego nie związane z istotą sprawy,
które ustawodawca poddał kontroli w drodze zaskarżenia ich zażaleniem.
Bezspornie ustalony fakt, że strona (uczestnik postępowania) nie zgłosiła w
terminie przewidzianym w art. 328 § 1 k.p.c. żądania sporządzenia i doręczenia jej
uzasadnienia orzeczenia, a następnie podjęła czynności zmierzające do
przywrócenia uchybionego terminu, pozostaje bez wpływu na charakter
postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego zażalenie na postanowienie
sądu pierwszej instancji o oddaleniu wniosku o przywrócenie terminu do
sporządzenia uzasadnienia orzeczenia. Nie istnieją bowiem podstawy do przyjęcia
– jak to zdaje się wynikać z uzasadnienia postanowienia z dnia 27 października
1998 r., III CKN 626/98 (nie publ.) – że postanowienie, którego przedmiotem jest
odmowa uzasadnienia orzeczenia oraz jego doręczenia, nie jest postanowieniem
kończącym postępowanie w sprawie, a walor orzeczenia kończącego postępowanie
w sprawie zyskuje dopiero postanowienie sądu drugiej instancji, aprobujące
oddalenie wniosku o przywrócenie terminu do dokonania tych czynności.
Przytoczone orzeczenie pomija przyjęte w orzecznictwie kryterium postanowienia
kończącego postępowanie w sprawie i argumentację mającą dowodzić jego
zasadności zawartą m.in. w uzasadnieniach orzeczeń Sądu Najwyższego
poprzedzających to postanowienie (m.in. z dnia 3 kwietnia 1997 r., I CZ 27/97,
OSNC 1997, nr 9, poz. 130, z dnia 8 kwietnia 1997 r., I CZ 22/97, OSNC 1997, nr
10, poz. 147 i z dnia 11 maja 1998 r., I CKN 229/98, OSNC 1999, nr 1, poz. 8).
Argument odwołujący się do stanowiska doktryny i orzecznictwa
o przysługiwaniu kasacji od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego
zażalenie na postanowienie, którego przedmiotem jest oddalenie wniosku o
przywrócenie terminu do wniesienia apelacji, stał się – w odniesieniu do
orzecznictwa sądowego – nieaktualny wobec treści uchwały składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2000 r., III ZP 1/00 (OSNC 2001, nr 1,
poz. 1) stwierdzającej, że od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego
zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji oddalające wniosek o
przywrócenie terminu do wniesienia apelacji kasacja nie przysługuje. W
uzasadnieniu tej uchwały, potwierdzającej kierunek orzecznictwa zapoczątkowany
postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 11 sierpnia 1999 r., I CKN 367/99
(OSNC 2000, nr 3, poz. 48), wyrażony został pogląd potwierdzający wpadkowy
charakter postępowania o przywrócenie terminu do dokonania czynności
procesowej, którego celem jest jedynie ocena zasadności wniosku o przywrócenie
terminu, w tym zbadanie, czy zaniechanie dokonania czynności było spowodowane
okolicznościami niezawinionymi przez stronę.
Powyższe rozważania dają podstawę do stwierdzenia, że przyjęte
w przeważającej części doktryny i orzecznictwa cechy charakteryzujące
postanowienie kończące postępowanie w sprawie nie zostały podważone, co
uzasadniało rozstrzygnięcie, jak w uchwale.