Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 12 października 2000 r., IV CKN 144/00
1. W postępowaniu kasacyjnym możliwa jest zmiana kwalifikacji
oświadczeń woli (czynności prawnych) objętych stanem faktycznym sprawy.
2. Według art. 84 § 1 zdanie drugie k.c. wystarcza, aby zachowanie
drugiej strony było współprzyczyną błędu.
3. Potrącenie wierzytelności przysługującej wobec państwowej osoby
prawnej innej niż Skarb Państwa przez jej nabywcę w drodze przelewu z
zobowiązaniami podatkowymi nabywcy nie mieściło się w hipotezie art. 28
ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (jedn. tekst:
Dz.U. z 1993 r. Nr 108, poz. 486 ze zm.) ani w hipotezie art. 498 k.c.
Przewodniczący: Sędzia SN Iwona Koper
Sędziowie SN: Hubert Wrzeszcz, Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 12 października 2000 r. na rozprawie
sprawy z powództwa „C.P.”, spółki z o.o. w W. przeciwko Politechnice B. i
Zbigniewowi K. o zapłatę, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
w Białymstoku z dnia 30 kwietnia 1998 r.,
oddalił kasację i zasądził od strony powodowej na rzecz pozwanej Politechniki
B. kwotę 8000 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością C.P. w Warszawie pozwała
Politechnikę B. o zapłatę kwoty 1 192 355,60 zł z odsetkami. W uzasadnieniu
pozwu wskazała, że Zbigniew K., prowadzący przedsiębiorstwo „A.M.” w B., przelał
na nią swe wierzytelności wobec Politechniki o zapłatę wymienionej kwoty za
dostarczone Politechnice komputery.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny w Białymstoku oddalił apelację strony
powodowej od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Białymstoku z dnia 19 grudnia
1997 r. oddalającego powództwo.
Istotne elementy stanu faktycznego są następujące. W dniach 1 lipca
i 1 sierpnia 1994 r. Politechnika złożyła w przedsiębiorstwie „A.M.” zamówienia na
dostawę bliżej określonego sprzętu komputerowego z zastrzeżeniem, że realizacja
zamówień nastąpi „pod warunkiem przejęcia płatności przez osobę trzecią”. Osobą
tą miała być strona powodowa. Wedle zapewnień udzielonych władzom Politechniki
przez osobę reprezentującą stronę powodową, współdziałającą ze Zbigniewem K.,
strona powodowa zamierzała „wykupić dług” Politechniki jako „dług budżetowy”.
Politechnika, nie będąc przeświadczona, że strona powodowa poniesie w ten
sposób koszty nabycia sprzętu komputerowego, nie złożyłaby zamówień
Zbigniewowi K. Zamówienia złożone przez Politechnikę zostały zrealizowane. Po
ich realizacji Zbigniew K. wystawił faktury na Politechnikę. Określił w nich datę
sprzedaży sprzętu Politechnice oraz wysokość, sposób i termin zapłaty. Rektor i
kwestor Politechniki oświadczyli, że wierzytelności objęte fakturami są bezsporne i
wymagalne. W drodze umów zawartych w lipcu i sierpniu 1994 r., Zbigniew K.
przelał wierzytelności objęte fakturami na stronę powodową. U podstaw decyzji
strony powodowej o nabyciu tych wierzytelności leżał zamiar potrącenia ich
z obciążającymi ją zobowiązaniami podatkowymi. Umowy przelewu zawarte
pomiędzy Zbigniewem K. a stroną powodową zastrzegały na wypadek
nieskompensowania przez stronę powodową przelanych na nią wierzytelności z jej
zobowiązaniami podatkowymi zobowiązanie Zbigniewa K. do zapłaty stronie
powodowej sumy odpowiadającej kwocie przelanych wierzytelności. Urzędy
skarbowe, po początkowej akceptacji dopuszczalności potrącenia wierzytelności
nabytych przez stronę powodową z jej zobowiązaniami podatkowymi, następnie
uznały taką kompensatę za niemożliwą w świetle art. 28 ustawy z dnia 19 grudnia
1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (jedn. tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 108, poz.
486 ze zm.) ze względu na nieposiadanie przez Politechnikę statusu państwowej
jednostki budżetowej. W reakcji na to, Politechnika w dniu 31 sierpnia 1994 r.
złożyła Zbigniewowi K. oświadczenie „o odstąpieniu” od skierowanych do niego w
dniach 1 lipca i 1 sierpnia 1994 r. „zamówień”, a następnie zażądała odebrania
dostarczonego jej sprzętu komputerowego.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, umów pomiędzy Zbigniewem K. a Politechniką
zawartych w wyniku złożonych przez Politechnikę zamówień na sprzęt
komputerowy, nie można kwalifikować jako umów sprzedaży. Są one umowami
zlecenia. W ich wykonaniu, pomiędzy stroną powodową a Zbigniewem K., doszło
do zawarcia umów darowizny z zastrzeżeniem spełnienia świadczenia na rzecz
Politechniki. Strona powodowa to osoba trzecia, wyszukana przez Zbigniewa K.,
która zgodnie z warunkiem zamówień zgodziła się „przejąć płatności” za
dostarczone Politechnice komputery. Czynność powoda nie była jednak czystą
darowizną, ponadto obejmowała „potrącenie jej równowartości z długiem wobec
Skarbu Państwa”.
W skardze kasacyjnej strona powodowa zarzuciła wyrokowi Sądu
Apelacyjnego, że został wydany z naruszeniem art. 888, 535, 509 i 510 k.c. oraz
art. 231 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Niepodanie w skardze kasacyjnej uzasadnienia zarzutu naruszenia art. 231 §
1 k.p.c. uniemożliwia sprawdzenie zasadności skargi w odniesieniu do tego zarzutu
(art. 3933
k.p.c.). Z podniesionych przez stronę powodową zarzutów kontrolą
kasacyjną mogą być zatem objęte tylko te, które dotyczą prawa materialnego.
Należy podzielić stanowisko skarżącego o naruszeniu przez Sąd Apelacyjny
art. 888 i 535 k.c. przez uznanie, że strona powodowa dokonała darowizny, oraz
przyjęcie, iż pomiędzy Zbigniewem K. a Politechniką nie doszło do zawarcia umów
sprzedaży sprzętu komputerowego.
Zapatrywanie Sądu Apelacyjnego, że między stroną powodową a Zbigniewem
K. doszło do zawarcia umów darowizny z zastrzeżeniem nadającym im cechy
umów o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, konkretnie Politechniki (art. 393 k.c.),
nie odpowiada dokonanym w sprawie ustaleniom. O dowolności tego zapatrywania
przesądza powołana w skardze kasacyjnej okoliczność, że w sprawie brak ustaleń
wskazujących na złożenie przez stronę powodową i Zbigniewa K., w zakresie
swych wzajemnych stosunków, innych oświadczeń woli niż dotyczące przelewu
wierzytelności. Ponadto należy zwrócić uwagę na niekonsekwencje analizowanego
zapatrywania odnoszące się do przedmiotu darowizny. Jeżeli, jak przyjmuje Sąd
Apelacyjny, Politechnika miała uzyskać kosztem majątku strony powodowej
przysporzenie w postaci sprzętu komputerowego, to przedmiotem darowizny strony
powodowej powinien być ten sprzęt. Strona powodowa jako darczyńca powinna być
zatem zobowiązana do przeniesienia własności i wydania sprzętu komputerowego
wobec Zbigniewa K. jako obdarowanego, z zastrzeżeniem, że spełnienie tego
świadczenia nastąpi na rzecz osoby trzeciej, czyli Politechniki. Taka konstrukcja
prawna, według której strona powodowa, nie zajmująca się handlem komputerami,
byłaby zobowiązana do dostarczenia sprzętu komputerowego wobec Zbigniewa K.,
zajmującego się dostawą tego właśnie sprzętu, nie przystaje jednak do
przytoczonych wyżej okoliczności sprawy. Jeśli się więc nawet uzna darowiznę o
cechach umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej za dopuszczalną, nie może
to mieć wpływu na wynik sporu, ponieważ w sprawie nie istnieją podstawy do
stwierdzenia zawarcia takiej umowy.
Poczynione w sprawie ustalenia uzasadniają zakwalifikowanie umów
zawartych między Zbigniewem K. a Politechniką nie jako umów zlecenia, lecz jako
umów sprzedaży (sprzętu komputerowego zamówionego przez Politechnikę).
Przemawiają za tym te ustalenia, które wskazują na objęcie przez obie strony
swymi uzgodnieniami odpłatności dostaw w pieniądzu i jej wysokości. Jednocześnie
z przeprowadzonych ustaleń wynika, że Politechnika była przeświadczona o tym, iż
wierzytelności o zapłatę przez nią ceny za dostarczony sprzęt komputerowy nadają
się do potrącenia z cudzymi zobowiązaniami podatkowymi na podstawie art. 28
ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (jedn. tekst: Dz.U.
z 1993 r. Nr 108, poz. 486 ze zm.). Uważała zatem, że możliwe jest nabycie tych
wierzytelności przez stronę powodową od Zbigniewa K. w celu przedstawienia ich
do potrącenia ze swymi zobowiązaniami podatkowymi. Z mającego wyniknąć w
następstwie tego potrącenia umorzenia wierzytelności o zapłatę ceny za sprzęt
komputerowy Politechnika wyprowadzała wniosek o nieodpłatnym nabyciu sprzętu,
tj. o przejęciu odpłatności za ten sprzęt przez osobę trzecią (stronę powodową).
Nieodpłatność nabycia miała więc dla Politechniki tylko takie znaczenie, jak wyżej
wyjaśniono. Przekonanie o możliwości potrącenia wierzytelności o zapłatę ceny za
sprzęt komputerowy z cudzymi zobowiązaniami podatkowymi, warunkującej
umorzenie tej wierzytelności bez zapłaty ze strony Politechniki, zadecydowało –
należy podkreślić raz jeszcze – o złożeniu przez Politechnikę zamówień na sprzęt
komputerowy i zawarciu przez nią ze Zbigniewem K. umów sprzedaży tego sprzętu.
Wypada zwrócić uwagę, że oświadczenia rektora oraz kwestora Politechniki o
bezsporności i wymagalności wierzytelności o zapłatę ceny za nabyty sprzęt
komputerowy, nawiązujące wyraźnie do brzmienia art. 28 ustawy o zobowiązaniach
podatkowych, były niewątpliwie elementem działań zmierzających do potrącenia
tych wierzytelności przez stronę powodową na podstawie wymienionego przepisu.
Mimo zasadności zarzutów dotyczących art. 888 i 535 k.c., nie jest trafny
zarzut naruszenia art. 509 i 510 k.c. przez wykluczenie możliwości dokonania
skutecznej cesji wierzytelności Zbigniewa K., przysługującej mu wobec Politechniki
na rzecz strony powodowej.
Przekonanie Politechniki o możliwości potrącenia wierzytelności o zapłatę
przez nią ceny za dostarczony jej sprzęt komputerowy z cudzymi zobowiązaniami
podatkowymi było oczywiście błędne. Choć przepisy o potrąceniu (art. 498-505 k.c.)
dotyczą wierzytelności, czyli praw wypływających ze stosunków zobowiązaniowych,
dopuszcza się ich stosowanie w drodze analogii także w odniesieniu do należności
publicznoprawnych w razie stwierdzenia luki w regulacji prawnej tych należności
(zob. np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 6 stycznia 1994 r., II UZP 32/93,
OSNCP 1994, nr 7-8, poz. 150). Zgodnie z art. 498 k.c., nieodzowną przesłanką
potrącenia wynikającą z jego istoty jest wzajemność wierzytelności. Gdy więc
określona osoba jest dłużnikiem Skarbu Państwa, powinna, aby móc umorzyć swój
dług przez potrącenie, być zarazem wierzycielem Skarbu Państwa. Przy czym ze
względu na wielość państwowych jednostek organizacyjnych (staciones fisci)
należy jako zasadę przyjąć, że przesłanka wzajemności jest spełniona wtedy, gdy
obie wierzytelności, tj. zarówno wierzytelność wobec Skarbu Państwa, jak
i wierzytelność Skarbu Państwa, są związane z tą samą państwową jednostką
organizacyjną (czyli – innymi słowy – „są płatne w tej samej kasie”).
Przepis art. 28 ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach
podatkowych wprawdzie przełamał ostatnio wspomnianą zasadę, dotyczącą
„tożsamości kasy”, ale nie odstąpił w ogóle od wymogu wzajemności wierzytelności,
tj. od tego, aby wierzytelność przedstawiona do potrącenia z zobowiązaniami
podatkowymi była wierzytelnością wobec Skarbu Państwa. Nie zezwolił więc na
przedstawienie do potrącenia z zobowiązaniami podatkowymi wierzytelności
przysługujących wobec innych niż Skarb Państwa państwowych osób prawnych
(zob. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 6 sierpnia 1999 r., I SA/Gd
1433/97, nie publ.). Tymczasem Politechnika jako szkoła wyższa ma osobowość
prawną. Potrącenie więc jakiejkolwiek wierzytelności przysługującej wobec
Politechniki przez nabywcę tej wierzytelności w drodze cesji z zobowiązaniami
podatkowymi nabywcy nie mieściło się w hipotezie art. 28 ustawy o zobowiązaniach
podatkowych ani tym samym w hipotezie art. 498 k.c.
Powyższy błąd Politechniki był błędem co do prawa (zob. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 24 stycznia 1974 r., II CR 761/73, OSP 1975, nr 11, poz. 238) i
odnosił się do właściwości wierzytelności wynikających z zawartych przez nią
umów, co nadawało mu charakter błędu odnoszącego się do treści tych umów (art.
84 § 1 zdanie 1 k.c.). Fakt, że Politechnika bez przeświadczenia o możliwości
potrącenia rozpatrywanych wierzytelności nie złożyłaby zamówień Zbigniewowi K.,
nakazuje uznać ten błąd także za błąd istotny w rozumieniu art. 84 § 2 k.c. Z kolei
stwierdzenie, że wspomniane przeświadczenie Politechniki było wynikiem
zapewnień udzielonych jej przez reprezentanta strony powodowej
współdziałającego ze Zbigniewem K., pozwala uznać, iż błąd ten był wywołany
przez kontrahenta Politechniki (art. 84 § 1 zdanie 2 k.c.). Wprawdzie – jak
zaznaczono – błąd Politechniki nie był wywołany wyłącznie przez Zbigniewa K.,
jednakże zgodnie z art. 84 § 1 zdanie drugie k.c. nie jest konieczne, aby działanie
drugiej strony umowy było wyłączną przyczyną błędu. Przepis ten mówi o
wywołaniu błędu przez drugą stronę, wystarczy więc, aby zachowanie drugiej strony
było współprzyczyną błędu. Błąd Politechniki ma zatem znamiona błędu prawnie
doniosłego, uzasadniającego uchylenie się przez Politechnikę od skutków prawnych
umów sprzedaży zawartych ze Zbigniewem K.
Z dokonanych w sprawie ustaleń wynika, że Politechnika złożyła oświadczenie
o uchyleniu się od skutków prawnych tych umów. Było nim jej pismo z dnia 31
sierpnia 1994 r., nazwane „odstąpieniem od zamówień”. Trzeba zaznaczyć, że
uznanie tego pisma za oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych umów
zawartych pod wpływem błędu nie oznacza dokonania przez Sąd Najwyższy
nowych ustaleń faktycznych, których w toku postępowania kasacyjnego w zasadzie
czynić nie można (zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2000 r., III
CKN 416/98, OSNC 2000, nr 12, poz. 220). Chodzi tu jedynie o prawidłową
kwalifikację prawną objętego stanem faktycznym sprawy oświadczenia woli
(podobnie jak to miało miejsce uprzednio przy rozpatrywaniu charakteru prawnego
umów zawartych w sprawie). Czym innym bowiem są ustalenia dotyczące złożenia
oświadczenia woli i jego treści, a czym innym jego kwalifikacja prawna zmierzająca
do przypisania mu określonych skutków prawnych. Ustalenie faktów w postaci
oświadczeń woli następuje według reguł postępowania dowodowego (art. 227 i
nast. k.p.c.) oraz dyrektyw wykładni oświadczeń woli (przede wszystkim art. 65
k.c.), kwalifikacja prawna oświadczeń woli polega zaś na właściwym określeniu
tworzonej przez te oświadczenia czynności prawnej dla ustalenia wywieranych
przez nią skutków prawnych; następuje więc już po ustaleniu faktu złożenia
określonych oświadczeń woli i dlatego powinna być odróżniana od procesu
zmierzającego do ustalenia tego faktu. W rezultacie, w postępowaniu kasacyjnym
możliwa jest nowa kwalifikacja oświadczeń woli (czynności prawnych) objętych
stanem faktycznym sprawy i nowa ich subsumcja pod określone przepisy.
Skuteczne uchylenie się przez Politechnikę od skutków prawnych umów
sprzedaży zawartych ze Zbigniewem K. spowodowało upadek tych umów z mocą
wsteczną. To zaś sprawiło, że przelew wierzytelności wynikających z
wspomnianych umów przez Zbigniewa K. na rzecz strony powodowej nie mógł
odnieść skutku, zgodnie z zasadą, że nikt nie może przenieść więcej praw aniżeli
mu przysługuje.
Wobec tego, że zaskarżony wyrok w ostatecznym rezultacie odpowiada
prawu, skargę kasacyjną oddalono (art. 39312
k.p.c.), a o kosztach postępowania
kasacyjnego rozstrzygnięto stosownie do art. 98 i 108 § 1 k.p.c.