Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA Z DNIA 25 PAŹDZIERNIKA 2000 R.
I KZP 28/2000
Unormowanie zawarte w art. 89 § 1 k.k. nie daje podstaw do orze-
czenia wyrokiem łącznym kary pozbawienia wolności bez warunkowego
zawieszenia jej wykonania w sytuacji, gdy łączeniu podlegają wyłącznie
kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem ich wykonania.
Przewodniczący: Sędzia SN S. Zabłocki.
Sędziowie SN: P. Kalinowski (sprawozdawca), J. Skwierawski.
Prokurator Prokuratury Krajowej: R. Stefański.
Sąd Najwyższy w sprawie Grzegorza S., po rozpoznaniu, przekaza-
nego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Apelacyjny w R., posta-
nowieniem z dnia 6 lipca 2000 r. zagadnienia prawnego wymagającego
zasadniczej wykładni ustawy:
Czy dopuszczalne jest w świetle uregulowania zawartego w art. 89 §
1 k.k. orzeczenie wyrokiem łącznym bezwzględnej kary pozbawienia wol-
ności w sytuacji, gdy połączeniu podlegają wyłącznie kary pozbawienia
wolności orzeczone z warunkowym zawieszeniem wykonania kary?
uchwalił udzielić odpowiedz jak wyżej.
UZASADNIENIE
Zagadnienie prawne przedstawione w pytaniu zrodziło się na tle na-
stępującej sytuacji procesowej:
2
Grzegorz S. został skazany prawomocnymi wyrokami:
1) Sądu Rejonowego w K. z dnia 30 lipca 1999 r. za przestępstwo z art. 18
§ 2 k.k. w zw. z art. 233 § 1 k.k. popełnione w dniu 25 stycznia 1999 r.
na karę 6 miesięcy pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem
jej wykonania na okres 3 lat próby;
2) Sądu Okręgowego w K. z dnia 3 września 1999 r. za przestępstwo z art.
310 § 3 k.k. i art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. i art. 12 k.k. popeł-
nione w okresie od 11 stycznia do 13 stycznia 1999 r. na karę 2 lat po-
zbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na
okres 4 lat próby;
3) Sądu Okręgowego w K. z dnia 26 października 1999 r. za przestępstwo
z art. 310 § 3 k.k. w zw. z art. 310 § 1 i 2 k.k. i art. 286 § 3 k.k. w zw. z
art. 11 § 2 k.k. i art. 12 k.k. popełnione w okresie od 23 grudnia 1998 r.
do 15 stycznia 1999 r. na karę 1 roku i 8 miesięcy pozbawienia wolności
z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres 3 lat próby;
4) Sądu Rejonowego w K. z dnia 4 listopada 1999 r. za przestępstwo z art.
279 § 1 k.k. popełnione w nocy z 20 na 21 lutego 1999 r. na karę 1 roku
pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na
okres 3 lat próby.
Sąd Rejonowy w K. wszczął z urzędu postępowanie w przedmiocie wyda-
nia wyroku łącznego, a następnie przekazał sprawę wg właściwości Sądo-
wi Okręgowemu w K.
Wyrokiem łącznym z dnia 30 marca 2000 r. Sąd Okręgowy na pod-
stawie art. 569 § 2 k.p.k., art. 85 k.k. i 86 § 1 k.k. połączył orzeczone wobec
skazanego Grzegorza S. powyższymi wyrokami kary pozbawienia wolności
i w ich miejsce wymierzył karę łączną 2 lata pozbawienia wolności; uchylił
orzeczone wyrokami podlegającymi połączeniu warunkowe zawieszenie
kar pozbawienia wolności i orzeczenia o oddaniu skazanego pod dozór ku-
ratora; orzekł, że w pozostałym zakresie wyroki podlegające połączeniu
3
ulegają odrębnemu wykonaniu; zwolnił skazanego od zapłaty na rzecz
Skarbu Państwa kosztów sądowych związanych z wyrokiem łącznym.
Powyższy wyrok zaskarżony został przez obrońcę skazanego w czę-
ści dotyczącej wymiaru kary. W szczególności obrońca zarzucił rażącą
niewspółmierność kary wynikającą z niezastosowania wobec skazanego
warunkowego zawieszenia wykonania kary łącznej.
Rozpatrując powyższą apelację Sąd Apelacyjny w R. uznał, że w
sprawie wyłoniło się zagadnienie prawne przedstawione w pytaniu, wyma-
gające zasadniczej wykładni ustawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na gruncie kodeksu karnego z 1969 r. zagadnienie łączenia kar, któ-
rych wykonanie zostało warunkowo zawieszone (ówcześnie dotyczyło to
tylko kar pozbawienia wolności) budziło daleko idące rozbieżności w
orzecznictwie. Sąd Najwyższy wypowiadał się zarówno przeciwko takiej
możliwości (por. wyrok z dnia 15 sierpnia 1972 r., V KRN 307/72, OSNPG
1972, z. 12, poz. 192, wyrok z dnia 13 sierpnia 1977 r., VI KRN 187/77,
OSNPG 1978, z. 1, poz. 5, wyrok z dnia 8 października 1980 r., V KRN
276/80, OSNPG 1981, z. 2, poz. 24), jak i uznawał dopuszczalność takiego
połączenia (por. wyrok z dnia 20 maja 1988 r., V KRN 94/88, OSNPG
1988, z. 12, poz. 128, wyrok z dnia 4 stycznia 1994 r., II KRN 358/93
z krytyczną glosą S. Zabłockiego, PS 1994, z. 6, s. 85). Jednoznacznie ne-
gatywnie wypowiedział się natomiast Sąd Najwyższy na temat łączenia kar
pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem ich wykonania z ka-
rami tego rodzaju bez takiego zawieszenia wykonania (por. wyrok z dnia 24
listopada 1970 r., V KRN 444/70, OSNKW 1971, z. 6, poz. 89).
Odmienna sytuacja powstała po wejściu w życie kodeksu karnego z
1997 r. Przepis art. 89 § 1 k.k. w sposób wyraźny dopuszcza taki układ
procesowy, kiedy wyrokiem łącznym zostają objęte kary pozbawienia wol-
ności, ograniczenia wolności albo grzywny orzeczone z warunkowym za-
4
wieszeniem i bez warunkowego zawieszenia ich wykonania wymierzone za
zbiegające się przestępstwa. Orzekając karę łączną w takiej sytuacji sąd
może ją warunkowo zawiesić. Jeśli jednak z tej możliwości, uzależnionej od
spełnienia przesłanek określonych w art. 69 k.k. – nie korzysta, to a con-
trario może orzec karę łączną bez warunkowego jej zawieszenia.
Pytanie przedstawione przez Sąd Apelacyjny w R. zrodziło się jednak
w odmiennej konfiguracji, a mianowicie, gdy przedmiotem połączenia były
skazania wyłącznie na kary z warunkowym zawieszeniem ich wykonania.
Dopuszczalność takiego połączenia słusznie nie budzi wątpliwości, a prze-
pis art. 89 § 3 k.k. określa sposób jego dokonania. Jednocześnie, właśnie
ten ostatni przepis wyraźnie kształtuje zakres uprawnień sądu orzekające-
go – w takiej sytuacji – w przedmiocie kary łącznej. Obejmuje on jedynie
sferę „okresu próby” oraz „związanych z nim obowiązków”. Z takiego
brzmienia ustawy żadną miarą nie można wyinterpretować uprawnienia
sądu kształtującego karę łączną, do tego, aby mając do czynienia ze zbie-
giem jednostkowych orzeczeń o warunkowym zawieszeniu wykonania ka-
ry, mógł je całkowicie pozbawić tej cechy. W istocie rzeczy, przy takiej kon-
cepcji sąd ten nie orzekałby wtedy „na nowo” o okresie próby, lecz orzekał-
by „na nowo” o zastosowaniu – a raczej braku zastosowania – tego środka.
Jednak, dla takiego rozszerzenia zakresu orzekania niezbędne byłoby wy-
raźne dopuszczenie takiej możliwości w ustawie. Tymczasem, podstawą
kary łącznej są kary wymierzone za poszczególne przestępstwa (art. 85
k.k.). Zatem, kształtowanie kary łącznej w sposób, który zmienia istotne
elementy rozstrzygnięć podlegających połączeniu wymaga wyraźnego
upoważnienia ustawowego i może następować wyłącznie w granicach ta-
kiego upoważnienia. Przepis art. 89 § 1 k.k. wyraźnie wprowadza taką
możliwość, ale tylko w przypadku łączenia kar orzeczonych z warunkowym
zawieszeniem ich wykonania z karami orzeczonymi bez warunkowego za-
wieszenia ich wykonania. Powstaje natomiast pytanie, czy treść art. 89 § 1
5
w zw. z § 3 k.k. daje podstawy do takiej interpretacji, która pozwalałaby na
odstąpienie w wyroku łącznym od warunkowego zawieszenia wykonania
łączonych kar pozbawienia wolności, jeżeli wszystkie one zostały orzeczo-
ne z warunkowym zawieszeniem ich wykonania. Użycie w tym przepisie
sformułowania, że „sąd może warunkowo zawiesić wykonanie kary łącznej,
jeżeli zachodzą przesłanki określone w art. 69” ma sens w układzie, w któ-
rym połączeniu uległy kary bezwzględne i kary warunkowo zawieszone.
Oznacza ono, że sąd również „może” nie zawieszać wykonania kary łącz-
nej, gdy uzna, że w stosunku do zbiegających się przestępstw, za które
wymierzono jednostkowe kary bez warunkowego zawieszenia ich wykona-
nia, nadal brak jest przesłanek określonych w art. 69 k.k. tak, jak i w chwili
orzekania tych kar. Wtedy to ustalenie przesądzi o braku warunkowego
zawieszenia wykonania całej kary łącznej. Nie wynika z tego natomiast
uprawnienie do ponownego oceniania istnienia przesłanek z art. 69 k.k., w
wyroku łącznym, w stosunku do kar jednostkowych orzeczonych wyłącznie
z warunkowym zawieszeniem ich wykonania. W tych przypadkach kwestia
istnienia przesłanek z art. 69 k.k. została już pozytywnie przesądzona. By-
łoby daleko idącą niekonsekwencją ze strony sądu uznanie, że przesłanki z
art. 69 k.k. istniały w przypadku wymierzania kar jednostkowych, natomiast
przestały one istnieć w przypadku orzekania kary łącznej.
Warto też zwrócić uwagę na wykładnię gramatyczną analizowanego
przepisu. Wymieniając w art. 89 § 1 k.k. rodzaje kar podlegających łącze-
niu ustawodawca użył koniunkcji pomiędzy zwrotami „z warunkowym za-
wieszeniem” i „bez warunkowego zawieszenia ich wykonania”. Oczywiście,
zabieg taki można interpretować, jako odrębne wyliczenie rodzajów kar,
których wykonanie albo jest warunkowo zawieszone albo są wymierzone
bez warunkowego zawieszenia. Przy takim rozumieniu dyspozycji art. 89 §
1 k.k. wszystkie łączone kary musiałyby wykazywać się tą samą cechą, tj.
albo warunkowym zawieszeniem wykonania albo brakiem warunkowego
6
zawieszenia. Gdyby jednak ustawodawcy chodziło o taki rezultat, to pro-
ściej można byłoby go osiągnąć używając spójnika „lub” – który wyraźniej
podkreśla alternatywę. Jednocześnie, przepis taki oznaczałby tylko tyle, że
wykonanie kar jednego rodzaju związanych w karę łączną sąd zawsze mo-
że warunkowo zawiesić. W stosunku do kar jednostkowych, których wyko-
nanie już zostało warunkowo zawieszone byłoby to zbędne powtórzenie,
natomiast poza sferą regulacji ustawowej pozostałaby wtedy kwestia łą-
czenia kar warunkowo zawieszonych z karami bez warunkowego zawie-
szenia ich wykonania. Nie wydaje się bowiem, aby spójnik „i” mógł jedno-
cześnie pełnić funkcję alternatywy i koniunkcji.
Wprawdzie część doktryny dopuszcza możliwość orzeczenia w wyro-
ku łącznym kary bezwzględnego pozbawienia wolności również w sytuacji,
gdy wszystkie kary pozbawienia wolności podlegające połączeniu zostały
wymierzone z warunkowym zawieszeniem ich wykonania (por. K. Buchała,
A. Zoll: Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. I, s. 566, podobny po-
gląd wyraża R. Góral: Kodeks karny – praktyczny komentarz. Warszawa
1998, s. 140), ale argumenty przytoczone dla poparcia takiej koncepcji nie
są przekonywające. Nie tylko nie odwołują się one do treści przepisu, ale
wprost przyznają, że taka interpretacja byłaby bardziej uprawniona, gdyby
ustawodawca użył spójnika „lub” wyrażającego alternatywę w sposób bar-
dziej dobitny (K. Buchała, A. Zoll – op. cit.). Powoływanie się na inny, bar-
dziej dokładny i aktualny obraz prognozy kryminologicznej, jakim dysponuje
sąd orzekający karę łączną, jest spostrzeżeniem niewątpliwie trafnym, ale
pozostaje w kolizji zarówno z prawem materialnym, jak i procesowym.
Twórcy kodeksu karnego z 1997 r. nie zapisali takiej ewentualności w
ustawie w sposób wyraźny (co przyznaje A. Zoll – op. cit.), a próba jej za-
stosowania w praktyce, prowadziłaby do oczywistego pogorszenia sytuacji
skazanego. Nawet bowiem w sytuacji, gdy w żadnym ze skazujących go
wyroków nie wymierzono mu kary bezwzględnego pozbawienia wolności,
7
wystąpienie z wnioskiem o wydanie wyroku łącznego obejmującego te ska-
zania byłoby połączone z ryzykiem „uzyskania” wyroku orzekającego karę
łączną pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykona-
nia. Przeciwstawiając się tej koncepcji, część doktryny słusznie zwróciła
uwagę właśnie na ten ostatni argument – pogorszenie sytuacji sprawcy (E.
Bieńkowska, B. Kunicka-Michalska, G. Rejman, J. Wojciechowska: Kodeks
karny. Część ogólna. Komentarz pod red. G. Rejman. Warszawa 1999, s.
1226). W rezultacie zastosowanie procedury łączenia kar prowadziłoby do
skutków mniej korzystnych – z punktu widzenia skazanego – niż wykony-
wanie kar jednostkowych. Podobnie, sam fakt odrębnego prowadzenia
procesów za poszczególne przestępstwa popełnione w warunkach okre-
ślonych w art. 85 k.k., stwarzałby – nawet w postępowaniu o wydanie wy-
roku łącznego – możliwość pogorszenia sytuacji skazanego, w porównaniu
z tą, jaką miałby, gdyby odpowiadał za te same czyny w jednym procesie.
Ten sam kierunek rozumowania został zaprezentowany przez Sąd Najwyż-
szy w wyroku z dnia 31 sierpnia 1971 r., V KRN 322/71 (OSNPG 1972, z.
1, poz. 5), w którym podkreślono, że połączenie kar nie może wywoływać
dla skazanego skutków mniej korzystnych niż oddzielne wykonanie wyro-
ków.
Kontynuując ten tok rozumowania, nie sposób nie zauważyć, że uru-
chamiana z urzędu procedura zmierzająca do wydania wyroku łącznego
dawałaby dodatkową (obok środków zaskarżenia) możliwość zmiany kar
wymierzonych w sprawach jednostkowych i ich faktycznego zaostrzenia
poprzez odstąpienie od warunkowego zawieszenia wykonania kary. Jed-
nocześnie, modyfikacja dotychczasowych orzeczeń na niekorzyść skaza-
nego następowałaby w warunkach zredukowania ograniczeń gwarancyj-
nych obowiązujących przy korzystaniu z drogi odwoławczej (np. brak ter-
minu).
8
Trudno wreszcie nie podkreślić, że w myśl dyrektywy zawartej w
przepisie art. 85 k.k. „sąd orzeka karę łączną biorąc za podstawę kary z
osobna wymierzone za zbiegające się przestępstwa”. Skoro zatem jedyną
podstawą są kary pozbawienia wolności orzeczone z warunkowym zawie-
szeniem ich wykonania, to orzeczenia „na takiej podstawie” kary łącznej
bezwzględnego pozbawienia wolności nie można byłoby uznać za realiza-
cję powołanej dyrektywy.
Powyższe względy prowadzą do stwierdzenia, że wykładnia uregulo-
wania zawartego w przepisie art. 89 § 1 k.k. nie daje podstaw do orzecze-
nia wyrokiem łącznym kary pozbawienia wolności bez warunkowego za-
wieszenia jej wykonania w sytuacji, gdy łączeniu podlegają wyłącznie kary
pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem ich wykonania. Prze-
pis ten przecina spory dotyczące możliwości łączenia kar warunkowo za-
wieszonych z karami bezwzględnymi i zapewnia sądowi orzekającemu w
takiej sytuacji pełną swobodę decyzji co do wyboru jednego z już obranych
kierunków rozstrzygnięć. Jego analiza nie dostarcza jednak argumentów
natury normatywnej do takiej wykładni, która pozwalałaby nie tyle na doko-
nanie wyboru jednej z już zastosowanych opcji, ile zastąpienie dotychcza-
sowej jednolitej opcji – inną – całkowicie odmienną.