Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 24 listopada 2000 r., III CZP 37/00
Przewodniczący: Sędzia SN Gerard Bieniek (sprawozdawca)
Sędziowie SN: Tadeusz Domińczyk, Maria Grzelka
Sąd Najwyższy przy udziale Prokuratora Prokuratury Krajowej Jana
Szewczyka w sprawie z powództwa Piotra K. przeciwko Skarbowi Państwa,
Ministrowi Finansów w Warszawie o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu
jawnym dnia 24 listopada 2000 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez
Sąd Okręgowy w Warszawie postanowieniem z dnia 1 kwietnia 1999 r. do
rozstrzygnięcia w trybie art. 390 k.p.c.:
1. „Czy niewydanie przez Radę Ministrów na podstawie art. 19 dekretu z dnia
27 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i określaniu wysokości nie umorzonych
zobowiązań pieniężnych (Dz.U. Nr 45, poz. 332, zm. Dz.U. z 1990 r., Nr 55, poz.
321) przepisów w sprawie przedterminowego wykupu, konwersji lub konsolidacji
wszystkich albo niektórych papierów wartościowych (obligacji pożyczek)
emitowanych przez Skarb Państwa przed 1 września 1939 r. – można traktować
jako „siłę wyższą” w rozumieniu przepisu art. 121 pkt 4 kodeksu cywilnego?
2. Czy wezwanie dłużnika przez wierzyciela 4% pożyczki konsolidacyjnej
wypuszczonej na mocy dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 stycznia
1936r. (Dz.U. R.P. Nr 3, poz. 10) oraz rozporządzenia Ministra Skarbu z dnia 17
lutego 1936 r. (Dz.U. R.P., Nr 12, poz. 114) do spełnienia świadczenia
wynikającego z tego zobowiązania – pomimo braku przepisów, o których mowa w
punkcie 1 zapytania – powoduje postawienie roszczenia w stan wymagalności?”
podjął następującą uchwałę:
Niewydanie przez Radę Ministrów – na podstawie art. 19 dekretu z dnia
27 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i określaniu wysokości nie umorzonych
zobowiązań pieniężnych (Dz.U. Nr 45, poz. 332 ze zm.) – przepisów w sprawie
przedterminowego wykupu, konwersji lub konsolidacji wszystkich albo
niektórych papierów wartościowych (obligacji pożyczek) emitowanych przez
Skarb Państwa przed 1 września 1939 r., nie może być uznane za siłę wyższą
w rozumieniu art. 121 pkt 4 k.c.
i postanowił odmówić odpowiedzi na dalsze pytanie.
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu – w trybie art. 390 § 1 k.p.c. –
zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, wynikło na tle następujących
okoliczności faktycznych.
Piotr K. wystąpił przeciwko Skarbowi Państwa, Ministrowi Finansów z
żądaniem zasądzenia kwoty 100 zł, powiększonej o 15% oraz należnych odsetek w
wysokości 4% rocznie obliczonych i kapitalizowanych corocznie od dnia 15
listopada 1938 r. do dnia umorzenia, tj. do dnia 15 maja 1982 r. Ponadto powód
wnosił o zasądzenie od pozwanego powyższych należności obliczonych według
równowartości 900/5332 grama czystego złota za 1 zł oraz o zasądzenie od
pozwanego ustawowych odsetek za zwłokę, naliczanych od dnia wymagalności, tj.
od dnia 15 maja 1982 r., do dnia zapłaty.
Powód wskazał, że jest posiadaczem obligacji 4% pożyczki konsolidacyjnej
wartości imiennej pięćdziesiąt złotych w złocie w liczbie 2 sztuk, zaciągniętej na
mocy dekretu Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 14 stycznia 1936 r. o konwersji
państwowych pożyczek wewnętrznych (Dz.U. RP Nr 3, poz. 10) oraz
rozporządzenia Ministra Skarbu z dnia 17 lutego 1936 r. o wypuszczeniu 4%
pożyczki konsolidacyjnej i o warunkach konwersji państwowych pożyczek
wewnętrznych (Dz.U. R.P. Nr 12, poz. 114). Umorzenie pożyczki miało nastąpić do
dnia 15 maja 1982 r. przez wykup z nadpłatą 15% ponad wartość imienną.
Ponadto, obligacje te do czasu umorzenia miały przynosić odsetki w wysokości 4%
w stosunku rocznym, płatne za zwrotem odpowiednich kuponów. Wykup obligacji
oraz wypłata odsetek miała być dokonywana w złotych według równowartości
900/5332 grama czystego złota za 1 zł.
Pozwany Skarb Państwa, Minister Finansów wnosił o oddalenie powództwa
podnosząc, że 4% pożyczka konsolidacyjna podlegała spłaceniu do dnia 15 maja
1982 r. drogą umarzania obligacji wylosowanych w tym celu według planu
umorzenia, zawartego w załączniku do rozporządzenia Ministra Skarbu z dnia 17
lutego 1936 r. Wykonanie obowiązku dłużnika w zakresie płatności kapitału obligacji
wymagało zatem losowania ich do umorzenia. Losowania przypadające na okres po
dniu 1 września 1939 r. nie odbyły się. W związku z powyższym czyni to roszczenia
powoda o wykup obligacji niewymagalnymi. Pozwany Skarb Państwa zarzucił też,
że roszczenie jest przedawnione. Gdyby bowiem założyć, że odbyły się losowania
obligacji, to bieg przedawnienia rozpocząłby się dnia 16 maja 1982 r. i przyjmując
najdłuższy termin 10 lat, przedawnienie upłynęło dnia 16 maja 1992 r., zaś pozew
wniesiono dnia 29 września 1997 r. Pozwany podniósł też, że jeśli chodzi o kupony
od obligacji, to przedawniają się one z upływem 5 lat od dnia ich płatności. W
rezultacie posiadane przez powoda kupony, których płatność przypadała w okresie
od dnia 15 listopada 1938 r. do dnia 15 listopada 1944 r., przedawniły się z dniem 9
maja 1950 r., pozostałe zaś odpowiednio po upływie 5 lat od wskazanego w treści
kuponu dnia jego płatności.
Ponadto, pozwany Skarb Państwa wskazał, że należności wynikające z
zakupu obligacji przedmiotowej pożyczki nie mogą być przeliczane według
równowartości 900/5332 grama czystego złota za 1 zł, bowiem zgodnie z art. 8 ust.
2 w związku z art. 11 ust. 2 dekretu z dnia 27 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i
określaniu wysokości nie umorzonych zobowiązań (Dz.U. Nr 45, poz. 332 ze zm.),
wysokość należności z tytułu zobowiązań pieniężnych powstałych przed dniem 1
września 1939 r. oblicza się w złotych według stawek ostatniego kursu kruszcu
złotego notowanego przed dniem 1 września 1939 r., zaś dla zobowiązań
powstałych po dniu 16 grudnia 1945 r. – według stawki równowartości kruszcu
złotego, notowanego przed dniem 1 września 1939 r. Następnie zaś przepisy
ustawy z dnia 28 października 1950 r. o zmianie systemu pieniężnego (Dz.U. Nr 50,
poz. 459 ze zm.) stanowiły, że wszelkie zobowiązania publicznoprawne i
prywatnoprawne – bez względu na tytuł i czas powstania, opiewające na złote
dotychczasowe, przeliczone były z dniem 30 października 1950 r. z mocy prawa na
złote i grosze według stosunku 100 zł dotychczasowych równe 1 zł.
Wyrokiem z dnia 19 czerwca 1998 r. Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy
powództwo oddalił, podzielając argumenty strony pozwanej co do bezzasadności
roszczenia powoda. W ocenie Sądu Rejonowego, zgodnie z przepisami dekretu
Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 14 stycznia 1936 r. o konwersji państwowych
pożyczek wewnętrznych i rozporządzenia Ministra Skarbu Państwa z dnia 17 lutego
1936 r. o wypuszczeniu 4% pożyczki konsolidacyjnej i o warunkach konwersji
państwowych pożyczek wewnętrznych, pożyczka podlegała spłaceniu do dnia 15
maja 1982 r. drogą umarzania obligacji wylosowanych w tym celu według planu
umorzenia zawartego w załączniku do rozporządzenia Ministra Skarbu. Skoro więc
wykonanie obowiązku dłużnika w zakresie płatności kapitału obligacji wymagało ich
losowania do umorzenia, a losowania po dniu 1 września 1939 r. nie odbyły się,
należy uznać, że roszczenie powoda nie stało się wymagalne. Zdaniem Sądu
Rejonowego, pozwany ma również rację twierdząc, że nastąpiło także
przedawnienie roszczeń powoda, bowiem bieg okresu przedawnienia rozpoczął się
dnia 16 maja 1982 r. i zakończył dnia 16 maja 1992 r., a powód wniósł pozew
dopiero w dniu 29 września 1997 r., z tym że należy to brać pod uwagę tylko przy
założeniu, iż takie losowania odbyły się w przeszłości. Sąd Rejonowy podzielił także
stanowisko pozwanego co do bezzasadności roszczeń odsetkowych, bowiem
kupony od obligacji przedawniały się z upływem 5 lat od dnia ich płatności. W
ocenie Sądu Rejonowego, słuszny jest również pogląd pozwanego Skarbu Państwa
co do możliwości przeliczenia wysokości roszczeń powoda według równowartości
grama czystego złota za 1 zł. Sąd Rejonowy wskazał, że mimo przyjętej przez Sejm
i Senat Rzeczypospolitej Polskiej uchwały o ciągłości prawnej pomiędzy II a III
Rzeczypospolitą Polską, w sprawie niniejszej dla jej pozytywnego rozstrzygnięcia
konieczne jest istnienie ustawy reprywatyzacyjnej.
Rozpoznając apelację powoda, Sąd Okręgowy w Warszawie przedstawił
Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne budzące poważne
wątpliwości o treści sformułowanej w sentencji postanowienia. Formułując pierwsze
z tych zagadnień, Sąd Okręgowy wskazał, że zgodnie z art. 16 i 17 dekretu z dnia
27 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i określaniu wysokości nie umorzonych
zobowiązań pieniężnych, utrzymana została w mocy gwarancja zobowiązań Skarbu
Państwa, udzielona przez Państwo obligacjom emitowanym przed dniem wejścia w
życie tego dekretu, jeszcze nie umorzonym, zaś w art. 19 upoważniono Radę
Ministrów do określenia w drodze rozporządzenia warunków i terminu
przedterminowego wykupu, konwersji lub konsolidacji niektórych lub wszystkich
papierów wartościowych. Jeśli więc takich przepisów nie wydano, w szczególności
do dnia 15 maja 1982 r. jako terminu przewidzianego do umorzenia przedmiotowej
pożyczki, a odpowiedzialność Skarbu Państwa nadal trwała, to nie było możliwości
wystąpienia z żądaniem wykupu przez Skarb Państwa obligacji – na zasadach
ogólnych. Takie roszczenie uległoby bowiem przedawnieniu, chyba że uznać, iż
niewydanie rozporządzenia przez Radę Ministrów, zgodnie z upoważnieniem
zawartym w art. 19 dekretu z dnia 27 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i określaniu
wysokości nie umorzonych zobowiązań pieniężnych, należy traktować jako siłę
wyższą w rozumieniu art. 121 pkt 4 k.c., a ponadto, że samo wezwanie dłużnika do
spełnienia świadczenia wynikającego z posiadania obligacji powoduje – mimo braku
przepisów szczególnych – postawienie roszczenia w stan wymagalności.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z przepisami dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 stycznia
1936 r. o konwersji państwowych pożyczek wewnętrznych (Dz.U. RP Nr 3, poz. 10)
Minister Skarbu został upoważniony do wypuszczenia, na cele konwersji oraz na
cele konsolidacji innych tytułów długu wewnętrznego, państwowej pożyczki
wewnętrznej określonej mianem "4% Pożyczka konsolidacyjna". Ustalono (art. 8),
że umorzenie pożyczki nastąpi w ciągu 45 lat od daty zamknięcia konwersji, w
drodze półrocznych losowań obligacji według ustalonego planu umorzenia, z tym że
obligacje wylosowane do umorzenia w okresie pierwszych 10 lat trwania pożyczki
będą wykupywane z nadpłatą 20%, zaś wylosowane w latach następnych z
nadpłatą 15% ponad ich wartość nominalną. Postanowiono też, że obligacje ulegają
przedawnieniu po upływie 20 lat od chwili wylosowania ich do umorzenia, zaś
kupony od obligacji – po upływie 5 lat od dnia ich płatności. Rozporządzenie
Ministra Skarbu z dnia 17 lutego 1936 r. o wypuszczeniu 4% Pożyczki
Konsolidacyjnej i o warunkach konwersji państwowych pożyczek wewnętrznych
(Dz.U. RP Nr 12, poz. 114) sprecyzowało te warunki przyjmując, że wyżej
wymienioną pożyczkę „wypuszcza” się z dniem 15 maja 1936 r., zaś podlega ona
spłaceniu do dnia 15 maja 1982 r. drogą dwukrotnego w każdym roku trwania
pożyczki, poczynając od dnia 15 listopada 1937 r., umorzenia części obligacji
wylosowanych w tym celu według planu umarzania, stanowiącego załącznik do
rozporządzenia. Bezsporne jest, że powód dysponuje dwiema obligacjami "4%
Pożyczki Konsolidacyjnej", które nie uległy umorzeniu, gdyż nie zostały wylosowane
do umorzenia, a losowania, mające się odbyć po dniu 1 września 1939 r., nie
odbyły się z przyczyn od stron niezależnych. Może to prowadzić do wniosku, że
skoro nie nastąpiło zdarzenie, od którego zależała wymagalność roszczenia, to
roszczenia o wykup obligacji i zapłatę ich wartości nie można dochodzić. Taki
wniosek nie jest jednak uzasadniony.
Należy zauważyć, że przewidziany w przepisach dekretu z dnia 14 stycznia
1936 r. o konwersji państwowych pożyczek wewnętrznych warunek wymagalności
w postaci losowania obligacji do umorzenia obowiązywał tylko w okresie, którego
datę końcową wyznacza ostateczny termin spłacania pożyczki, tj. dzień 15 maja
1982 r. Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 12 cytowanego
dekretu, obligacje pożyczki ulegają przedawnieniu po upływie 20 lat od dnia
wylosowania ich do umorzenia. Tym bardziej więc obligacje nie wylosowane do
umorzenia nie uległy przedawnieniu. Do tego m.in. rodzaju nie umorzonych
zobowiązań pieniężnych nawiązały przepisy dekretu z dnia 27 lipca 1949 r. o
zaciąganiu nowych i określaniu wysokości nie umorzonych zobowiązań pieniężnych
(Dz.U. Nr 45, poz. 332). Zgodnie z art. 4 tego dekretu, spłata należności z
zobowiązań pieniężnych powstałych z jakiegokolwiek tytułu publiczno- lub
prywatnoprawnego przed dniem wejścia w życie dekretu (tj. dniem 6 sierpnia 1949
r.), a do dnia tego nie umorzonych, może nastąpić tylko w pieniądzu polskim. W art.
17 postanowiono natomiast, że przepisy rozdziału II dotyczące ustalania wysokości
należności z nie umorzonych zobowiązań pieniężnych stosuje się m.in. do
zobowiązań Skarbu Państwa (z wyjątkiem zobowiązań wymienionych w art. 18).
Oznacza to, że do zobowiązań Skarbu Państwa znajdują zastosowanie m.in. art. 15
i 16, dotyczące należności z obligacji, listów zastawnych oraz kuponów od obligacji i
listów zastawnych. Przepisy wymienionego dekretu (art. 19) zawierały przy tym
upoważnienie Rady Ministrów, która mogła na wniosek Ministra Skarbu wydać
rozporządzenie w sprawie przedterminowego wykupu, konwersji lub konsolidacji
wszystkich albo niektórych papierów wartościowych (obligacji pożyczek)
emitowanych m.in. przez Skarb Państwa, określając warunki i terminy wykupu
(konwersji lub konsolidacji) oraz skutki prawne niezgłoszenia ich w terminie do
wykupu (konwersji lub konsolidacji). Jest poza sporem, że Rada Ministrów nie
wydała takiego rozporządzenia ani też nie został uchwalony inny akt prawny w tym
zakresie. Jeśli zatem w dniu 6 sierpnia 1949 r., tj. w dniu wejścia w życie dekretu o
zaciąganiu nowych i określaniu wysokości nie umorzonych zobowiązań
pieniężnych, obligacje "4% Pożyczki Konsolidacyjnej" będące m.in. w posiadaniu
powoda nie uległy jeszcze umorzeniu (warunkiem umorzenia było losowanie do
umorzenia), to te zobowiązania zostały niewątpliwie objęte art. 15-17 wyżej
wymienionego dekretu. Także w stosunku do tych obligacji Rada Ministrów mogła
postanowić o ich przedterminowym wykupie przed dniem 15 maja 1982 r. jako
ostatecznym terminie spłaty pożyczki (umorzenia pożyczki), lecz tego
rozporządzenia nie wydała. Oznacza to w konsekwencji, że w okresie do dnia 15
maja 1982 r. posiadacze obligacji "4% Pożyczki Konsolidacyjnej" nie mogli
realizować roszczenia o wykup obligacji, gdyż warunkiem wymagalności roszczenia
było losowanie obligacji, które zostało zaniechane. Po dniu 15 maja 1982 r.
realizacja roszczenia o wykup obligacji nie była już uzależniona od losowania, zaś
stwierdzenie zawarte w art. 17 dekretu z dnia 27 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i
określaniu wysokości nie umorzonych zobowiązań pieniężnych, że przepisy
rozdziału II tego dekretu stosuje się do zobowiązań Skarbu Państwa, nie
pozostawia wątpliwości, iż to Skarb Państwa powinien realizować należności z nie
umorzonych zobowiązań pieniężnych wynikających m.in. z obligacji wyemitowanych
przez tenże Skarb Państwa.
Na tym tle wyłonił się dopiero problem, czy możliwość realizacji roszczenia o
wykup obligacji po dniu 15 maja 1982 r., nie została zniweczona przez upływ
przedawnienia oraz czy nie zaistniały okoliczności, które uzasadniałyby przyjęcie
zawieszenia biegu przedawnienia.
Zgodnie z przepisem art. XXXV ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy
wprowadzające kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.), do roszczeń
powstałych przed dniem wejścia w życie kodeksu cywilnego, a według przepisów
dotychczasowych jeszcze nie przedawnionych, stosuje się przepisy kodeksu
dotyczące przedawnienia. W myśl zaś przepisu art. 118 k.c., jeżeli przepis
szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi lat dziesięć i
rozpoczyna bieg od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Jeżeli
wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez
uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby
się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym
terminie (art. 120 § 1 k.c.). W sprawie niniejszej bezspornym jest, że po dniu 1
września 1939 r. do dnia 15 maja 1982 r., na który określono upływ terminu do
umorzenia pożyczki, nie odbywały się losowania w celu umorzenia obligacji
pożyczki. Nie nastąpiło więc zdarzenie, od którego zależała wymagalność
roszczenia. Jednakże – zgodnie z przepisem art. 455 k.c., jeżeli termin spełnienia
świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania,
świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do
wykonania. Należy więc przyjąć, że pomimo niezaistnienia zdarzenia powodującego
wymagalność roszczenia, jego wymagalność zależałaby od podjęcia czynności
przez uprawnionego. Powód jako uprawniony mógł zgłosić do Skarbu Państwa
żądanie wypłacenia należnych mu kwot już następnego dnia po dniu 15 maja
1982 r., skoro do tej daty nie nastąpiło losowanie w celu umorzenia obligacji.
Termin przedawnienia upłynął zatem w dniu 16 maja 1992 r., zaś pozew został
wniesiony dnia 29 września 1997 r.
Wątpliwość Sądu Okręgowego sprowadza się do tego, czy nie zaistniały
okoliczności, które uzasadniały zawieszenie biegu przedawnienia. W szczególności
sugeruje się, że wystąpienie z powództwem o zasądzenie należności wynikających
z posiadania obligacji wyemitowanych przez Skarb Państwa przed 1939 r. było po
1982 r. skazane na niepowodzenie. Po pierwsze dlatego, że przepisy dekretu z dnia
27 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i określaniu wysokości nie umorzonych
zobowiązań pieniężnych, jak i ustawy z dnia 28 października 1950 r. o zmianie
systemu pieniężnego (Dz.U. Nr 50, poz. 459) spowodowały, że nominalna
wysokość dotychczasowych zobowiązań Skarbu Państwa utraciła jakąkolwiek
realną wartość ekonomiczną. Po wtóre zaś dlatego, że obowiązujący wówczas
ustrój polityczno-ekonomiczny nie stwarzał warunków do występowania z takimi
roszczeniami. Jeżeli ponadto uwzględnić, że od działań Skarbu Państwa zależał w
istocie byt i wysokość zobowiązań zaciągniętych przed dniem 1 września 1939 r.
przez tenże podmiot, to zaniechanie wydania rozporządzenia przewidzianego w art.
19 dekretu z dnia 27 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i określaniu wysokości nie
umorzonych zobowiązań pieniężnych w sprawie przedterminowego wykupu
obligacji może być uznane – według Sądu Okręgowego – jako „siła wyższa” w
rozumieniu art. 121 pkt 4 k.c.
Poglądu tego nie sposób podzielić. Wprawdzie pojęciu „siła wyższa” (vis
maior) nadawane są różne znaczenia, to jednak powszechnie jest przyjęte tzw.
obiektywne pojęcie siły wyższej. W tym ujęciu przez siłę wyższą rozumie się
zdarzenia o charakterze katastrofalnych działań przyrody albo nadzwyczajnych i
zewnętrznych wydarzeń, którym zapobiec nie można, jak wojna, restrykcje stanu
wojennego (tak Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 10 marca 1992 r., III CZP 10/92,
OSP 1993, nr 2, poz. 30), powstanie, rewolucja, zamieszki. Spotykane są
wypowiedzi w doktrynie dotyczące uznania za siłę wyższą pewnych przypadków
bezprawnego działania władzy publicznej. Także Sąd Najwyższy wyjątkowo
kwalifikował określone zdarzenia leżące w sferze działania władzy publicznej jako
przypadki siły wyższej. Przykładowo, w uchwale z dnia 11 października 1996 r., III
CZP 76/96 (OSNC 1997, nr 2, poz. 16) Sąd Najwyższy wskazał, że przy ocenie
przedawnienia roszczeń o naprawienie przez Skarb Państwa szkody wyrządzonej
czynami stanowiącymi zbrodnie stalinowskie, sąd powinien rozważyć, czy nie
zachodziła przeszkoda powodująca, że przedawnienie nie rozpoczęło biegu,
względnie, że bieg przedawnienia uległ zawieszeniu. W uzasadnieniu uchwały Sąd
Najwyższy stwierdził, że biorąc pod uwagę prawdę historyczną odnoszącą się do
okresu rządów władz komunistycznych w Polsce, zachodzi potrzeba wyjaśnienia,
czy przyczyną opóźnienia dochodzenia od Skarbu Państwa odszkodowania
stanowiły wyłącznie okoliczności zależne od osób poszkodowanych, czy też w grę
wchodził stan rzeczy wskazujący na istnienie powszechnej przeszkody o
charakterze obiektywnym, faktycznie uniemożliwiający skorzystanie przez
poszkodowanych z wymiaru sprawiedliwości.
Podobnie przyjął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 lutego 1997 r., II CKN
78/96 (nie publ.) stwierdzając, że niektóre zbrodnie stalinowskie zostały ujawnione
jeszcze przed zmianą ustroju w 1989 r. W tych przypadkach istniała możliwość
prawna i faktyczna dochodzenia roszczeń odszkodowawczych od Skarbu Państwa i
nie ma uzasadnionych podstaw do przyjmowania, że nastąpiło zawieszenie biegu
przedawnienia. Natomiast jeżeli zaistniał stan rzeczy, w którym nie było faktycznych
możliwości skutecznego dochodzenia roszczeń, to w takim przypadku stanowił on
powszechną, nadzwyczajną przeszkodę o charakterze obiektywnym – siłę wyższą
w rozumieniu przepisów art. 277 pkt 4 k.z., art. 109 pkt 4 p.o.p.c i art. 121 pkt 4 k.c.
Z mocy tych przepisów, w przypadku zbrodni stalinowskich, popełnionych przez
funkcjonariuszy Państwa, których sprawcy pozostawali bezkarni, bieg
przedawnienia roszczeń odszkodowawczych w stosunku do Skarbu Państwa nie
rozpoczął się do czasu zmiany ustroju w 1989 r.
Jeżeli te ustalenia odnieść do okoliczności niniejszej sprawy, których istota
sprowadza się do tego, czy nieskorzystanie przez Radę Ministrów z upoważnienia
ustawowego, które jedynie stwarzało możliwość, a nie nakładało obowiązku
(delegacja fakultatywna) do wydania rozporządzenia, może być ocenione w
kategoriach zdarzeń z zakresu siły wyższej, to odpowiedź negatywna nie wymaga
szerszego uzasadnienia. Wystarczy przecież wskazać, że nie sposób uznać
zaniechania Rady Ministrów skorzystania z delegacji ustawowej zawierającej
upoważnienie fakultatywne za postępowanie bezprawne. Powód, podobnie jak inni
posiadacze obligacji wyemitowanych przez Skarb Państwa przed II wojną światową,
mógł dochodzić swych roszczeń niezależnie od tego, czy wydano, czy nie wydano
rozporządzenia wykonawczego. Brak tego rozporządzenia nie stanowił w tym
zakresie żadnej przeszkody. Jeśli zaś – jak utrzymuje Sąd Okręgowy – nie sprzyjały
temu warunki ustroju społeczno-politycznego, to gdyby nawet podzielić ten
argument, to stracił on na znaczeniu po 1989 r, a więc jeszcze w okresie, kiedy
roszczenie nie było przedawnione.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c.,
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale. Treść uchwały
czyni bezprzedmiotowym rozstrzygnięcie dalszego zagadnienia prawnego, jak
również nie wyklucza możliwości oceny zarzutu przedawnienia w świetle art. 5 k.c.