Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 8 grudnia 2000 r.
II UKN 128/00
Zaniechanie wezwania pracowników do udziału w sprawie przez sąd roz-
poznający odwołanie pracodawcy od decyzji ustalającej składki na ich ubez-
pieczenie społeczne, powoduje nieważność postępowania (art. 379 pkt 5 w
związku 47711
§ 2 KPC).
Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Jadwiga Skibińska-Adamowicz, Maria Tyszel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 8 grudnia 2000 r. sprawy z wniosku
„P.-P.” Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w O. przeciwko Zakładowi Ubezpie-
czeń Społecznych-Oddziałowi w O. o ustalenie nieistnienia obowiązku ubezpieczenia
społecznego, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w
Warszawie z dnia 16 grudnia 1999 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego w Olsztynie z
dnia 18 lutego 1999 r. [...] i przekazał sprawę Sądowi pierwszej instancji do ponow-
nego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi orzeczenie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w Olsztynie ustalił w wyniku kon-
troli, że Spółka z o.o. P.-P. w O., w okresie od marca 1995 r. do grudnia 1996 r.,
opierając się na umowach o dzieło zawieranych z własnymi pracownikami - zatrud-
nionymi przy podstawowej działalności polegającej na produkcji oraz sprzedaży
detalicznej pieczywa - powierzała im wykonanie prac produkcyjnych, porządkowych
lub związanych z akwizycją i sprzedażą. Umowy te były wykonywane przez pracow-
ników w ten sposób, że przez 4 godziny dziennie świadczyli czynności wynikające z
umowy o pracę, a w pozostałych godzinach, przypadających na pracę trzyzmianową,
wykonywali takie same lub inne prace nadzorowane, ale wynikające już z umów o
2
dzieło. Organ ubezpieczeń społecznych stwierdził również, że umowy o dzieło zawie-
rane przez spółkę również z innymi osobami, nie pozostającymi z nią w stosunku
pracy, należało ocenić jako zlecenie. Decyzją z dnia 23 maja 1997 r. organ ubezpie-
czeń społecznych wymierzył składki na ubezpieczenie społeczne, Fundusz Pracy
oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych w kwocie 338.695,01 zł z
odsetkami, traktując - na podstawie art. 2 ust. 3 ustawy z dnia 19 grudnia 1975 r. o
ubezpieczeniu społecznym osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyj-
nej lub umowy zlecenia (jednolity tekst: Dz.U. z 1995 r. Nr 65, poz. 333 ze zm.) - do-
chód z umowy o świadczenie usług na rzecz zakładu pracy jako wynagrodzenie pra-
cowników.
Wyrokiem z dnia 18 lutego 1999 r. Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Olsztynie oddalił odwołanie. Oceniając treść umów i sposób ich wy-
konywania, Sąd pierwszej instancji uznał, że nie są one umowami rezultatu w pojęciu
art. 627 KC, lecz - charakterystycznym dla umowy o pracę - wykonaniem czynności
według wskazówek i poleceń pracodawcy, pod jego nadzorem, przy przestrzeganiu
dyscypliny pracy i w rytmie pracy zmianowej. Jako podstawę prawną rozstrzygnięcia
Sąd powołał więc przepis art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organiza-
cji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25,
poz. 137 ze zm.), zaś w odniesieniu do osób, z którymi spółka nie zawierała umów o
pracę, a tylko umowy o dzieło - art. 1 ustawy z dnia 19 grudnia 1975 r. o ubezpiecze-
niu społecznym osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej lub
umowy zlecenia.
W apelacji od tego wyroku spółka P.-P. zarzuciła naruszenie art. 47711
KPC
przez niewezwanie do udziału w sprawie osób zainteresowanych, których dotyczyła
zaskarżona decyzja, jako skutkujące nieważność postępowania.
Sąd Apelacyjny w Warszawie uznał wszystkie zarzuty apelacji za bezzasadne
i oddalił ją wyrokiem z dnia 16 grudnia 1999 r.
W kasacji wniesionej przez spółkę powtórzony został zarzut nieważności po-
stępowania z powodu uchybienia przepisowi art. 47711
§ 2 KPC i pozbawienia pra-
cowników, których wynagrodzenie zostało objęte składką, możności obrony swych
praw przed Sądem drugiej instancji. Skarżąca powołała się ponadto na naruszenie
przepisów art. 47714a
, art. 217 § 1, art. 224 § 1 i art. 233 § 1 w związku z art. 382
KPC oraz art. 232 KPC. W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego skar-
żący podniósł naruszenie przepisów art. 3531
KC oraz art. 627 KC.
3
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na tle podniesionej w kasacji przesłanki nieważności postępowania należy
rozważyć dwie kwestie: pierwszą, czy pracownicy ubezpieczonego, nie wymienieni w
decyzji o ustaleniu składki na ubezpieczenie społeczne, byli stroną postępowania w
pojęciu art. 47711
§ 1 KPC, i drugą, czy ich niewezwanie do procesu w charakterze
strony, na zasadzie art. 47711
§ 2 KPC, było równoznaczne z pozbawieniem ich
możności obrony praw w pojęciu art. 379 pkt 5 KPC.
W art. 47711
§ 1 KPC ustawodawca określił strony postępowania w sprawach
z zakresu ubezpieczeń społecznych jako ubezpieczonego, inną osobę, której praw
dotyczy zaskarżona decyzja, oraz zainteresowanego. Określenia te nie są całkiem
jasne, a także ujawniają pewne niedopasowanie do przyjętej w postępowaniu proce-
sowym w sprawach cywilnych zasady dwu stron procesu - powoda i pozwanego.
Wstępnie należy stwierdzić, że przytoczony przepis nie przewiduje większej liczby
stron niż dwie, jak też nie decyduje o ułożeniu ich interesów podobnie do uczestni-
ków w postępowaniu nieprocesowym, a stanowi tylko o tym, że po jednej (aktywnej)
stronie procesu mogą występować różne podmioty. Wynika to z odrębności postę-
powania w sporach z zakresu ubezpieczenia społecznego, wywodzącej się stąd, że
poprzednio postępowanie to toczyło się najpierw przed szczególnymi sądami admini-
stracyjnymi, a następnie przed szczególnymi sądami ubezpieczeń społecznych.
Przepisy działu III księgi pierwszej Kodeksu postępowania cywilnego, wprowadzone
ustawą z dnia 18 kwietnia 1985 r. (Dz.U. Nr 20, poz. 86), dotyczące postępowania
przed sądami okręgowymi jako sądami pierwszej instancji, stanowią więc kontynua-
cję regulacji zawartych najpierw w ustawie z dnia 28 lipca 1939 r. - Prawo o sądach
ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 71, poz. 456, jednolity tekst: Dz.U. z 1961 r. Nr
41, poz. 215 ze zm.), a następnie w ustawie z dnia 24 października 1974 r. o sądach
pracy i ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 39, poz. 231 ze zm.).
Geneza przepisów regulujących sądowe postępowanie w sprawach o świad-
czenia z ubezpieczenia społecznego implikuje ujęcie legitymacji do odwołania się od
decyzji (poprzednio zwanego skargą) na podstawie naruszenia praw podmiotowych.
W art. 107 ustawy z 1939 r. ustawodawca bowiem precyzował, że do zaskarżenia
decyzji uprawniony jest każdy, kto twierdzi, że decyzja ta narusza jego prawa lub ob-
ciąża obowiązkiem bez podstawy prawnej, a w art. 106 tej ustawy wskazywał, że ta-
4
kie uprawnienie nadaje podmiotowi stosunków ubezpieczenia społecznego status
skarżącego, czyli strony w postępowaniu przeciwko instytucji pozwanej. Naruszenie
prawa lub obciążenie obowiązkiem legitymowało, w myśl tych przepisów, do udziału
w postępowaniu również “przypozwanego”, którym był “ten, czyje prawa i obowiązki
zależały od rozstrzygnięcia sporu” (por. art. 110 ustawy z 1939 r.).
W art. 77 § 1 ustawy z 1974 r. jako strony wskazane zostały: osoba, której
praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja, organ rentowy oraz zainteresowany.
Doszło tu do zmiany terminologicznej, wprowadzającej pewien nieład, bowiem trady-
cyjnie zainteresowanym (interesowanym) według ustaw ubezpieczeniowych był ten,
kto mógł wystąpić z wnioskiem o przyznanie świadczeń z ubezpieczenia społeczne-
go i kto brał udział w postępowaniu ubezpieczeniowym, a w każdym razie ten, komu
miało być przyznane prawo do świadczeń. Proste porównanie statusu zainteresowa-
nego, którego prawa i obowiązki zależały od rozstrzygnięcia sprawy i którego nale-
żało wezwać do postępowania, z sytuacją przypozwanego (w jednolitym tekście
ustawy z 1939 r. opisanego w art. 95 i 99) unaocznia tak daleko idące ich podobień-
stwo, że zmianę tę uzasadniała tylko potrzeba odróżnienia instytucji zainteresowane-
go od przypozwanego w rozumieniu art. 84 i 85 KPC. Chodziło także o wykazanie
identyczności statusu zainteresowanego i przypozwanego w znaczeniu nadawanym
mu przez ustawy o sądach ubezpieczeń społecznych, jako strony, która uczestniczy
w postępowaniu z mocy samej ustawy, niezależnie od woli pozostałych stron, nie
przystępującej do jednej ze stron i nie krępowanej jej działaniami.
Zmienioną nazwą tego uczestnika procesu objęta zostały materialna i formal-
na podstawa jego występowania w procesie. Wobec tego, że w Kodeksie postępo-
wania cywilnego nie przejęto przepisu o brzmieniu podobnym do art. 96 ustawy z
1974 r., upoważniającego do zaskarżenia decyzji przez każdego, kto twierdzi, że de-
cyzja narusza jego prawa lub obciąża obowiązkiem bez podstawy prawnej, ani też
nie ma zastosowania przepis art. 28 KPA, należy przyjąć, że kontrola legitymacji pro-
cesowej czynnej dokonywana jest na etapie postępowania administracyjnego, zaś
interes wniesienia skargi w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych wyrażony
został w określeniu stron postępowania sądowego, czyli podmiotów uprawnionych do
występowania w sprawie zarówno jako jej inicjatorzy, jak i osoby wstępujące do to-
czącego się procesu. W sporze o świadczenia z ubezpieczenia społecznego wno-
szący odwołanie od decyzji organu rentowego (art. 4778
KPC), będący także tym, kto
ubiegał się o świadczenie lub ustalenie prawa, nazywany jest ubezpieczonym (art.
5
476 § 5 pkt 2 KPC) i traktowany jak powód. Zamiast niego mogą wnieść odwołanie
“inne osoby, których praw dotyczy zaskarżona decyzja”, nie będące ubezpieczonymi
w znaczeniu formalnym, gdyż nie są inicjatorami postępowania (rentowego), lecz
tymi, wobec których organ rentowy wydał decyzję bez ich wniosku (z urzędu, na
wniosek pracodawcy, w wyniku kontroli uprawnień) dlatego, że byli ubezpieczonymi
(dawniej - zainteresowanymi) w znaczeniu materialnoprawnym. Obok tych osób
stroną procesu może być “zainteresowany”. Nie jest on wymieniony w decyzji organu
rentowego, lecz decyzja - skierowana do podmiotów poprzednio wymienionych -
wpływa swoją treścią również na jego prawa lub obowiązki, a więc ma on interes
prawny w uzyskaniu konkretnego orzeczenia sądowego.
Zainteresowany, jako osoba, która w postępowaniu rentowym nie występo-
wała w charakterze strony i wobec której nie została wydana decyzja, ma nie tylko
możliwość wstąpienia do procesu toczącego się z inicjatywy innych stron stosunku
ubezpieczenia społecznego, ale również możliwość wniesienia odwołania. Jego
uprawnienie wynika zarówno z pozostawania w kręgu uprawnionych (ubezpieczo-
nych), jak i z nadanego mu charakteru strony procesu; opiera się na wspólnym z in-
nymi ubezpieczonymi prawie, które jeszcze nie zostało ustalone, w związku z czym
jego pozycja w procesie polega na współuczestnictwie materialnym (por. art. 72 § 1
KPC).
Spory rozstrzygane w postępowaniu w sprawach z ubezpieczenia społeczne-
go wynikają ze stosunku prawnego opierającego się na relacji między organem
ubezpieczeń społecznych, ubezpieczonym i pracodawcą, konstruowanej wokół pu-
blicznoprawnej instytucji finansowania i redystrybucji świadczeń z ubezpieczenia
społecznego, która to więź powstaje z mocy prawa, automatycznie i niezależnie od
woli jej stron. W postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych po-
winny więc w interesie ogólnym brać udział wszystkie strony tego stosunku. Powin-
ność taka wynika wprost z przepisu art. 47711
§ 2 KPC, nakazującego sądowi brać
pod uwagę interes także tego z podmiotów stosunku ubezpieczenia społecznego,
który ma tylko potencjalne warunki, by stać się stroną procesu w sensie formalnym.
Przepis ten bowiem nakazuje sądowi działanie z urzędu i, przez wezwanie zaintere-
sowanego, spowodowanie jego przystąpienia do procesu (jeżeli nie uczynił tego
organ rentowy). Udział zainteresowanego w sprawie jest dyktowany ustawowymi
przesłankami posiadania praw lub obciążeń, które należy uwzględnić z powodu soli-
darnego rozłożenia ciężaru kosztów ubezpieczenia i redystrybucji składek wewnątrz
6
zbiorowości ubezpieczonych na zasadach określonych w przepisach materialnego
prawa ubezpieczeń społecznych. Inny ma więc skutek ukształtowanie tego stosunku
ubezpieczenia społecznego w drodze orzeczenia sądowego podjętego w nowym
procesie, wszczętym bez ograniczeń wynikających z art. 365 i 366 KPC. Należy
zatem rozumieć, że stronami postępowania przed sądem rozpoznającym sprawę z
zakresu ubezpieczeń społecznych są (w znaczeniu muszą być) wszystkie podmioty
materialnego stosunku ubezpieczenia społecznego, czyli osoby wymienione w art.
47711
KPC.
Przenosząc powyższe ogólne twierdzenia na grunt niniejszej sprawy, trzeba
stwierdzić, że nie wymienieni imiennie w decyzji składkowej pracownicy lub zlecenio-
biorcy, o których wynagrodzeniach jest mowa w tej decyzji, są podmiotami stosunku
ubezpieczenia społecznego powstałego w związku z ich zatrudnieniem. Decyzja bę-
dąca przedmiotem sporu dotyczyła ustalenia składki na ich ubezpieczenie społeczne,
a więc kwestii o istotnym znaczeniu w sferze prawa i wysokości ich świadczeń z
ubezpieczenia społecznego, zatem ich praw w takim sensie, o jakim mowa w art.
47711
§ 1 KPC.
Pracownicy ci, jako strona w znaczeniu materialnym, mają uczestniczyć w
procesie, a Sąd uczestnictwo to powinien był im zapewnić przez zawiadomienie w
trybie art. 47711
§ 2 KPC. Nie czyniąc tego stworzył sytuację, w której nie mogli stać
się stronami przez uczestniczenie w postępowaniu, czyli stronami w znaczeniu for-
malnym, a przez to pozbawił ich możności obrony swych praw. Zaniechanie tego
obowiązku przez Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, rozpozna-
jący odwołanie pracodawcy od decyzji ustalającej składkę na ubezpieczenie spo-
łeczne pracowników, tego obowiązku powoduje, że jego postępowanie dotknięte jest
nieważnością (art. 47711
§ 1 KPC w związku z art. 379 pkt 5 KPC; por. też wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 1991 r., II URN 130/90, OSNCP 1992 z. 9, poz.
168 i z dnia 3 października 1996 r., II URN 36/96, OSNAPiUS 1997 nr 9, poz. 156
oraz uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 29 lipca 1998 r., III ZP 20/98 OSNAPiUS
1998 nr 23, poz. 690).
W tym więc znaczeniu, skutek nieważności postępowania w sprawach z za-
kresu ubezpieczeń społecznych - dyktowany ich specyfiką - sięga głębiej niż w po-
stępowaniu procesowym “zwykłym”.
Skoro więc Sąd Apelacyjny nie stwierdził nieważności postępowania Sądu
pierwszej instancji, Sąd Najwyższy orzekł zgodnie z art. 47711
§ 2 w związku z art.
7
379 pkt 5 KPC, jak w wyroku.
========================================