Pełny tekst orzeczenia

WYROK Z DNIA 5 STYCZNIA 2001 R.
V KKN 504/00
Przeszkoda procesowa sformułowana w art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k., w
postaci rei iudicatae zachodzi wówczas, gdy uprzednio zakończone zosta-
ło prawomocnie postępowanie co do tego samego czynu tej samej osoby.
Jeśli więc występuje tożsamość czynu przypisanego tej samej osobie w
różnych postępowaniach, z których pierwsze zostało prawomocnie zakoń-
czone, wyrok wydany w drugiej sprawie podlega uznaniu za nieważny
zgodnie z dyspozycją art. 101 § 1 pkt 3 k.p.k. Dotyczy to sytuacji, gdy
przedmiot postępowania w pierwszej z owych spraw pokrywa się z
przedmiotem postępowania w sprawie następnej, a także gdy przedmiot
postępowania prawomocnie zakończonego obejmuje w całości przedmiot
postępowania w sprawie następnej i wykracza poza ten przedmiot.
Przewodniczący: sędzia SN W. Kozielewicz.
Sędziowie SN: P. Hofmański, F. Tarnowski (sprawozdawca).
Prokurator Prokuratury Krajowej: J. Gemra.
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 5 stycznia 2001 r., sprawy
Marka C., skazanego z art. 209 § 1 k.k., z powodu kasacji, wniesionej
przez Prokuratora Generalnego na korzyść skazanego od wyroku Sądu
Rejonowego w P. z dnia 31 maja 2000 r.
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Rejonowemu w
P. do ponownego rozpoznania.
2
U Z A S A D N I E N I E
Wyrokiem Sądu Rejonowego w P. z dnia 21 października 1999 r. Ma-
rek C. został uznany za winnego tego, że w okresie od lipca 1998 r. do ma-
ja 1999 r. w S. uporczywie uchylał się od ciążącego na nim obowiązku ali-
mentacyjnego na rzecz małoletnich synów Przemysława i Marcina C.,
czym naraził ich na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb ży-
ciowych i za to, na podstawie art. 209 § 1 k.k. skazany na karę 8 miesięcy
pozbawienia wolności; na mocy art. 69 § 1 i art. 70 § 1 pkt 1 k.k. wykona-
nie orzeczonej kary pozbawienia wolności warunkowo zawieszono na
okres trzech lat tytułem próby; na podstawie art. 72 § 1 pkt 3 i § 2 k.k. Sąd
zobowiązał oskarżonego do bieżącego łożenia na utrzymanie małoletnich
dzieci i do naprawienia szkody w całości w terminie dwóch miesięcy od
uprawomocnienia się wyroku.
Wyrok ten nie został zaskarżony i uprawomocnił się bez postępowa-
nia odwoławczego.
Następnie Marek C. został oskarżony o to, że w okresie od lipca
1998 r. do stycznia 2000 r. w S. uporczywie uchylał się od wykonywania
ciążącego na nim z mocy ustawy i orzeczenia sądowego obowiązku opieki
przez niełożenie na utrzymanie swych nieletnich synów Przemysława i
Marcina C., przez co naraził ich na niemożność zaspokojenia potrzeb ży-
ciowych, to jest o czyn z art. 209 § 1 k.k.
Sąd Rejonowy w P. wyrokiem z dnia 31 maja 2000 r. Marka C. uznał
za winnego popełnienia zarzucanego mu czynu z tą zmianą, że przyjął, iż
okres niealimentacji trwał od lipca 1998 r. do maja 2000 r. za wyjątkiem
października, listopada i grudnia 1999 r. i za to, na podstawie art. 209 § 1
k.k. skazał na karę roku i 6 miesięcy pozbawienia wolności; na podstawie
art. 69 § 1 i 2 k.k. i art. 70 § 1 pkt 1 k.k. wykonanie orzeczonej kary po-
3
zbawienia wolności warunkowo zawiesił na okres trzech lat; na mocy art.
72 § 1 pkt 3 k.k. zobowiązał oskarżonego do wykonywania ciążącego na
nim obowiązku łożenia przez zapłatę renty alimentacyjnej na rzecz Prze-
mysława i Marcina C. w wysokości orzeczonej wyrokiem Sądu Okręgowe-
go w P.; na podstawie art. 72 § 2 k.k. zobowiązał oskarżonego do napra-
wienia szkody przez zapłatę na rzecz ZUS Fundusz Alimentacyjny kwoty
2000 zł w okresie próby; na mocy art. 73 § 1 k.k. oddał oskarżonego pod
dozór kuratora sądowego.
Wyrok powyższy nie został zaskarżony i uprawomocnił się bez po-
stępowania odwoławczego.
Od tego wyroku kasację złożył Prokurator Generalny, który zarzucił
rażące naruszenie art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k., polegające na skazaniu oskar-
żonego za uchylanie się od alimentowania synów Przemysława i Marcina
w okresie od lipca 1998 r. do września 1999 r. i od stycznia do maja 2000
r., pomimo że uprzednio wyrokiem tego Sądu z dnia 21 października 1999
r. został on prawomocnie skazany za taki sam czyn – popełniony w okresie
od lipca 1998 r. do maja 1999 r. i wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu w P. do ponownego rozpozna-
nia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja jest słuszna co do zasady, bowiem zaskarżony wyrok jest
istotnie nieprawidłowy i winien być uchylony. Nie można jednak podzielić
poglądu, iż Sąd pierwszej instancji przy wydaniu tego wyroku rażąco naru-
szył przepis art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k., na co powołuje się Autor kasacji w
podniesionym zarzucie, wnosząc jednocześnie o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
W konsekwencji eksponuje zarzut występowania przeszkody prawnej
w postaci rei iudicatae, podczas gdy orzekanie wbrew tej przeszkodzie jest
powodem nieważności orzeczenia – stosownie do treści art. 101 § 1 pkt 3
4
k.p.k. – jeśli dotyczy dwóch różnych spraw, względnie umorzenia postępo-
wania gdy omawiana sytuacja miałaby miejsce w tej samej sprawie.
Wniosek kasacyjny – o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekaza-
nie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania, w konfronta-
cji z treścią zarzutu obrazy art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k., zawiera więc oczywistą
antynomię.
Pomimo tej nieprawidłowości Sąd Najwyższy orzekając w granicach
kasacji był władny ją uwzględnić, jakkolwiek uchylenie wyroku Sądu Rejo-
nowego w P. z dnia 31 maja 2000 r., nastąpiło z powodu stwierdzenia ra-
żących naruszeń innych przepisów procesowych aniżeli art. 17 § 1 pkt 7
k.p.k. Otóż z porównania okresów niealimentacji przyjętych w wyroku z
dnia 21 października 1999 r. oraz w wyroku z dnia 31 maja 2000 r., wynika,
że okres niealimentacji przypisany Markowi C. w drugim z wyroków w ca-
łości „pochłonął” ów okres z wyroku wcześniejszego, to jest od lipca 1998
r. do maja 1999 r., a nadto objął dalsze dziewięć miesięcy, w ciągu których
skazany uchylał się nadal od świadczeń alimentacyjnych.
Oba wymienione wyroki zapadły w Sądzie Rejonowym w P., w tym
samym wydziale, po upływie zaledwie siedmiu miesięcy, a zatem gdyby
przy rozpoznaniu późniejszej sprawy Sąd ten wykazał więcej staranności,
ustrzegłby się powtórzenia w czynie przypisanym okresu niealimentacji, za
który Marek C. był już prawomocnie skazany.
W rezultacie wyrok z dnia 31 maja 2000 r. zapadł z rażącą obrazą
przepisów procesowych, a w szczególności:
- art. 413 § 2 pkt 1 k.p.k., który wymaga „dokładnego określenia przypi-
sanego czynu”;
- art. 366 § 1 k.p.k., który nakłada na przewodniczącego obowiązek ba-
czenia, aby zostały wyjaśnione wszystkie istotne okoliczności sprawy, a
także
5
- art. 367 § 1 k.p.k. w zw. z art. 16 k.p.k. wobec uniemożliwienia stronom
wypowiedzenia się na temat rozszerzenia w wyroku okresu niealimen-
tacji wykraczającego poza akt oskarżenia, to jest od stycznia do maja
2000 r.
Natomiast przeszkoda procesowa sformułowana w art. 17 § 1 pkt 7
k.p.k. w postaci rei iudicatae zachodzi wówczas, gdy uprzednio zakończo-
ne zostało prawomocnie postępowanie co do tego samego czynu tej samej
osoby. Jeśli więc występuje tożsamość czynu przypisanego tej samej oso-
bie w różnych postępowaniach, z których pierwsze zostało prawomocnie
zakończone, wyrok wydany w drugiej sprawie podlega uznaniu za nieważ-
ny zgodnie z dyspozycją art. 101 § 1 pkt 3 k.p.k. Dotyczy to sytuacji, gdy
przedmiot postępowania w pierwszej z owych spraw pokrywa się z
przedmiotem postępowania w sprawie następnej, a także gdy przedmiot
postępowania prawomocnie zakończonego obejmuje w całości przedmiot
postępowania w sprawie następnej i wykracza poza ten przedmiot.
Inaczej ocenić należy sytuację, gdy przedmioty postępowania pokry-
wają się li tylko częściowo, względnie przedmiot postępowania w później-
szej sprawie „pochłania” ów przedmiot w sprawie, która została już prawo-
mocnie zakończona, a nadto obejmuje dalszy okres. Odnosząc tę sytuację
do przestępstwa niealimentacji nie sposób pominąć w rozważaniach jed-
nego z istotnych aspektów, a mianowicie faktu, iż należy ono do kategorii
„przestępstw zbiorowych”, będących typami zasadniczymi, które charakte-
ryzują się tym, że ich elementy składowe, same w sobie nie stanowią prze-
stępstw, lecz dopiero pewna liczebność zachowań sprawczych wywołuje
skutek przestępny (inaczej kwestia ta przedstawia się w wypadku prze-
stępstw zbiorowych będących typami kwalifikowanymi). Przestępstwa zbio-
rowe stanowią specyficzną kategorię przestępstw, w wypadku których za-
chodzi wielokrotność sprawczych zachowań, do jakich nie znajduje zasto-
6
sowania konstrukcja zbiegu przestępstw, bowiem ową wielokrotność prze-
widuje typizacja danego przestępstwa.
W przepisie art. 209 § 1 k.k. ustawodawca posłużył się znamieniem
przedmiotowo – przedmiotowym „uporczywości”, które oznacza, że musi
wystąpić właśnie wielokrotność zaniechań na przestrzeni pewnego czasu,
a ponadto znamię to wyraża psychiczne nastawienie sprawcy, który uchyla
się od obowiązku wykonania świadczeń alimentacyjnych, pomimo realnej
możliwości ich spełnienia; „uporczywość jest ... antynomią jednorazowego
czy nawet kilkakrotnego zaniechania sprawcy” (zob. Z. Siwik: Przestęp-
stwo niealimentacji ze stanowiska polityki kryminalnej. Wrocław 1974, s.
104; T. Dukiet-Nagórska: Tak zwane przestępstwa zbiorowe w polskim
prawie karnym. Katowice 1987, s. 18, 85; I. Andrejew: Ustawowe znamio-
na czynu. Warszawa 1978, s. 180; uchwała pełnego składu Izby Karnej
Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1976 r., VI KZP 13/75, OSNKW 1976,
z. 7-8, poz. 86; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 1993 r. I KZP
1/93, OSNKW 1993, z. 3-4, poz. 17).
Wyżej wskazana specyfika przestępstwa niealimentacji musi być
uwzględniona przy ocenie kryteriów prawomocności wyroku w związku z
zarzutem rei iudicatae.
Otóż w doktrynie zagadnienia dotyczące istoty prawomocności oraz
tożsamości czynu budzą wiele kontrowersji (zob. A. Kaftal: Prawomocność
wyroków sądowych w polskim prawie procesowym. Warszawa 1966, s. 11,
187; M. Cieślak: Polska procedura karna. Warszawa 1984, s. 301; T.
Grzegorczyk, J. Tylman: Polskie postępowanie karne. Warszawa 1998, s.
178; K. Marszał: Proces karny. Katowice 1997, s. 257; S. Waltoś: Proces
karny. Zarys systemu. Warszawa 2001, s. 62; P. Hofmański: Horyzontalna
prawomocność części wyroku w procesie karnym. PS 1998, z. 4, s. 3).
Doceniając wagę i złożoność owych zagadnień należy jedynie za-
znaczyć, iż w orzecznictwie Sądu Najwyższego prezentowany był pogląd,
7
że dla tożsamości czynu decydujące jest zdarzenie faktyczne będące
przedmiotem zakończonego prawomocnie postępowania. Jeżeli więc sąd
ograniczył wyrok wyłącznie do fragmentu czynu, to niedopuszczalne jest
ponowne postępowanie o ten czyn, w odniesieniu do jego pozostałych
fragmentów, właśnie ze względu na przesłankę stanu rzeczy osądzonej
(zob. wyrok z dnia 12 lutego 1975 r., I KR 226/74, nie publ., z glosą M.
Cieślaka, PiP 1976, z. 1-2, s. 267, a także M. Cieślak, Z. Doda: Przegląd
orzecznictwa Sądu Najwyższego w zakresie postępowania karnego (I pół-
rocze 1976 roku). Pal. 1976, z. 12, s. 45; W. Daszkiewicz, Przegląd
orzecznictwa Sądu Najwyższego (Prawo karne procesowe – I półrocze
1976), PiP 1977, z. 3, s. 131).
Pogląd ten zasługuje na aprobatę, jednakże zgoła inaczej ocenić
trzeba kwestię tożsamości czynu w wypadku przestępstw zbiorowych, a w
tym przestępstwa niealimentacji. Prawomocne skazanie sprawcy tego
przestępstwa za uporczywe uchylanie się od płacenia renty alimentacyjnej
przez ściśle określony czas nie zwalnia go od odpowiedzialności karnej w
razie uporczywego uchylania się od wykonania nałożonych nań świadczeń
w dalszym okresie. Jest to już bowiem nowy czyn przestępny, którego gra-
nice czasowe winny być dokładnie zakreślone w opisie przypisanego czy-
nu w wyroku skazującym, zgodnie z brzmieniem art. 413 § 2 k.p.k.
Jeżeli dojdzie natomiast do sytuacji, że przypisane sprawcy okresy
uchylania się od świadczeń alimentacyjnych w dwóch kolejnych wyrokach
pokrywają się częściowo, albo ów okres przyjęty w wyroku późniejszym
„pochłania” okres z prawomocnego wyroku i obejmuje dalszy okres, nie
może być mowy o powadze rzeczy osądzonej sensu stricto, stanowiącej
podstawę do wszczęcia procedury o stwierdzenie nieważności późniejsze-
go orzeczenia.
Właśnie taka sytuacja, jak ostatnia z wymienionych, wystąpiła w
sprawie Sądu Rejonowego w P. Oczywiście skazanie za okres niealimen-
8
tacji określony w prawomocnym wyroku z dnia 21 października 1999 r.
nastąpiło wbrew regule ne bis in idem crimen iudicetur, lecz z uwagi na
dalszy okres niealimentacji przypisany oskarżonemu w wyroku z dnia 31
maja 2000 r., mamy tu do czynienia z sytuacją jakościowo odmienną ani-
żeli przewidzianą w art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. i dlatego w istocie nastąpiła ob-
raza innych, wyżej wskazanych przepisów procesowych, co pociągnęło za
sobą określone konsekwencje.
Wyżej przytoczone zapatrywania prawne i wskazania winien
uwzględnić Sąd Rejonowy w P. przy ponownym rozpoznaniu niniejszej
sprawy, a zwłaszcza ustrzec się uchybień, jakie doprowadziły do uchylenia
zaskarżonego wyroku, poprzez respektowanie przepisów o rozprawie
głównej oraz o wyrokowaniu, a w tym – w razie stwierdzenia winy oskarżo-
nego – powinien dokonać prawidłowego określenia przypisanego czynu,
eliminując zeń okres niealimentacji przyjęty w prawomocnym wyroku z dnia
21 października 1999 r.