Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 11 stycznia 2001 r.
I PKN 183/00
1. W sprawie o diety z tytułu podróży służbowych funkcjonariuszy Straży
Granicznej droga sądowa jest niedopuszczalna.
2. Naruszenie art. 386 § 6 KPC wskutek nieuwzględnienia ocen wiążą-
cych przy ponownym rozpoznawaniu sprawy nie przekreśla możliwości uzna-
nia przez Sąd Najwyższy wyroku za odpowiadający prawu (art. 39312
KPC).
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka,
Walerian Sanetra (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 11 stycznia 2001 r. sprawy z po-
wództwa Marka K. i Janusza S. przeciwko L. Oddziałowi Straży Granicznej w K.O. o
zapłatę, na skutek kasacji powodów od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 22 listopada 1999 r. [...]
o d d a l i ł obie kasacje.
U z a s a d n i e n i e
W imieniu powoda Marka K. i powoda Janusza S. wniesione zostały kasacje
(odrębne ale o identycznej treści) od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych z dnia 22 listopada 1999 r. [...], którym uchylony został wyrok
Sądu Rejonowego-Sądu Pracy w Słubicach z dnia 22 grudnia 1998 r. [...], a sprawa
przekazana do rozpoznania Komendantowi L. Oddziału Straży Granicznej w K.O.
Marek K. i Janusz S. żądali zasądzenia od Komendanta Głównego Straży
Granicznej w W. - odpowiednio - kwoty 11.373 zł i 9.065 zł tytułem diet za podróże
służbowe poza granicami kraju za okres od 1 lutego 1995 r. do 31 sierpnia 1996 r. W
uzasadnieniu podali, iż otrzymywali takie świadczenia do 31 stycznia 1995 r., odby-
wając podróże służbowe poza granicami kraju, w trakcie pełnienia przez nich obo-
wiązków kontrolerów granicznych. Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Słubicach postano-
wieniem z dnia 9 października 1996 r. uznał się za rzeczowo niewłaściwy do rozpo-
2
znania sprawy i przekazał ją komendantowi Oddziału L. Straży Granicznej w K.O.
Postanowieniem z dnia 19 listopada 1996 r. Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Zielonej Górze zmienił to postanowienie i uznał, iż właściwy
rzeczowo do rozpoznania sprawy jest Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Słubicach. W od-
powiedzi na pozew Komendant Główny Straży Granicznej wniósł o oddalenie po-
wództwa i przekazanie sprawy do rozpoznania właściwemu organowi administracji
państwowej w trybie art. 464 § 1 KPC. Na rozprawie w dniu 8 października 1997 r.
Sąd Pracy postanowił wezwać do udziału w sprawie w charakterze pozwanego L.
Oddział Straży Granicznej w K.O., a zwolnić z udziału w sprawie Komendanta Głów-
nego Straży Granicznej. Wyrokiem z dnia 22 października 1997 r. Sąd Pracy zasą-
dził na rzecz Marka K. kwotę 14.899 zł, a na rzecz Janusza S. kwotę 12.117 zł z
ustawowymi odsetkami.
Na skutek apelacji wniesionej przez stronę pozwaną Sąd Wojewódzki-Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Zielonej Górze w dniu 29 grudnia 1997 r. uchylił
ten wyrok i sprawę przekazał do ponownego rozpoznania Sądowi Pracy w Słubicach.
Sąd ten wyrokiem z dnia 22 grudnia 1998 r. zasądził na rzecz Marka K. kwotę
5.051.62 zł oraz na rzecz Janusza S. kwotę 4.042,62 zł z ustawowymi odsetkami od
dnia 25 września 1996 r. Z ustaleń tego Sądu wynika, że powodowie pełnili obo-
wiązki kontrolerów granicznych w L. Oddziale Straży Granicznej w K.O. - odpowied-
nio - do 31 sierpnia 1996 r. i 31 maja 1997 r. Obaj wykonywali swe obowiązki w gra-
nicznym punkcie kontroli K. i dokonywali odpraw w ruchu towarowym i osobowym, w
trakcie podróży na trasie K.-F. i K.-B. dokonywali kontroli granicznych, a następnie
wracali na teren Polski. Do 31 stycznia 1995 r. za służby odbywane poza granicami
kraju otrzymywali diety liczone w markach niemieckich. Sąd Pracy uznał roszczenie
powodów za uzasadnione na podstawie art. 112 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 12 paź-
dziernika 1990 r. o Straży Granicznej (Dz.U. Nr 78, poz. 462 ze zm.), powołał się
również na przepis § 14 zarządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29
grudnia 1994 r. w sprawie diet i innych należności za podróże służbowe poza grani-
cami kraju (M.P. z 1995 r. Nr 1, poz. 10). Wskazał przy tym, że choć funkcjonariusze
Straży Granicznej nie są pracownikami, to jednak w przypadku, gdy przepisy szcze-
gólne nie zawierają odrębnej regulacji, mają do nich zastosowanie przepisy pow-
szechnie obowiązujące. W związku z tym Sąd Pracy uznał za możliwe zastosowanie
wobec powodów regulacji odnoszących się do pracowników urzędów celnych. Sąd
3
ustalił wysokość należnego powodom ryczałtu przyjmując - podobnie jak w urzędach
celnych - cały ryczałt, tj. 30 % diety obowiązującej przy podróżach służbowych.
Rozpoznając apelację strony pozwanej Sąd drugiej instancji uznał ją za za-
sadną w zakresie zarzutu nieważności postępowania z uwagi na niedopuszczalność
drogi sądowej. Jego zdaniem bezsporne w sprawie było to, że powodowie byli funk-
cjonariuszami Straży Granicznej. Rozważenia wymagało natomiast, czy do docho-
dzenia przez nich należności z tytułu podróży służbowych (odbywanych w trakcie
pełnienia służby) droga sądowa była dopuszczalna. Analiza przepisów ustawy o
Straży Granicznej wykazuje, iż byli oni związani z Komendantem Straży Granicznej
stosunkiem służbowym powstałym w drodze mianowania (art. 34 ust. 1 ustawy o
Straży Granicznej). Początek służby liczy się od dnia określonego w rozkazie perso-
nalnym o mianowaniu funkcjonariusza. Z dniem mianowania funkcjonariusz uzyskuje
prawo do uposażenia i innych świadczeń pieniężnych określonych w ustawie o
Straży Granicznej. Status funkcjonariuszy Straż Granicznej określony tą ustawą
wskazuje, iż nie są oni pracownikami w rozumieniu art. 2 KP, lecz funkcjonariuszami
wykonującymi służbę na podstawie stosunku administracyjno-prawnego. W ustawie
o Straży Granicznej brak przepisu odsyłającego do stosowania przepisów prawa
pracy w zakresie nią nieuregulowanym. Przepis jej art. 112 ust. 1 pkt 5 wskazuje, iż
jednym ze świadczeń pieniężnych są należności za podróże służbowe. Zatem zakres
przedmiotowy roszczeń powodów wynika z ustawy o Straży Granicznej. Skoro po-
wodowie nie byli pracownikami w rozumieniu przepisów prawa pracy, nie mógł ich
łączyć z pozwanym Komendantem Oddziału Straży Granicznej w K.O. stosunek
pracy. „Nie zachodziły zatem podstawy prawne z art. 476 § 1 KPC określające ko-
gnicję Sądu w zakresie rozpoznawania spraw z prawa pracy. Przeto rozpoznanie
przez Sąd sprawy nie należącej do kategorii spraw, o których mowa w art. 476 § 1
KPC skutkowało nieważnością postępowania, o którym mowa w przepisie art. 379
pkt 1 KPC”. Do takiego wniosku prowadzi również wykładnia art. 36 ust. 2 ustawy o
Straży Granicznej, która przewiduje, iż droga sądowa przysługuje w przypadku rosz-
czeń funkcjonariuszy dotyczących mianowania, przenoszenia oraz zwalniania ze
stanowisk służbowych. Przepis ten jako przepis szczególny nie może być interpreto-
wany rozszerzająco, a wykładnia a contrario prowadzi do wniosku, iż w przypadku
innych roszczeń funkcjonariuszy droga sądowa jest niedopuszczalna. W orzecz-
nictwie Sądu Najwyższego ugruntowany jest pogląd, że stosunki służbowe funkcjo-
nariuszy służb mundurowych, w tym i Straży Granicznej, mają charakter administra-
4
cyjny i wobec tego roszczenia, które z nich wypływają mogą być dochodzone przed
wyższym przełożonym drodze administracyjno-prawnej. Takie stanowisko Sądu Naj-
wyższego wyraził między innymi w wyroku z dnia 25 lipca 1985 r., I PR 69/85,
uchwale z dnia 5 grudnia 1991 r., I PZP 60/91 (OSNCP 1992 z. 7-8, poz. 118),
uchwale z 18 grudnia 1992 r., III AZP 27/92 (OSNCP 1993 z. 9, poz. 141), uchwale z
26 maja 1995 r., I PZP 13/95 (OSNAPiUS 1997 nr 20, poz. 401). „Orzeczenia te do-
tyczą również przez analogię stosunków służbowych funkcjonariuszy Straży Gra-
nicznej i Sąd Okręgowy przedstawione w nich stanowisko Sądu Najwyższego w pełni
akceptuje”. Skoro zatem postępowanie przed Sądem pierwszej instancji dotknięte
było nieważnością, konsekwencją tego musiało być uchylenie wyroku do czego pod-
stawę daje art. 378 § 2 KPC. Nie zachodziły jednak przesłanki do zastosowania
przepisu art. 386 § 2 KPC ponieważ zgodnie z art. 464 § 1 KPC nie może nastąpić
odrzucenie pozwu z powodu niedopuszczalności drogi sądowej, gdy do rozpoznania
sprawy właściwy jest inny organ. Przepis ten stał się podstawą przekazania sprawy
organowi właściwemu do rozpoznawania roszczeń o należności z tytułu podróży
służbowej, którym jest Komendant L. Oddziału Straży Granicznej w K.O.
Odnosząc się do kwestii związania Sądu drugiej instancji oceną prawną wyra-
żoną w uzasadnieniu wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Zielonej Górze z 29 grudnia 1997 r. Sąd ten stwierdził, że w sytuacji
uchylenia wyroku na podstawie zarzutu o niedopuszczalności drogi sądowej do roz-
poznania roszczeń funkcjonariuszy Straży Granicznej znajdowało zastosowanie zda-
nie drugie art. 386 § 6 KPC, albowiem po dniu 29 grudnia 1997 r. ustawa o Straży
Granicznej była dwukrotnie nowelizowana i nastąpiła zmiana stanu prawnego w tym
zakresie.
We wniesionych kasacjach zarzucono zaskarżonymi nimi wyrokowi narusze-
nie art. 386 § 6 KPC „przez przyjęcie, że Sąd II instancji nie był związany oceną
prawną wyrażoną w uzasadnieniu postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Zielonej
Górze Wydział IV Pracy z dnia 19 listopada 1996 r. i Wyroku Sądu Wojewódzkiego
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Zielonej Górze z dnia 29.12.1997 r., że
właściwym do rozpoznania sprawy jest sąd powszechny - Sąd Rejonowy w Słubi-
cach, albowiem po dniu 29 grudnia 1997 r. ustawa o Straży Granicznej była dwukrot-
nie nowelizowana i nastąpiła zmiana stanu prawnego w tym zakresie, podczas gdy
faktycznie w ww. okresie nie było żadnej nowelizacji tej ustawy, a jedynie zgodnie z
art. 170.18) w związku z art. 172 Ustawy z dnia 6 lutego 1997 r. o ubezpieczeniu
5
zdrowotnym (Dz.U. Nr 28 z 1997 r. poz. 153) z dniem 1 stycznia 1999 r. utraciły moc
przepisy art. 79 i 80 Ustawy o Straży Granicznej (dotyczące bezpłatnych świadczeń
leczniczych), a ponadto zgodnie z art. 6 § 3 i art. 18 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r.
„przepisy wprowadzające Kodeks karny” - Dz.U. Nr 88 poz. 554 z 1997 r. z dniem 1
stycznia 1998 r. utraciły moc art. 144 -146 i art. 147 Ustawy o Straży Granicznej a w
ich miejsce wprowadzono przepis art. 143 o treści: Przepisy art. 115 § 18 oraz art.
318 i 344 Kodeksu Karnego mają odpowiednie zastosowanie do funkcjonariuszy
Straży Granicznej, a więc w wyniku tych dwukrotnych zmian (znanych w dniu 29
grudnia 1997 r. Sądowi drugiej instancji) nie uległ zmianie żaden przepis, który zmie-
niłby stan prawny w zakresie właściwości Sądu do rozpoznania niniejszej sprawy”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut postawiony w kasacji jest uzasadniony, jednakże z uwagi na to, że za-
skarżony wyrok odpowiada prawu, kasacja nie została uwzględniona. Uzasadnienie
zaskarżonego wyroku w części, w której odwołuje się ono do art. 386 § 6 KPC, jest
nietrafne (po sformułowaniu przez Sąd drugiej instancji oceny prawnej w sprawie do-
puszczalności drogi sądowej w zakresie istotnym dla tej kwestii stan prawny - na co
słusznie zwracają uwagę kasacje - nie uległ zmianie i wobec tego nie było podstaw
do odstąpienia od niej z powołaniem się na zdanie drugie tego przepisu), zgodnie
zaś z art. 39312
in fine KPC Sąd Najwyższy oddala kasację, jeżeli zaskarżony wyrok
mimo błędnego uzasadnienia odpowiada prawu. Sąd Najwyższy jest zdania, że w
wypadku roszczeń dochodzonych przez powodów droga sądowa (rozpoznawanie
sprawy przez sąd powszechny, w tym sąd pracy) jest niedopuszczalna. W tym za-
kresie Sąd Najwyższy podziela stanowisko przyjęte w zaskarżonym wyroku. Regula-
cje ustanowione przez ustawę z 12 października 1990 r. o Straży Granicznej są źró-
dłem stosunków niepracowniczego zatrudnienia o charakterze administracyjno-praw-
nym i stąd jeżeli jest brak podobnej regulacji jak przewidziana w jej art. 36 ust. 2,
przewidującej dochodzenie określonych roszczeń przez funkcjonariuszy Straży Gra-
nicznej na drodze sądowej, to nie ma podstaw, by przyjmować dopuszczalność drogi
sądowej przed sądem powszechnym, w sytuacji, gdy istnieje możliwość dokonania
kontroli określonych decyzji (czynności) podejmowanych wobec takich funkcjonariu-
szy w postępowaniu przed Naczelnym Sądem Administracyjnym. Nie jest przy tym
trafny pogląd wyrażony w postanowieniu Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z
6
19 listopada 1996 r., że sądowo-administracyjna droga dochodzenia roszczeń nie
byłaby wystarczająca, bowiem sąd administracyjny sprawuje kontrolę zasadniczo o
charakterze kasacyjnym, a to jakoby prowadziło do pozbawienia uprawnionych rze-
czywistej (materialnej) ochrony sądowej. Przyjmując taki punkt widzenia należałoby
także w tych przypadkach, w których przepisy wyraźnie (w sposób nie budzący wąt-
pliwości) przewidują drogę do sądu administracyjnego, dokonując oceny, iż ochrona
ta jest niedostateczna, bo jakoby pozbawia stronę rzeczywistej (materialnej) ochrony
sądowej, sprawy kierować na drogę sądownictwa powszechnego. To, iż kontrola
sprawowana w formie kasacyjnej może być w pewnych przypadkach oceniana jako
słabsza od realizowanej przez sądownictwo powszechne, nie oznacza wszakże, iż
jest ona niedostateczną i nie zapewnia urzeczywistnienia prawa do sądu w rozumie-
niu Konstytucji RP. Sprawy wynikające ze stosunku zatrudnienia funkcjonariusza
Służby Granicznej nie są sprawami cywilnymi w podstawowym rozumieniu tych
spraw (nie są normowane przez przepisy prawa cywilnego - art. 1 KPC) ani też nie
są sprawami z zakresu prawa pracy w pojęciu art. 1 i 476 § 1 KPC. W szczególności
nie są to sprawy dotyczące roszczeń ze stosunku pracy i z nim związanych ani też
(zasadniczo) sprawy „o roszczenia z innych stosunków prawnych, do których z mocy
odrębnych przepisów stosuje się przepisy prawa pracy” (art. 476 § 1 pkt 2). Słusznie
więc Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w zaskarżonym wyroku przyjął, że rosz-
czenia zgłoszone przez powodów nie mogą być dochodzone przed sądem pow-
szechnym (sądem pracy). Inną kwestią jest, czy trafnie postąpił przekazując sprawę
Komendantowi L. Oddziału Straży Granicznej, a nie odrzucił pozwu (nie ma to istot-
nego znaczenia, gdyż postanowienie o przekazaniu sprawy zasadniczo wywołuje te
same skutki prawne co odrzucenie pozwu), skoro wprawdzie w art. 464 KPC mowa
jest o przekazaniu „sprawy”, bez określenia o jaki rodzaj sprawy idzie, jednakże z
uwagi na to, iż przepis ten zamieszczony jest w dziale Kodeksu postępowania cywil-
nego regulującym sprawy z zakresu prawa pracy (i ubezpieczeń społecznych), nale-
ży sądzić, iż idzie tylko o przekazywanie takich spraw, które są sprawami z zakresu
prawa pracy, a nie należą do drogi sądowej, a nie wszelkie sprawy, które w jakikol-
wiek sposób trafiły do sądu pracy (por. T. Ereciński, J. Gudowski, M. Jędrzejewska:
Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego. Część pierwsza. Tom 1, Warszawa
1999, s. 809).
Oddalając kasację Sąd Najwyższy na uwadze miał między innymi pogląd wy-
rażony w wyroku tego Sądu z dnia 6 kwietnia 1998 r., I CK 595/97 (OSNC 1998 nr
7
12, poz. 211 z glosą M. Łochowskiego: Przegląd Sądowy nr 5/2000), że ocena
prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu orze-
czenia sądu drugiej instancji nie wiążą Sądu Najwyższego przy rozpoznawaniu wnie-
sionej kasacji (art. 386 § 6 KPC). W wyroku tym Sąd Najwyższy przyjął, że choć do-
szło do naruszenia art. 386 § 6 KPC, to jednak nie mogło mieć ono wpływu na wy-
nika spraw (art. 3931
pkt 2 KPC), uznanie bowiem powództwa przez Sąd drugiej in-
stancji, w następstwie przyjęcia, że ocena prawna jest dla niego wiążąca, doprowa-
dziłoby do tego, że strona zaskarżyłaby kasacją taki wyrok, Sąd Najwyższy zaś jako
nie związany oceną prawną zawartą w uzasadnieniu orzeczenia sądu drugiej in-
stancji, wydałby orzeczenie reformatoryjne, odpowiadające swą treścią zaskarżone-
mu wyrokowi. Pogląd ten zasadniczo należy podzielić. Ocena prawna wyrażona w
rozstrzygnięciu sądu drugiej instancji nie wiąże Sądu Najwyższego, a to oznacza, że
ma on możliwość dokonania własnej wykładni prawa (oceny prawnej), jeżeli zaś w
świetle tej oceny wydany wyrok jest prawidłowy, a kwestionowany może być tylko na
podstawie art. 386 § 6 KPC, bo wcześniej została sformułowana ocena prawna przez
sąd drugiej instancji, której Sąd Najwyższy nie podziela, to należy uznać, że taki wy-
rok mimo uchybienia artykułowi 386 § 6 KPC w całości odpowiada prawu w rozumie-
niu art. 39312
KPC. Przyjęcie odmiennego założenia prowadziłoby bowiem w gruncie
rzeczy do pośredniego związania Sądu Najwyższego oceną prawną wyrażoną przez
sąd drugiej instancji. Podzielając ocenę prawną zawartą w orzeczeniu zaskarżonym
w kasacji musiałby uchylić orzeczenie sądu drugiej instancji tylko dlatego, że wydane
zostało ono wbrew ocenie wcześniej przez ten sąd sformułowanej, która według Sąd
Najwyższego jest błędna. Innymi słowy o tym, że wyrok odpowiada prawu (w rozu-
mieniu art. 39312
KPC) należy mówić nie tylko wtedy, gdy wydany został bez naru-
szenia jakichkolwiek przepisów prawnych, a jedynie jego uzasadnienie jest błędne,
ale także wtedy, gdy wprawdzie wydany został z naruszeniem przepisu ustanawiają-
cego związanie sądu drugiej instancji swoją poprzednią oceną przy ponownym roz-
poznawaniu sprawy, jednakże ocena ta jest błędna, a właściwą jest ocena przyjęta w
wyroku zaskarżonym kasacją. Naruszenie to ma bowiem szczególny charakter i nie
może ograniczać swobody Sądu Najwyższego w formułowaniu wykładni prawa przy
rozstrzyganiu spraw przekazywanych mu w trybie kasacji. Według art. 39312
KPC
wyrok odpowiada prawu jeżeli jest zgodny z oceną prawną Sąd Najwyższego, nie
zaś wtedy, gdy odpowiada ocenie sądu drugiej instancji, która choć jest nieprawidło-
wa dla niego wiążąca przy ponownym rozpoznawaniu sprawy. Podkreślić godzi się
8
ponadto, że w przepisie tym mowa jest o wyroku odpowiadającym prawu, a nie o
wyroku, który nie narusza przepisów prawa, co upoważnia do całościowej, ogólnej
oceny przez Sąd Najwyższy wyroku zaskarżonego kasacją. W niniejszej sprawie
dodatkowo Sąd Najwyższy miał na uwadze to, że była ona rozpoznawana przez
Sądy mimo niedopuszczalności drogi sądowej. W myśl zaś art. 379 pkt 1 KPC nie-
dopuszczalność drogi sądowej pociąga za sobą nieważność postępowania, zaś Sąd
Najwyższy nieważność postępowania bierze pod rozwagę z urzędu (art. 39311
KPC).
Ponadto jeżeli pozew ulega odrzuceniu, Sąd Najwyższy uchyla wydane w sprawie
wyroki i odrzuca pozew (art. 39316
KPC). Oznacza to w szczególności, że gdyby
doszło do uchylenia wyroku zaskarżonego kasacją i do ponownego zaskarżenie wy-
roku sądu drugiej instancji, to Sąd Najwyższy musiałby go uchylić i odrzucić pozew.
Ponadto uchylając zaskarżony niniejszymi kasacjami wyrok Sąd Najwyższy musiałby
w gruncie rzeczy - zgodnie ze swoją oceną prawną - przedstawić pogląd, iż pozew
powinien zostać odrzucony, przy czym ta ocena zgodnie z art. 39317
KPC wiązałaby
Sąd drugiej instancji przy ponownym rozpoznawaniu sprawy, a wobec tego Sąd ten
musiałby orzec tak samo jak orzekł poprzednio w zaskarżonym kasacjami wyroku. W
tym też sensie naruszenie art. 386 § 6 KPC nie mogło mieć istotnego wpływu na wy-
nik sprawy (art. 3931
pkt 2 KPC), bo ponowne rozstrzygnięcie musiałoby być iden-
tyczne w swej istocie. Należy przy tym podkreślić, iż w kasacjach brak jest twierdze-
nia, że naruszenie art. 386 § 6 KPC mogło w rozpoznawanej sprawie mieć istotny
wpływ na wynik sprawy, w konsekwencji też nie ma w niej uzasadnienia uprawdo-
podabniającego spełnienie tego wymagania.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy, stosowanie do art. 39312
KPC,
orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================