Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 25 stycznia 2001 r.
I PKN 206/00
Ocena, czy przywrócenie pracownika do pracy jest niemożliwe lub nie-
celowe (art. 45 § 2 KP), powinna być dokonana według stanu rzeczy istniejące-
go w chwili zamknięcia rozprawy (art. 316 § 1 KPC).
Przewodniczący SSN Katarzyna Gonera, Sędziowie SN: Roman Kuczyński,
Walerian Sanetra (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 25 stycznia 2001 r. sprawy z po-
wództwa Jędrzeja S. przeciwko Politechnice W. w W. o przywrócenie do pracy i wy-
nagrodzenie, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 25 października 1999 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał Sądowi Okręgowemu-Sądowi Pracy
i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie sprawę do ponownego rozpoznania i orze-
czenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
W imieniu powoda Jędrzeja S. wniesiona została kasacja od wyroku Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 25 paź-
dziernika 1999 r. [...], którym oddalono jego apelację od wyroku Sądu Rejonowego
dla Warszawy Pragi-Sądu Pracy z dnia 10 grudnia 1998 r. [...].
Powód (5 czerwca 1992 r.) wniósł o uznanie za bezskuteczne wypowiedzenia
umowy o pracę i przywrócenie do pracy w pozwanej Politechnice W. Sąd Pracy wy-
rokiem z dnia 27 grudnia 1994 r. oddalił jego powództwo o przywrócenie do pracy.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie, rozpoznając
rewizję powoda, wyrokiem z dnia 4 lipca 1995 r. uchylił zaskarżony wyrok i sprawę
przekazał Sądowi Pracy do ponownego rozpoznania celem ustalenia, czy kryteria
doboru pracownika do zwolnienia z pracy nie były dowolne. Ponownie rozpoznając
sprawę Sąd Pracy ustalił, że powód był zatrudniony od 1 października 1976 r. w In-
2
stytucie Nauk Ekonomiczno-Społecznych Politechniki W., początkowo na stanowisku
asystenta, a od 1 października 1984 r. na stanowisku adiunkta. W związku z uchwałą
Senatu Politechniki W. [...] z dnia 30 października 1991 r. i na podstawie § 205 Sta-
tutu Politechniki W., z dniem 30 września 1992 r. zniesiono Instytut Nauk Ekono-
miczno-Społecznych, w którym zatrudniony był powód, a zarządzeniem [...] Rektora
Politechniki W. z dnia 19 lutego 1992 r. (na podstawie § 40 ust. 2 i 3 Statutu Poli-
techniki W., w związku z uchwałami Senatu [...] z dnia 30 października 1991 r. oraz
[...] z dnia 5 lutego 1992 r.) utworzono z dniem 1 października 1992 r. Ośrodek Nauk
Społecznych jako pozawydziałową jednostkę organizacyjną wykonującą zadania
naukowe i dydaktyczne. Zmiany organizacyjne dokonane w Instytucie Nauk Ekono-
miczno-Społecznych spowodowały konieczność zmniejszenia stanu zatrudnienia o
1/3, tj. z 26 do 16 pracowników. Stosunek pracy z powodem został rozwiązany z
dniem 30 września 1992 r. na podstawie art. 93 ust. 2 pkt 3 ustawy z dnia 12 wrześ-
nia 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 65, poz. 385 ze zm.); jako przyczynę
wskazano zniesienie Instytutu Nauk Ekonomiczno-Społecznych uniemożliwiające
zatrudnienie go na dotychczasowym stanowisku. Przy zwalnianiu pracowników brano
pod uwagę kryteria podane do publicznej wiadomości i uzgodnione ze związkami
zawodowymi, uwzględniające pracę dydaktyczną, naukową oraz osobistą sytuację
pracownika (w tym kryterium dodatkowego zatrudnienia). Weryfikacja wniosków była
trzystopniowa i obejmowała: wstępną ocenę pracowników sporządzoną przez
kierownika zakładu, weryfikację przeprowadzoną na posiedzeniu dyrekcji z udziałem
wszystkich kierowników zakładów i przedstawicieli związków zawodowych ZNP i
NSZZ „Solidarność” i ostateczną decyzję podejmowaną przez Rektora Politechniki.
Przyczyną tego, że powód znalazł się w grupie osób zwalnianych z pracy, była
niezadawalająca ocena jego kwalifikacji zawodowych oraz brak umiejętności
nawiązywania kontaktów ze studentami. W toku procesu powód rozszerzył powódz-
two i wnosił o zasądzenie wynagrodzenia za cały czas pozostawania bez pracy. Po
ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Pracy wyrokiem z dnia 10 grudnia 1998 r. zasą-
dził na rzecz powoda od pozwanej Politechniki W. kwotę 743,40 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 1 października 1992 r. tytułem odszkodowania, a w części doty-
czącej przywrócenia do pracy i zasądzenia wynagrodzenia oddalił powództwo. Sąd
ten ustalił, że przyczyną zwolnień pracowników z Instytutu Nauk Ekonomiczno-Spo-
łecznych w 1992 r. było zmniejszenie liczby godzin dydaktycznych, przy czym doty-
czyło to wszystkich pracowników. Powód, podobnie jak część innych pracowników,
3
nie wykonał pensum z powodu zmniejszenia liczby zajęć. Zdaniem Sądu Pracy, wy-
powiedzenie powodowi umowy o pracę było uzasadnione zmianami organizacyjnymi
Instytutu, które spowodowały zmniejszenie zapotrzebowania na przedmioty społecz-
no-polityczne, co doprowadziło do zmniejszenia zatrudnienia. Sąd ten wykluczył, aby
wypowiedzenie powodowi umowy o pracę było podyktowane względami polityczny-
mi. Wypowiedzenie powodowi umowy o pracę było merytorycznie uzasadnione, ale
nastąpiło z naruszeniem przepisu art. 38 KP. Powód, który nie należał do ZNP, wy-
stąpił z wnioskiem do tego związku o reprezentowanie jego interesów. Pozwana Po-
litechnika, mimo omawiania wniosków w sprawie o wypowiadaniu pracownikom Ins-
tytutu umów o pracę na zebraniach kierowników zakładów i przewodniczących
związków zawodowych, nie przeprowadziła prawidłowej konsultacji zamiaru wypo-
wiedzenia powodowi umowy o pracę (art. 38 KP). Z tego powodu Sąd pierwszej
instancji zasądził po myśli art. 471
KP na rzecz powoda odszkodowanie, oddalając
powództwo o przywrócenie do pracy i zasądzenie wynagrodzenia. Przywrócenie
powoda do pracy byłoby niecelowe z uwagi na istotne zmiany organizacyjne i struk-
turalne w pozwanym zakładzie oraz ograniczenie etatów.
Oddalając apelację powoda Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych stwierdził
w szczególności, że bezsporne jest w sprawie (co również przesądził Sąd drugiej
instancji w wyroku z dnia 4 lipca 1995 r.), że z dniem 30 września 1992 r. nastąpiła
likwidacja Instytutu Nauk Ekonomiczno-Społecznych, w którym zatrudniony był po-
wód i że konsekwencją likwidacji było zmniejszenie zatrudnienia. Ilość etatów z 26
została zmniejszona do 16, a zatem 10 osobom należało wypowiedzieć umowy o
pracę. W grupie osób przewidzianych do zwolnienia z pracy znalazł się powód. Sąd
drugiej instancji uchylając wyrok Sądu Pracy z dnia 27 grudnia 1994 r., wskazał, że
pracodawca w sytuacji konieczności rozwiązania stosunku pracy z kilkoma pracowni-
kami może dokonać wyboru konkretnej osoby, ale sposób i kryteria jego wyboru
podlegają ocenie sądu i w tym zakresie nakazał dokonać ponownych ustaleń. Apela-
cja powoda zarzuca, że Sąd Pracy nie wykonał zaleceń Sądu drugiej instancji, co w
konsekwencji doprowadziło do wydania wyroku, który zdaniem powoda jest niezgod-
ny z prawem. Według Sądu drugiej instancji ponownie rozpatrującego sprawę, z za-
rzutami apelacji nie można się zgodzić. Sąd Pracy dokonał oceny, czy zastosowane
kryteria w wyborze powoda do wypowiedzenia mu umowy o pracę zostały zachowa-
ne. Z zebranych dowodów wynika, że powód nie osiągał pensum, jakie było przewi-
dziane dla niego, a nadto na zajęcia powoda zgłaszała się mała liczba studentów (5-
4
7 osób); niedociążenie dydaktyczne pozwalało zakładowi pracy na wskazanie powo-
da jako osoby, z którą należy rozwiązać stosunek pracy. „Natomiast ocena pracy
dydaktycznej i naukowej powoda oraz jego dorobku naukowego na tle pozostałych
pracowników i czy jego kwalifikacje przewyższają innych pracowników, którym za-
proponowano pracę w nowoutworzonej jednostce nie podlegają ocenie Sądu – jako,
że wkraczają w ocenę merytoryczną pracy naukowej, a której Sąd nie jest władny
dokonać”. Według Sądu drugiej instancji Sąd Pracy prawidłowo ustalił, że wypowie-
dzenie powodowi umowy o pracę merytorycznie było uzasadnione, a tylko brak kon-
sultacji ze związkami zawodowymi spowodował, że zostało zasądzone odszkodowa-
nie. Przywrócenie powoda do pracy było oczywiście niecelowe. Instytut, w którym
powód pracował uległ likwidacji, a w nowoutworzonej jednostce nastąpiło ogranicze-
nie zatrudnienia. „Ocenie Sądu podlegała sytuacja kadrowa jaka wystąpiła w 1992 r.
w pozwanej Politechnice W., a nie obecnie”.
Skarga kasacyjna kwestionuje zaskarżony nią wyrok, gdyż jej zdaniem naru-
sza on art. 93 ust. 2 pkt 3 ustawy o szkolnictwie wyższym i art. 45 § 2 KP oraz art.
386 KPC „przez nieuwzględnienie oceny prawnej i wskazań, co do dalszego postę-
powania wyrażonych w uzasadnieniu wyroku Sądu Wojewódzkiego z dnia 4 lipca
1995 r., dotyczących konieczności dokonania przez Sąd wszechstronnej oceny ma-
teriału dowodowego w myśl art. 233 oraz 328 § 2 KPC oraz zbadania zasadności wy-
powiedzenia umowy o pracę, z punktu widzenia pracy dydaktycznej i naukowej po-
woda, jego kwalifikacji zawodowych do zatrudnienia w zakładzie pozwanej, prowa-
dzącej przede wszystkim działalność dydaktyczną i naukową”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej są zasadne i dlatego została ona uwzględniona. W
szczególności trafny jest zarzut naruszenia przez Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych art. 45 § 2 KP. W wyjaśnieniu zastosowania w niniejszej sprawie tego przepisu
Sąd ten bowiem przyjął, że „ocenie Sądu podlega sytuacja kadrowa jaka wystąpiła w
1992 r. w pozwanej Politechnice W., a nie obecnie”. Jest to pogląd błędny. W myśl
art. 45 § 1 KP zasadą jest, że w razie ustalenia, iż wypowiedzenie umowy o pracę
jest nieuzasadnione lub narusza przepisy o wypowiadaniu umów o pracę, sąd pracy
– stosownie do żądania pracownika – orzeka o bezskuteczności wypowiedzenia, a
jeżeli umowa uległa już rozwiązaniu – o przywróceniu pracownika do pracy na po-
5
przednich warunkach albo o odszkodowaniu. Wyjątkowo (art. 45 § 2 KP) sąd pracy
może nie uwzględnić żądania pracownika uznania wypowiedzenia za bezskuteczne
lub przywrócenia do pracy, jeżeli ustali, że uwzględnienie takiego żądania jest nie-
możliwe lub niecelowe, zasądzając w to miejsce odszkodowanie. Ze stylistyki tego
przepisu wynika, że nie idzie w nim o to, iż przywrócenie do pracy pracownika było
kiedyś niecelowe lub niemożliwe, w szczególności, że mogło być tak oceniane przy
uwzględnieniu jedynie stanu rzeczy, jaki istniał w chwili wypowiedzenia umowy o
pracę pracownikowi. Niezależnie od tego, mając na uwadze funkcję tego przepisu
oraz założenia techniczno-prawne, które leżą u jego podstawy, należy stwierdzić, że
ocena, czy przywrócenie pracownika do pracy (uznanie wypowiedzenia za bezsku-
teczne) jest niemożliwe lub niecelowe musi być dokonywana przy uwzględnieniu
stanu rzeczy istniejącego w chwili wydawania wyroku (dokonywania oceny). Przy-
wrócenie do pracy ma bowiem być niemożliwe lub niecelowe, nie idzie zaś o to, że
kiedyś było ono niemożliwe lub niecelowe lub też, że uwzględniając przewidywany
stan, jaki może się ukształtować w przyszłości, być może będzie, można je ocenić
jako niemożliwe lub niecelowe. Na rzecz takiej wykładni art. 45 § 2 KP przemawiają
nie tylko racje jezykowo-logiczne, ale także konieczność ścisłej jego interpretacji,
skoro w myśl art. 45 § 1 KP zasadą jest wybór roszczenia przez pracownika. Ustale-
nie niemożliwości lub niecelowości przywrócenia do pracy jest przy tym elementem
stanu rzeczy, który powinien być brany pod uwagę przez sąd według jego istnienia w
chwili zamknięcia rozprawy (art. 316 § 1 KPC). Ocena więc, czy roszczenie pracow-
nika o przywrócenie go do pracy powinno być uwzględnione, zależy od tego, czy we-
dług stanu rzeczy istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy przywrócenie to jest
niemożliwe lub niecelowe.
Zasadny jest także kasacyjny zarzut naruszenia art. 386 § 6 KPC. W wyroku z
4 lipca 1995 r. [...] Sąd drugiej instancji wyraził pogląd prawny (ocenę prawną), że
przy ocenie, czy zwolnienie z pracy powoda odpowiadało wymaganiom określonym
w art. 93 ust. 2 pkt 3 ustawy o szkolnictwie wyższym, pod uwagę powinno zostać
wzięte kryterium pracy dydaktycznej i naukowej, „a co za tym idzie kwalifikacje za-
wodowe do zatrudnienia w zakładzie pracy prowadzącym przede wszystkim działal-
ność tego rodzaju”. Dokonując natomiast ponownie oceny prawidłowości wypowie-
dzenia złożonego powodowi Sąd drugiej instancji (podobnie jak i Sąd Pracy) w isto-
cie odstąpił od stanowiska, że istotnym kryterium jest kryterium dorobku naukowego i
przydatności dydaktycznej, sprowadzając w gruncie rzeczy problem oceny tego, czy
6
przekształcenia struktury uczelni „uniemożliwiały” dalsze zatrudnienie powoda w po-
zwanej Politechnice, do kwestii braku politycznych motywów wypowiedzenia mu
umowy o pracę i braku dostatecznego obciążenia zajęciami dydaktycznymi, przy re-
zygnacji z dokonywania ustaleń porównawczych (w stosunku do innych pracowników
zlikwidowanego Instytutu). Okoliczność, że również kasacyjny zarzut naruszenia art.
386 § 6 KPC okazał się trafny, nie ma wszakże zasadniczego znaczenia w sytuacji,
w której Sąd drugiej instancji zaakceptował stanowisko Sądu Pracy, który stwierdził,
że wypowiedzenie umowy o pracę powodowi dotknięte było wadą, tyle tylko, że nie
polegającą na naruszeniu art. 93 ust. 2 pkt 3 ustawy o szkolnictwie wyższym, lecz
art. 38 KP. Oddalenie więc roszczenia powoda o przywrócenie do pracy nie nastąpiło
z tego powodu, iż w ocenie Sądu pierwszej i drugiej instancji wypowiedzenie nie było
sprzeczne z przepisami o wypowiadaniu stosunków pracy (spełnione zostały prze-
słanki przewidziane w art. 45 § 1 KP w związku z art. 97 ust. 1 ustawy o szkolnictwie
wyższym), lecz dlatego, że uznano, iż zasadne jest zastosowanie art. 45 § 2 KP i
zasądzenie odszkodowania w miejsce przywrócenia do pracy. W tym stanie rzeczy
istota sporu przy ponownym rozpoznawaniu sprawy przez Sąd drugiej instancji spro-
wadza się więc do prawidłowego zastosowania art. 45 § 2 KP, chyba że Sąd ten doj-
dzie do przekonanie, iż przy wypowiadaniu powodowi umowy o pracę nie doszło do
naruszenia art. 38 KP i jednocześnie podtrzyma ustalenie polegające na stwierdze-
niu, że nastąpiło ono zgodnie z wymaganiami przewidzianymi w art. 93 ust. 2 pkt 3
ustawy o szkolnictwie wyższym.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39313
§ 1 KPC,
orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================