Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 7 lutego 2001 r.
I PKN 237/00
Strony umowy o pracę za granicą mogły ustalić, że kwoty zapłaconego
przez pracodawcę podatku od wynagrodzenia nie stanowiły części wynagro-
dzenia (netto) pracownika, a zwrot nadpłaconego podatku nie stanowił świad-
czenia należnego pracownikowi z tytułu stosunku pracy.
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera
(sprawozdawca), Walerian Sanetra.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 7 lutego 2001 r. sprawy z powództwa
Konrada W. - właściciela Przedsiębiorstwa Robót Budowlanych „W.” w K. przeciwko
Tadeuszowi G. o zapłatę, na skutek kasacji pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjne-
go w Krakowie z dnia 8 września 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację i zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 1.125
(jeden tysiąc sto dwadzieścia pięć) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kielcach wyrokiem z
22 marca 1999 r. zasądził od pozwanego Tadeusza G. na rzecz powoda Konrada W.
właściciela Przedsiębiorstwa Robót Budowlanych i Instalacyjnych „W.” w K. kwotę
21.021.64 złotych z ustawowymi odsetkami od dnia 5 lutego 1999 r. do dnia zapłaty.
Sąd Okręgowy ustalił, że pozwany był zatrudniony przez powoda na podsta-
wie umowy o pracę, ze skierowaniem do pracy „na kontrakcie” w RFN, w okresie od
22 lutego 1995 r. do 31 stycznia 1998 r., na stanowisku brygadzisty-izolera. W okre-
sie pracy za granicą pozwany otrzymał pełne określone w umowie o pracę wynagro-
dzenie (netto), nie pomniejszone o podatek od płac, zaś należny podatek od płac był
uiszczany na rzecz niemieckiego urzędu skarbowego przez powoda, zgodnie z obo-
wiązującymi wówczas przepisami uchwały Nr 71 Rady Ministrów z dnia 3 maja 1989
2
r. w sprawie zasad wynagradzania oraz przyznawania innych świadczeń związanych
z pracą pracownikom skierowanym do pracy za granicą w celu realizacji budownic-
twa eksportowego i usług eksportowych (M.P. Nr 14, poz.106). W zawartej umowie o
pracę pozwany zobowiązał się do współdziałania z pracodawcą w zakresie zminima-
lizowania podatku oraz scedował na pracodawcę wszelkie prawa do odzyskania w
wyniku wyrównania rocznego nadpłaconej kwoty podatku od wynagrodzeń. Niemiec-
ki urząd skarbowy, po dokonaniu rocznego rozliczenia podatku od wynagrodzenia za
pracę pozwanego, zwrócił bezpośrednio na jego osobiste konto bankowe nadpłaco-
ną przez powoda kwotę podatku w wysokości 5.052,04 DM za 1995 r. oraz 5.118,08
DM za 1996 r. Zwrotu równowartości tych kwot w złotych polskich domagał się po-
wód w rozpoznawanej sprawie. Sąd Okręgowy uznał, że zatrzymanie przez pozwa-
nego kwot zwróconego podatku, przekazanego przez niemiecki urząd skarbowy bez-
pośrednio na konto pracownika, nastąpiło wbrew treści § 10 uchwały Nr 71 Rady Mi-
nistrów, zgodnie z którym podatki z tytułu przychodów z pracy oraz opłaty pobytowe
nakładane przez władze kraju zatrudnienia pracownika ponoszone są przez jednost-
kę kierującą (pracodawcę). To powód opłacał wszelkie podatki za pozwanego i w
związku z tym to on jest uprawniony do zwrotu nadpłaty. Wynika to w sposób oczy-
wisty z postanowień łączącej strony umowy o pracę (zwłaszcza z § 5 załącznika do
tej umowy). Sąd Okręgowy powołał się ponadto na pogląd wyrażony w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 17 stycznia 1997 r., III ZP 10/96 (OSNAPiUS 1997, nr 17, poz.
311) w kwestii tego, komu (pracownikowi czy pracodawcy) przypada zwrot nadpłaco-
nego podatku od wynagrodzenia w sytuacji analogicznej do tej, w której znalazły się
strony. Sąd Okręgowy stwierdził, że zgłoszony przez pozwanego zarzut oparty na
treści art. 409 KC nie może być uwzględniony, ponieważ już w załączniku do umowy
o pracę strony przewidywały możliwość nadpłaty podatku od wynagrodzeń i prawo
odzyskania tej nadpłaty przez pracodawcę, z czym pozwany powinien się liczyć
zwłaszcza w sytuacji, gdy powód wzywał go do dobrowolnego zwrotu kwoty przeka-
zanej przez niemiecki urząd skarbowy.
Sąd Apelacyjny w Krakowie wyrokiem z 8 września 1999 r. oddalił apelację
pozwanego, opartą na zarzutach naruszenia art. 18 § 2 KP, art. 87 § 1 KP, art. 58
KC i art. 509 KC. W końcowej części uzasadnienia apelacji znalazł się również zarzut
naruszenia art. 409 KC.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że w odniesieniu do wynagrodzenia i innych świad-
czeń powoda jako pracodawcy w stosunku do pozwanego jako pracownika skiero-
3
wanego do pracy za granicą mają zastosowanie przepisy uchwały Nr 71 Rady Mini-
strów z dnia 3 maja 1989 r. w sprawie zasad wynagradzania oraz przyznawania in-
nych świadczeń związanych z pracą pracownikom skierowanym do pracy za granicą
w celu realizacji budownictwa eksportowego i usług eksportowych (M.P. Nr 14, poz.
106). Zarzut naruszenia art. 87 § 1 KP w związku z art. 509 KC jest nieusprawiedli-
wiony, ponieważ z wynagrodzenia pozwanego pracodawca nie potrącał zaliczki na
podatek dochodowy. Pozwany otrzymywał miesięczne wynagrodzenie w wysokości
zagwarantowanej w umowie o pracę. Pracodawca odprowadzał podatek od global-
nych wynagrodzeń zatrudnionych pracowników. Nadpłacony przez pracodawcę po-
datek nie stanowił części umówionego wynagrodzenia pozwanego, nawet jeżeli
wpływ na obniżenie podatku płaconego przez powoda miała osobista sytuacja pra-
cownika. Powód był nie tylko płatnikiem, ale także podatnikiem podatku od wynagro-
dzeń, gdyż zgodnie z § 10 uchwały Nr 71 Rady Ministrów ponosił ciężar podatku z
własnych środków. Zwrot nadpłaconego podatku od wynagrodzeń należało potrak-
tować jako dozwolony nadzwyczajny zysk przedsiębiorstwa powoda. Postanowienia
umowy o pracę oparte na przepisach uchwały Nr 71 Rady Ministrów, regulujące w
sposób szczególny wzajemne prawa i obowiązki stron tej umowy, były ważne i do-
puszczalne, a tym samym nie zostały naruszone art. 18 § 2 KP i art. 58 KC. Do za-
warcia umowy o pracę łączącej strony i ustalenia jej istotnych warunków, w tym kwe-
stii dotyczących wynagrodzenia, doszło w wyniku zgodnej woli obu stron, nie ma bo-
wiem przymusu pracy za granicą. Pozwany przyjmując warunki umowy godził się na
określone w niej wynagrodzenie netto i takie wynagrodzenie otrzymał, dlatego zwrot
nadpłaconego podatku przekazanego bezpośrednio na jego konto był świadczeniem
nienależnym, z czego pozwany zdawał sobie sprawę w związku z treścią umowy o
pracę.
Kasację od wyroku Sądu Apelacyjnego wniósł pozwany, opierając ją na pod-
stawie naruszenia prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie lub brak za-
stosowania art. 18 § 2 KP, art. 87 § 1 KP, art. 58 KC, art. 409 KC i art. 509 KC. Skar-
żący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa w całości. W
uzasadnieniu kasacji wskazał, że określenie w umowie o pracę łączącej strony na-
leżnego pracownikowi wynagrodzenia w kwocie netto oraz jednoczesne zobowiąza-
nie pracodawcy do uiszczania na rzecz niemieckiego urzędu skarbowego podatku od
wynagrodzeń nie mogło zmienić zasady polskiego prawa pracy (art. 18 § 2 KP i art.
87 § 1 KP) i polskiego prawa podatkowego, zgodnie z którymi podatek od wynagro-
4
dzeń stanowi jedynie część wynagrodzenia brutto pracownika. W związku z tym nie-
miecki urząd skarbowy dokonał zwrotu nadpłaconego podatku od wynagrodzeń bez-
pośrednio na rzecz pracownika, jako części przypadającego mu wynagrodzenia
brutto. Nie było dopuszczalne scedowanie (w załączniku do umowy o pracę) przez
pozwanego jako pracownika na rzecz powoda jako pracodawcy praw do nadpłaco-
nego podatku od wynagrodzeń, gdyż takie postanowienie umowne było w świetle
postanowień art. 58 KC, art. 509 KC w związku z art. 84 KP i art. 18 § 2 KP dotknięte
sankcją nieważności. Ustawodawca w art. 84 KP ustanowił ochronę wynagrodzenia
za pracę, zakazując nie tylko zrzekania się tego wynagrodzenia, ale i przenoszenia
tego prawa na inne osoby. Zarzut z art. 409 KC został zupełnie pominięty w rozwa-
żaniach Sądu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja nie ma usprawiedliwionych podstaw. Skarżący nie kwestionuje w ka-
sacji, że do jego sytuacji prawnej jako pracownika - w związku z zatrudnieniem go
przez powoda „na kontrakcie zagranicznym w RFN” w okresie od lutego 1995 r. do
stycznia 1998 r. - miały zastosowanie przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
27 grudnia 1974 r. w sprawie niektórych praw i obowiązków pracowników skierowa-
nych do pracy za granicą w celu realizacji budownictwa eksportowego i usług zwią-
zanych z eksportem (jednolity tekst: Dz.U. z 1990 r. Nr 44, poz. 259 ze zm.) oraz
uchwały Nr 71 Rady Ministrów z dnia 3 maja 1989 r. w sprawie zasad wynagradzania
oraz przyznawania innych świadczeń związanych z pracą pracownikom skierowanym
do pracy za granicą w celu realizacji budownictwa eksportowego i usług eksporto-
wych (M.P. Nr 14, poz. 106). Zgodnie z § 3 ust. 1 i ust. 4 uchwały Nr 71 pracowniko-
wi przysługuje w czasie zatrudnienia za granicą miesięczne lub godzinowe wynagro-
dzenie walutowe w wysokości ustalonej przez jednostkę kierującą zgodnie z kryte-
riami wskazanymi w tych przepisach. Z kolei z § 10 ust. 1 tej uchwały wynika, że po-
datki z tytułu przychodów z pracy oraz opłaty pobytowe nakładane przez władze
kraju zatrudnienia pracownika za granicą ponoszone są przez jednostkę kierującą,
chyba że ponosi je kontrahent zagraniczny. Zawarta przez strony umowa o pracę
przewidywała, że pozwanemu przysługiwać będzie za pracę miesięczne wynagro-
dzenie walutowe netto w oznaczonej kwocie marek niemieckich. Jednocześnie w
załączniku do umowy o pracę strony ustaliły, że do obowiązków pracodawcy należy
5
opłacanie w niemieckim urzędzie skarbowym podatku od wynagrodzeń pracownika w
okresie jego zatrudnienia na kontrakcie, pracownik zaś scedował na pracodawcę
wszelkie prawa do odzyskania, w wyniku wyrównania rocznego, kwoty podatku od
wynagrodzeń. Jak wynika z postanowień łączącej strony umowy o pracę, podatki z
tytułu przychodów z pracy pracownika opodatkowanych według przepisów niemiec-
kiego prawa podatkowego pokrywał, stosownie do treści § 10 ust. 1 uchwały Nr 71,
powód jako pracodawca z własnych środków. Z ukształtowanej w ten sposób treści
stosunku pracy łączącego strony wynikało zatem, że kwoty zapłaconego przez pra-
codawcę podatku od wynagrodzenia nie stanowiły części wynagrodzenia netto pra-
cownika określonego w umowie o pracę. Takie stanowisko w kwestii charakteru
prawnego podatku od wynagrodzenia pracownika skierowanego do pracy za granicą,
opłacanego przez pracodawcę, w razie ustalenia w umowie o pracę, że pracownik
otrzymuje wynagrodzenie netto, zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 stycznia
1997 r., III ZP 10/96 (OSNAPiUS 1997 nr 17, poz. 311). Sąd Najwyższy stwierdził w
przywołanym wyroku, że z przepisów uchwały Nr 71 oraz postanowień umowy o
pracę (analogicznych do postanowień umowy łączącej strony w rozpoznawanej
sprawie) wynika, że kwota nadpłaconego podatku od wynagrodzenia za pracę nie
jest świadczeniem należnym pracownikowi od pracodawcy z tytułu stosunku pracy.
Można ten pogląd odwrócić i odnosząc go do stanu faktycznego rozpoznawanej
sprawy stwierdzić, że skoro kwota nadpłaconego podatku od wynagrodzenia za
pracę nie jest świadczeniem należnym pracownikowi i nie stanowi części umówione-
go wynagrodzenia za pracę (netto), to brak jest przeszkód prawnych do skutecznego
domagania się jej zwrotu przez pracodawcę, który ten podatek uiścił z własnych
środków, jeżeli strony w umowie o pracę przewidziały taki obowiązek zwrotu nałożo-
ny na pracownika.
Wbrew argumentom zawartym w uzasadnieniu kasacji tego rodzaju postano-
wienie umowy o pracę nie narusza zasad polskiego prawa pracy (art. 18 § 2 KP i art.
87 § 1 KP). Umowa o pracę mogła przewidywać, że pracownik będzie otrzymywać
zagwarantowane w umowie wynagrodzenie netto, a pracodawcę będzie obciążać w
całości – ze wszystkimi konsekwencjami – obowiązek ponoszenia ze środków wła-
snych podatku z tytułu przychodów z pracy (do czego podstawę prawną stanowił §
10 ust. 1 uchwały Nr 71). Nie było to rozwiązanie mniej korzystne dla pracownika w
stosunku do obowiązującej w polskim prawie zasady, że w skład wynagrodzenia za
pracę brutto wchodzi również podatek dochodowy od osób fizycznych (art. 87 § 1
6
KP). Pracownik miał bowiem zagwarantowane w umowie o pracę wynagrodzenie
netto, które miał otrzymać niezależnie od wysokości podatku od wynagrodzeń nali-
czonego przez niemiecki urząd skarbowy. Gdyby się okazało, po dokonaniu rozlicze-
nia rocznego, że suma zaliczek na podatek zapłaconych przez pracodawcę nie wy-
starcza na pokrycie całego należnego podatku od wynagrodzeń, wówczas dopłaty
miał dokonać z własnych środków pracodawca, nie zaś pracownik. Gdyby natomiast
– jak to miało miejsce w stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy – okazało się, że
powstała nadpłata w podatku, wówczas zwrot nadpłaconej części podatku miał przy-
paść pracodawcy (czyli temu, kto ten podatek wcześniej uiścił) , pracownik zaś sce-
dował na pracodawcę wszelkie prawa do odzyskania nadpłaconej kwoty podatku, a
więc zobowiązał się do przekazania pracodawcy tego, co miał mu zwrócić niemiecki
urząd skarbowy w wyniku rozliczenia rocznego.
Tego rodzaju ustalenie warunków umowy o pracę w zakresie wynagrodzenia
nie miało ani charakteru zrzeczenia się prawa do części wynagrodzenia, ani przenie-
sienia tego prawa na inną osobę (art. 84 KP), nie było więc ani sprzeczne z prawem,
ani nie stanowiło obejścia prawa (art. 58 KC, art. 18 § 2 KP), a zatem nie było do-
tknięte sankcją nieważności, zaś wywody kasacji w tym zakresie są pozbawione ra-
cji. Nie można też twierdzić, że niedopuszczalna była umowa cesji wierzytelności z
tytułu nadpłaconego podatku od wynagrodzeń jako sprzeczna z przepisami prawa
pracy (art. 509 KC w związku z art. 84 KP). Przedmiotem żądań pozwu nie był zwrot
wynagrodzenia za pracę, lecz zwrot nadpłaconego podatku od wynagrodzeń, który
nie był objęty umownie określonym wynagrodzeniem pracownika. Nie było to zatem
roszczenie o wynagrodzenie, lecz roszczenie związane z wynagrodzeniem za pracę
w tym znaczeniu, że gdyby nie byłoby wynagrodzenia, nie byłoby również podatku od
wynagrodzenia.
Umowa o pracę przewidywała, że podatek z tytułu przychodów z pracy (§ 10
ust. 1 uchwały Nr 71) nie stanowi części wynagrodzenia pracownika, ponieważ
umowa gwarantowała mu wynagrodzenie netto, pozostawiając kwestie związane z
płaceniem podatku na rzecz niemieckich organów finansowych wyłącznie praco-
dawcy. Pracownik miał otrzymywać wynagrodzenie netto (i otrzymał je), a podatek
od wynagrodzeń stanowił obciążenie pracodawcy – gdyby powstała konieczność do-
płacenia podatku, obciążałoby to wyłącznie pracodawcę. Tego rodzaju umowne
rozwiązanie wzajemnych praw i obowiązków stron stosunku pracy nie było
7
sprzeczne z regulacją zawartą art. 87 § 1 KP, a kasacja nie wskazuje jakichkolwiek
przepisów prawa podatkowego, które miałoby to rozwiązanie naruszać.
W związku z tym należało przyjąć, że zwrot nadpłaconego przez powoda po-
datku od wynagrodzeń również nie stanowił części umówionego wynagrodzenia za
pracę pozwanego. Uiszczenie przez pracodawcę zawyżonej kwoty tego podatku
niemieckim organom finansowym nie spowodowało obniżenia ustalonego umową
wynagrodzenia netto pracownika.
Skoro jest bezsporne, że pozwany otrzymał w całości należne mu wynagro-
dzenie za pracę w przewidzianej umową wysokości netto, a powód uiścił podatki od
wynagrodzenia pozwanego, to należy stwierdzić, że zwrot bezpośrednio na rzecz
pozwanego nadpłaconego przez powoda podatku od wynagrodzeń stanowi w istocie
nie wynikające z umowy o pracę zawyżenie wynagrodzenia za pracę, które zostało
ocenione przez Sąd Okręgowy - jak należy wnosić z rozważania przez ten Sąd moż-
liwości zastosowania art. 409 KC - jako nienależne świadczenie. Tymczasem po-
zwany, zgodnie z zawartą przez strony umową o pracę (§ 5 załącznika do umowy),
powinien zwrócić powodowi odzyskaną część nadpłaconego podatku od wynagro-
dzeń, skoro scedował na powoda wszelkie prawa do odzyskania nadpłaconego po-
datku. Podstawę prawną roszczeń powoda o zwrot przekazanej bezpośrednio po-
zwanemu części nadpłaconego podatku od wynagrodzeń stanowią nie przepisy o
bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 KC) i nienależnym świadczeniu (art. 410 KC),
lecz przepisy o wykonywaniu umów i skutkach ich niewykonania lub nienależytego
wykonania (art. 471 KC). W takim razie zarzut naruszenia art. 409 KC – przez jego
niezastosowanie – jest nieuzasadniony, ponieważ we wzajemnych relacjach stron
wynikających z niewykonania przez pozwanego zobowiązania dotyczącego przenie-
sienia na powoda praw z tytułu odzyskania nadpłaty podatku od wynagrodzeń nie
było w ogóle miejsca na stosowanie przepisu dotyczącego obowiązku zwrotu korzy-
ści uzyskanej bez podstawy prawnej. Sąd Apelacyjny nie rozważał kwestii zastoso-
wania art. 409 KC, ale nie musiał tego czynić, skoro nie stosował jako podstawy roz-
strzygnięcia przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, przyjmując – w sposób do-
rozumiany – że powodowi (pracodawcy) służy w stosunku do pozwanego (pracowni-
ka) roszczenie regresowe na podstawie art. 509 KC w związku z § 5 załącznika do
umowy o pracę. Pozwany musiał mieć świadomość obowiązku zwrotu na rzecz po-
woda odzyskanego podatku od wynagrodzeń, albowiem wynikało to bezpośrednio z
treści umowy o pracę.
8
Biorąc powyższe pod rozwagę Sąd Najwyższy oddalił kasację na podstawie
art. 39312
KPC i orzekł o kosztach na podstawie art. 98 KPC.
========================================