Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 13 lutego 2001 r.
III ZP 38/00
Przepis art. 711
§ 6 ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. Prawo o ustroju są-
dów powszechnych (jednolity tekst: Dz.U. z 1994 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) nie
stanowił przeszkody do nabycia przez nauczyciela akademickiego prawa do
emerytury z tytułu pracy na uczelni, niezależnie od pobierania uposażenia sę-
dziego w stanie spoczynku.
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka, Sędziowie SN: Beata Gudowska
(sprawozdawca), Jadwiga Skibińska-Adamowicz.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczy-
ka, sprawy z wniosku Leona C.-T. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w C. o prawo do emerytury, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia
13 lutego 2001 r. apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w C. od wy-
roku Sądu Okręgowego w Katowicach z dnia 22 grudnia 1999 r. [...]
o d d a l i ł apelację.
U z a s a d n i e n i e
Leon C.-T., po spełnieniu warunków przewidzianych w art. 27 ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), zwrócił się do Oddziału Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych w C. o przyznanie emerytury z tytułu wieloletniego ubezpieczenia jako
uniwersytecki pracownik naukowy. Organ rentowy odmówił mu prawa do tego świad-
czenia, tłumacząc odmowę kolizją zachodzącą między prawem do emerytury a po-
bieraniem przez wnioskodawcę uposażenia, należnego sędziemu w stanie spoczyn-
ku na podstawie art. 711
§ 6 ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. - Prawo o ustroju są-
dów powszechnych (jednolity tekst: Dz.U. z 1994 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.).
Sąd Okręgowy w Krakowie uwzględnił odwołanie i wyrokiem z dnia 22 grudnia
1999 r. przyznał ubezpieczonemu prawo do emerytury, uznawszy za niewątpliwe
2
spełnienie przez niego wszystkich warunków ustawowych do tego świadczenia. Sąd
pierwszej instancji przyjął, że powołany przez organ rentowy przepis dotyczy wyłą-
czenia prawa do świadczeń ubezpieczeniowych należnych tylko z tytułu wykonywa-
nia pracy sędziowskiej, który nie może pozbawiać nauczyciela akademickiego prawa
do emerytury z tytułu jego zatrudnienia.
Przy rozpatrywaniu apelacji, w której Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych konsekwentnie twierdził, że przepis art. 711
§ 6 prawa o u.s.p. wyłącza możli-
wość przyznania i wypłaty emerytury z ubezpieczenia społecznego z zachowaniem
prawa do pobierania uposażenia sędziego w stanie spoczynku, Sąd Apelacyjny po-
wziął przedstawioną w skierowanym do Sądu Najwyższego zagadnieniu prawnym
poważną wątpliwość:
“czy sędzia w stanie spoczynku, otrzymujący uposażenie przewidziane w art.
711
§ 2 prawa o u.s.p. z tytułu wykonywania pracy sędziego w wymiarze połowy
etatu, jest uprawniony do pobierania równocześnie emerytury pracowniczej z tytułu
zatrudnienia wykonywanego poza służbą sędziowską ?”.
Sąd drugiej instancji podniósł, że przyznanie wnioskodawcy emerytury pra-
cowniczej - wobec spełnienia ustawowych warunków do emerytury - nie budzi za-
strzeżeń, w związku z czym orzeczenie Sądu Okręgowego jest prawidłowe. Wypo-
wiedział również pogląd, że sędzia pobierający uposażenie po przejściu w stan spo-
czynku nie może być pozbawiony prawa do świadczenia nabytego z tytułu wykony-
wania pracy nauczyciela akademickiego.
Sąd Najwyższy przejął sprawę do rozpoznania i ustalił, że Leon C.-T. przez 53
lata i 11 dni (okresów składkowych i nieskładkowych) był ubezpieczonym pracowni-
kiem, ostatnio profesorem prawa Uniwersytetu Ś., a w okresie od dnia 1 października
1990 r. do dnia 11 maja 1998 r. sędzią Sądu Apelacyjnego w K. Z dniem 12 maja
1998 r., po ukończeniu 65 lat, przeszedł w stan spoczynku, zachowując prawo do
części uposażenia (okoliczności bezsporne).
Następnie Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kluczem do rozsądzenia sporu prawnego, jaki powstał między stronami w ni-
niejszej sprawie, jest wykładnia przepisu art. 711
§ 6 - wprowadzonego do prawa o
u.s.p. nowelą z dnia 28 sierpnia 1997 r. (Dz.U. Nr 124, poz. 782) - stanowiącego, że
przejście sędziego w stan spoczynku powoduje utratę prawa do emerytury lub renty
3
z ubezpieczenia społecznego. Organ rentowy dopatrywał się w tym przepisie warun-
ku powodującego utratę lub wyłączającego nabycie prawa do emerytury lub renty,
mimo spełnienia wymagań stawianych w prawie ubezpieczenia społecznego, zgod-
nie z twierdzeniem, że “emerytura z ubezpieczenia społecznego przysługuje, jeżeli
ubezpieczony nie jest uprawniony do pobierania uposażenia w stanie spoczynku”,
natomiast wnioskodawca, a także Sądy meriti, traktowały ten przepis jako regułę
wyłączającą prawo tylko do tych świadczeń z ubezpieczenia społecznego, które
zostały zastąpione uposażeniem w stanie spoczynku. W ocenie Sądów, “nie przysłu-
gują tylko te świadczenia z ubezpieczenia społecznego, w miejsce których osoba do
nich uprawniona uzyskuje uposażenie w stanie spoczynku”.
Prawidłowa wykładnia omawianego przepisu wymaga odniesienia się do jego
funkcji, a zwłaszcza kontekstu i czasu, w którym został wprowadzony do porządku
prawnego. Należy więc przede wszystkim zważyć, że przepis ten uchwalony został w
związku z narzuconą przepisem art. 180 Konstytucji RP zmianą sytuacji prawnej sę-
dziów, kończących aktywne pełnienie funkcji. W związku z tą zmianą zabezpieczenie
emerytalne, któremu sędziowie podlegali jako pracownicy, zostało zastąpione sta-
nem spoczynku, gwarantującym prawo do uposażenia, nie wynikające jednak - jak w
wypadku zabezpieczenia społecznego - ze spełnienia ryzyka ubezpieczeniowego,
lecz z realizacji konstytucyjnego obowiązku zachowania wysokiego statusu sędziego,
którego miernikiem jest między innymi uposażenie stosowne do godności sprawo-
wanego urzędu. Tym samym sędziowie znaleźli się w sferze świadczeń Skarbu Pań-
stwa, w której pozostawali w okresie międzywojennym i do czasu wejścia w życie
dekretu o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym z dnia 25 czerwca 1954 r. (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 1956 r. Nr 43, poz. 200), sytuującego ich w powszechnym sys-
temie emerytalnym pracowników - choć na innych zasadach - niż określone ustawą z
dnia 11 grudnia 1923 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy państwowych i
zawodowych wojskowych (Dz.U. z 1924 r. Nr 6, poz. 46 ze zm.) w związku z art. 108
-111 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 6 lutego 1928 r. -
Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 12, poz. 93 ze zm.). W okresie II
Rzeczypospolitej sędziowie czerpali swe prawo do emerytury z systemu zabezpie-
czenia społecznego, w którym świadczenia były wypłacane z wydzielonej części bu-
dżetu, a nie - jak w modelu ubezpieczenia społecznego - z funduszu pochodzącego
ze składek. Należy zaznaczyć, że emerytury sędziowskie nie utraciły charakteru
świadczeń zabezpieczeniowych również po zmianie ustawy z dnia 11 grudnia 1923
4
r., dokonanej rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 paź-
dziernika 1933 r. (Dz.U. Nr 86, poz. 668), polegającej na wprowadzeniu zasady uisz-
czania z funduszy państwowych składek do Państwowego Zakładu Emerytalnego.
Ustawą z dnia 28 sierpnia 1997 r. - ze skutkiem od dnia 1 stycznia 1998 r. -
wyłączono sędziów z systemu powszechnego zaopatrzenia społecznego pracowni-
ków i ich rodzin, w związku z czym nie nabywają prawa do świadczeń z tytułu ubez-
pieczenia ani zabezpieczenia; w stanie spoczynku pobierają uposażenie (część wy-
nagrodzenia) z budżetu państwa, za pośrednictwem jednostek organizacyjnych, w
których ostatnio otrzymywali wynagrodzenie (por. rozporządzenie Ministra Sprawie-
dliwości z dnia 16 października 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu usta-
lania i wypłacania uposażeń oraz uposażeń rodzinnych sędziom i prokuratorom w
stanie spoczynku oraz członkom ich rodzin - Dz.U. Nr 130, poz. 869). W związku z
tym, od dnia 1 stycznia 1998 r. od wynagrodzenia sędziów nie odprowadza się skła-
dek na ubezpieczenie społeczne (art. 781
§ 1 prawa o u.s.p.).
Przedstawione zmiany oraz ich historyczne uwarunkowania nakazują trakto-
wanie analizowanego przepisu art. 711
§ 6 prawa o u.s.p. przede wszystkim jako
normy kolizyjnej, prowadzącej do wyeliminowania możliwości realizacji przez sę-
dziów prawa do świadczeń emerytalnych, nabytego w związku z wieloletnim pozo-
stawaniem w systemie ubezpieczenia społecznego pracowników. Celem tej normy, w
związku z uzyskaniem przez sędziów prawa do uposażenia w stanie spoczynku, było
także rozliczenie opłaconych przez nich składek na ubezpieczenie społeczne, przy
czym cel ten, co oczywiste, nie obejmował - i nie mógł obejmować - rozliczenia skła-
dek opłacanych z innego tytułu niż zatrudnienie na stanowisku sędziego.
Ustawodawcy, lokującemu omawiany przepis poza systemem zabezpieczenia
społecznego, nie można także przypisywać zamiaru potraktowania uposażenia wy-
płacanego sędziom w stanie spoczynku jako odpłaty za składki wpłacone do fundu-
szu ubezpieczeń społecznych zaspokajającej utratę praw emerytalnych z ubezpie-
czenia społecznego, bez względu na tytuł ich powstania. Taki zamiar ustawodawcy,
równoznaczny z ustanowieniem reguły inferencyjnej, określającej treść stosunków
prawnych powstałych pod rządem dawnej ustawy, musiałby być uznany za prowa-
dzący do kolizji z zasadą ochrony praw (ekspektatyw praw) słusznie nabytych. W
odniesieniu do prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego, przysługującego
w zamian za składkę wniesioną do funduszu ubezpieczeniowego, kolizja ta byłyby
szczególnie jaskrawa. Tak więc wykładnia przepisu art. 711
§ 6 prawa o u.s.p. musi
5
być oparta na założeniu, że ustawodawca, działając w granicach zasad konstytucyj-
nych, w szczególności w granicach zasady ochrony praw nabytych, związanej z za-
sadami państwa prawnego oraz pewności prawa i zaufania obywateli do państwa i
stanowionego przez nie prawa, mógł cofnąć nabyte prawa emerytalne wynikające z
odmiennego niż obowiązujące przed dniem 1 stycznia 1998 r. uregulowania prawnej
sytuacji sędziów w stanie nieczynnym, natomiast nie mógł, działając z poszanowa-
niem tych zasad, uchylić nabytego prawa do świadczeń emerytalnych z tytułu innego
zatrudnienia niż pełnienie funkcji sędziego. Przyjęcie odmiennego, prezentowanego
przez organ ubezpieczeń społecznych, pojmowania omawianego przepisu, prowa-
dziłoby do zaakceptowania odjęcia przez ustawodawcę nabytego prawa do świad-
czeń bez żadnej rekompensaty, co w świetle poczynionych uwag jest niedopuszczal-
ne, niezależnie od faktu, że - co już podnoszono - uposażenie sędziego w stanie
spoczynku nie stanowi ekwiwalentu składek wpłaconych do funduszu ubezpieczeń
społecznych.
W konsekwencji stwierdzenia, że sędzia pobierający uposażenie w stanie
spoczynku utracił uprawnienie tylko do tych świadczeń z ubezpieczenia społecznego,
które nabył w związku z pełnieniem funkcji sędziego, należy przyjąć dopuszczalność
równoległego (jednoczesnego) istnienia prawa do uposażenia sędziowskiego oraz
prawa do emerytury z tytułu innej pracy, nabytego po spełnieniu warunków przewi-
dzianych w art. 27 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fun-
duszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.); w świetle prze-
prowadzonego wywodu jest oczywiste, że przepis art. 711
§ 6 prawa o u.s.p. nie stoi
nabyciu tego prawa na przeszkodzie.
Na uboczu - zważywszy, że skutki równoległego istnienia prawa do emerytury
i renty oraz uposażenia sędziego nie były przedmiotem decyzji organu rentowego, a
więc nie zostały objęte niniejszą sprawą - należy zauważyć, iż zbieg praw do świad-
czeń, prowadzący do ograniczenia ich wypłaty, został przewidziany przez ustawo-
dawcę jedynie w odniesieniu do uposażenia sędziego w stanie spoczynku i renty in-
walidy wojennego oraz renty z tytułu wypadku przy pracy. Z kolei, w zakresie świad-
czeń emerytalnych, zbieg dotyczy tylko uposażenia rodzinnego przysługującego
wraz z prawem do emerytury lub renty (por. art. 782
prawa o u.s.p., a także przepisy
art. 54 ust. 3a ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i
wojskowych oraz ich rodzin - jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 13, poz. 68 oraz art.
24 ust. 2a ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach pieniężnych z tytułu
6
wypadków przy pracy i chorób zawodowych - jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30,
poz. 144, po zmianach wprowadzonych art. 146 pkt 6, lit. b, art. 148 pkt 4 lit. a oraz
art. 152 pkt 3 ustawy z dnia 29 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych - Dz.U. Nr 162, poz.1118).
Z tych wszystkich względów uznano apelację za bezzasadną, co doprowadziło
do jej oddalenia (art. 385 KPC).
========================================