Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 23 lutego 2001 r., II CKN 403/00
Bank może potrącić wierzytelność przysługującą mu w stosunku do
posiadacza lokaty terminowej.
Przewodniczący: Sędzia SN Tadeusz Żyznowski
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian (sprawozdawca), Sędzia SA Andrzej
Niedużak
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 23 lutego 2001 r. na rozprawie sprawy
z powództwa Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych „TUW” w W. przeciwko
Gospodarczemu Bankowi Wielkopolskiemu S.A. w P. o zapłatę, na skutek kasacji
powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 24 czerwca 1998 r.
oddalił kasację i zasądził od powoda na rzecz pozwanego kwotę 2250 zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
(...) Pozwany Bank był członkiem powodowego Towarzystwa i z tego tytułu
wpłacił mu w dniu 18 stycznia 1994 r. kwotę 250 000 zł na poczet udziałów. Bank
wchodził także w skład „grupy inicjatywnej” (wraz z Sejmikiem Samorządowym
Województwa P. oraz Stowarzyszenia Wielkopolski Ośrodek Kształcenia i Studiów
Samorządowych) współdziałającej przy tworzeniu w ramach Towarzystwa kurii
terytorialnej pod nazwą Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych – Wielkopolska.
Jednak uchwałą z dnia 27 maja 1995 r. zarząd pozwanego Banku postanowił
wycofać z powodowego Towarzystwa część udziałów członkowskich o wartości
200 000 zł i zażądał od niego zwrotu tej kwoty.
Ponadto strony zawarły w dniu 17 listopada 1994 r. umowę prowadzenia przez
pozwany Bank dla powodowego Towarzystwa rachunku lokaty terminowej, na
podstawie której Towarzystwo wpłaciło pozwanemu Bankowi kwotę 60 000 zł.
W dniu 1 lipca 1996 r. wartość powyższej lokaty wynosiła kwotę 86 828,66 zł.
Ponieważ żądanie pozwanego zwrotu wskazanej wyżej kwoty 200 000 zł
okazało się bezskuteczne, pismem z dnia 1 lipca powiadomił on powodowe
Towarzystwo o potrąceniu kwoty lokaty wraz z należnymi odsetkami z długiem
powoda z tytułu nie zwróconych udziałów członkowskich. Powodowe Towarzystwo
zażądało pismami z dnia 3 i 4 lipca 1996 r. wypłaty kwoty lokaty wraz z odsetkami,
a wobec bezskuteczności swojego żądania wystąpiło z powództwem o zapłatę
kwoty 86 828,66 zł.
Sąd Wojewódzki w Poznaniu oddalił powództwo. Sąd ten przyjął, że
pozwanemu Bankowi służyła wierzytelność wobec powoda w kwocie 200 000 zł
i mógł ją potrącić z wierzytelnością powodowego Towarzystwa na zasadach
określonych w art. 498-505 k.c. Nie podzielił stanowiska powoda, zgodnie z którym
wierzytelność wynikająca z rachunku bankowego nie jest wierzytelnością pieniężną,
a wierzytelnością polegającą na świadczeniu usług, a ponadto nie zachodziły
przesłanki z art. 52 ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. Prawo bankowe (jedn. tekst:
Dz.U. z 1992 r. Nr 72, poz. 359 ze zm. – dalej "Pr.bank.") pozwalające na
dokonanie potrącenia bankowego. Sąd Wojewódzki w obszernym uzasadnieniu
odniósł się także do kwestii, czy pozwanemu Bankowi służyło roszczenie o zwrot
kwoty 200 000 zł w kontekście podnoszonej przez powoda okoliczności, że Bank
był członkiem „grupy inicjatywnej” i dokonując wpłaty kwoty 250 000 zł na poczet
udziałów w powodowym Towarzystwie działał także w imieniu pozostałych
członków tej grupy.
Apelacja powoda od tego wyroku oddalona została wyrokiem Sądu
Apelacyjnego z dnia 24 czerwca 1998 r. Przyjmując ustalenia faktyczne i
wyprowadzone z nich wnioski za własne, Sąd drugiej instancji wskazał, że ujęta w
kodeksie cywilnym instytucja potrącenia nie pozostaje w sprzeczności z przepisami
prawa bankowego, a potrącenie uregulowane w art. 52 Pr.bank. nie stanowi
jedynego przypadku, kiedy możliwe jest dokonanie potrącenia przez bank.
Potrącenie, uregulowane w części ogólnej prawa zobowiązań, odnosi się do
wszystkich umów, chyba że przepisy normujące poszczególne instytucje
cywilnoprawne zawierają właściwe im modyfikacje. Przepisy o umowie rachunku
bankowego takich modyfikacji nie zawierają. Przepisy prawa bankowego także nie
zawierają uregulowań wyłączających możliwość dokonania potrącenia.
Sąd wskazał także, że zawarta w art. 52 Pr.bank. możliwość dokonania
potrącenia stanowi dodatkowe uprawnienie banku. W przepisie tym, któremu
odpowiada art. 93 ust. 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz.U.
Nr 140, poz. 939 ze zm.), wprowadzono możliwość dokonania przez bank
potrącenia wierzytelności jeszcze nie wymagalnej. Jest to przepis szczególny w
stosunku do przepisów regulujących potrącenie w kodeksie cywilnym, jednak nie
wyłącza stosowania tych przepisów, a jedynie rozszerza możliwość dokonania
potrącenia przez bank. Został on zresztą zamieszczony w rozdziale dotyczącym
szczególnych obowiązków i praw banków i należy do przywilejów bankowych,
podobnie jak uproszczony tryb dochodzenia przez banki swoich wierzytelności. Sąd
podkreślił, że dopuszczalność potrącenia w stosunku do wierzytelności
wynikających z umowy rachunku bankowego jest przyjmowana przez większość
doktryny. Odmienne stanowisko możnaby ewentualnie uznać za uzasadnione w
odniesieniu do umowy rachunku bieżącego, jednak nie miałoby ono zastosowania
do umów lokaty terminowej, których przeznaczenie jest odmienne.
Kasacja powodowego Towarzystwa oparta została na pierwszej podstawie
kasacyjnej (art. 3931
pkt 1 k.p.c.). W ramach tej podstawy wskazano naruszenie
art. 14 i 52 Pr.bank. przez błędną wykładnię tych przepisów. Skarżący wniósł o
zmianę wyroku Sądu Apelacyjnego i zasądzenie na rzecz powoda kwoty 86 828,66
zł.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarżące Towarzystwo nie kwestionowało dokonanych w sprawie ustaleń.
Podnosiło jedynie, że Sąd drugiej instancji dokonał błędnej wykładni art. 14 i 52
Pr.bank. i wskazywało, że przewidziana w art. 14 Pr.bank. zasada swobody
dysponowania środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku bankowym przez
posiadacza tego rachunku wyłącza możliwość dokonywania potrącenia przez bank
kwot stanowiących wierzytelność pieniężną w stosunku do posiadacza rachunku,
a art. 52 Pr.bank. wyłącza działanie art. 498 k.c. Ponadto wnoszący kasację podjął
polemikę z wyrażonym przez Sąd Apelacyjny poglądem, zgodnie z którym można
poddawać w wątpliwość dopuszczalność dokonania potrącenia przez bank ze
środków zgromadzonych na rachunku bieżącym, natomiast wątpliwości takie nie
powstają w odniesieniu do środków zgromadzonych na rachunku lokaty terminowej.
Wnoszący kasację trafnie wskazał, że podstawowym zagadnieniem, które
powinno zostać rozstrzygnięte, jest dopuszczalność korzystania przez bank
z możliwości potrącenia należnej mu od posiadacza rachunku wierzytelności
z wierzytelnością przysługującą takiemu posiadaczowi w stosunku do banku,
a wynikającą z umowy rachunku bankowego. Jej rozstrzygnięcie przesądza bowiem
o zasadności żądania powoda.
Zgodnie z art. 498 k.c., gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie
dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność
z wierzytelnością drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze
lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności
są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub innym organem
państwowym. W wyniku dokonanego potrącenia obie wierzytelności umarzają się
nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Mimo spełnienia przesłanek
określonych w tym przepisie, dokonanie potrącenia jest niedopuszczalne, gdy
wierzytelności nie podlegają zajęciu, są wierzytelnościami o dostarczenie środków
utrzymania lub wierzytelnościami z czynów niedozwolonych, a także gdy potrącenie
jest wyłączone przez przepisy szczególne (art. 505 k.c.).
W okolicznościach rozpoznawanej sprawy pierwszą kwestią wymagającą
rozważenia jest, czy wierzytelności obu stron spełniają przesłanki określone
w art. 498 § 1 k.c. Odpowiedź na tak sformułowane pytanie nie nastręcza trudności
z tego względu, że powodowe Towarzystwo nie kwestionuje już, że obie
wierzytelności mają charakter wierzytelności pieniężnych. W toku postępowania
powód prezentował wprawdzie stanowisko, zgodnie z którym wierzytelność
posiadacza rachunku w stosunku do banku nie ma charakteru pieniężnego, jednak
pogląd ten nie został podtrzymany na poziomie postępowania kasacyjnego.
Wymagalność obu wierzytelności, a także możliwość dochodzenia ich przed sądem
lub innym organem państwowym, nie była nigdy podważana. Prowadzi to do
wniosku, że przesłanki dopuszczalności potrącenia przewidziane w art. 498 § 1 k.c.
zostały spełnione.
W związku z powyższym powstaje konieczność rozważenia, czy
dopuszczalność dokonania potrącenie przez pozwany Bank nie została wyłączona
z uwagi na treść art. 505 k.c.
Nie może budzić żadnych wątpliwości, że wierzytelności przysługujące
stronom względem siebie nie mieszczą się w wyliczeniu zawartym w art. 505 pkt 1-
3 k.c. Pozostaje więc jedynie ustalenie, czy dopuszczalność dokonania potrącenia
nie została wyłączona przez przepisy szczególne (art. 505 pkt 4 k.c.).
W okolicznościach rozpoznawanej sprawy przepisami szczególnymi
wyłączającymi potrącenie mogłyby być uregulowania zawarte w ustawie z dnia 31
stycznia 1989 r. – Prawo bankowe, gdyż ta właśnie ustawa ma zastosowanie.
W ustawie tej kwestię potrącenia regulował jedynie art. 52. Zgodnie z treścią tego
przepisu, banki mogły potrącić ze swojego długu wierzytelność, której termin
płatności jeszcze nie nadszedł, jeżeli jednostka będąca dłużnikiem została
postawiona w stan likwidacji oraz we wszystkich tych przypadkach, gdy służyło im
prawo ściągnięcia swoich wierzytelności przed nadejściem terminu płatności
(obecnie analogiczne uregulowanie zawiera art. 93 ust. 2 ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. – Prawo bankowe).
Uregulowanie zawarte w art. 52 Pr.bank. (art. 93 ust. 2 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe) było przepisem szczególnym w stosunku do art.
498 § 1 k.c. Jednak była to norma szczególna tylko o tyle, o ile pozwalała w
wypadkach w nim wymienionych na potrącenie wierzytelności nie wymagalnej.
Powszechnie przyjmuje się, że jest to przywilej banków rozszerzający, w
określonych okolicznościach, możliwość dokonania potrącenia. Wynika to zresztą
jednoznacznie, jak trafnie wskazały oba Sądy orzekające, z umiejscowienia art. 52
Pr.bank. wśród przepisów normujących szczególne obowiązki i uprawnienia
banków.
Z powyższego wynika, że art. 52 Pr.bank. (a także art. 93 ust. 2 ustawy z dnia
29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe) nie stanowił przepisu szczególnego, z
którego wynikałaby niedopuszczalność skorzystania przez bank z możliwości
umorzenia wierzytelności w drodze dokonania potrącenia.
Pozostaje jednak do rozważenia, czy z samej konstrukcji umowy rachunku
bankowego i charakteru wynikającego z niej zobowiązania banku w stosunku do
posiadacza rachunku nie wynika, że niedopuszczalne jest skorzystanie przez
instytucję bankową z potrącenia.
Generalne odniesienie się do tego zagadnienia wymagałoby pogłębionej
analizy umowy rachunku bankowego, a także instytucji potrącenia. Nie jest to
jednak niezbędne dla rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy.
Przede wszystkim należy zauważyć, że kwestia ta nie była przedmiotem
analizy Sądu Najwyższego. W doktrynie zaś prezentowane są dwa stanowiska.
Zgodnie z pierwszym, dopuszczalne jest dokonanie przez bank potrącenia,
zarówno klasycznego (art. 498 k.c.), jak i „bankowego” (art. 52 Pr.bank., art. 93 ust.
2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe), także wierzytelności z
umowy rachunku bankowego – bez ograniczeń. Zgodnie z drugim poglądem, z
konstrukcji umowy rachunku bankowego, a także charakteru obowiązków
obciążających bank (art. 7 i art. 14 ust. 1 Pr.bank.) wynika, że niedopuszczalne jest
dokonanie potrącenia, zarówno klasycznego, jak i „bankowego”. Stanowisko to
prezentowane jest w odniesieniu do rachunku bieżącego.
W rozpoznawanej sprawie strony łączyła umowa rachunku lokaty terminowej.
Zgodnie z treścią takiej umowy, bank obowiązany jest przechowywać określoną
ilość środków pieniężnych posiadacza rachunku przez czas określony umową, a po
upływie umówionego terminu wypłacić ulokowaną kwotę wraz z odsetkami.
Wysokość odsetek jest wyższa niż w odniesieniu do rachunku bieżącego, gdyż na
czas określony umową, co do zasady, wyłączony zostaje obowiązek banku zwrotu
zgromadzonych na tym rachunku środków pieniężnych na każde żądanie
posiadacza.
Trafnie zatem zwrócił uwagę Sąd Apelacyjny, że przeznaczenie lokat
terminowych jest odmienne niż przeznaczenie środków gromadzonych na rachunku
bieżącym. Gdyby nawet przyjąć, że konstrukcja umowy rachunku bankowego
bieżącego oraz wynikające z niej dla banku obowiązki wyłączają możliwość
dokonania potrącenia przez bank, to powyższe względy nie występują
w odniesieniu do rachunku lokaty terminowej. Zarówno konstrukcja takiej umowy,
jak i wynikające z niej dla banku obowiązki, odbiegają od konstrukcji i obowiązków
banku wynikających z umowy rachunku bieżącego. Brak jest zatem podstaw, aby
wyłączyć dopuszczalność dokonania przez bank potrącenia przysługującej mu
wierzytelności z wierzytelnością przysługującą posiadaczowi rachunku lokaty
terminowej.
Z tych względów kasacja powodowego Towarzystwa podlegała oddaleniu jako
pozbawiona usprawiedliwionych podstaw (art. 39312
k.p.c.). O kosztach orzeczono
zgodnie z art. 98 § 1 i 108 § 1 k.p.c.