Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 3 kwietnia 2001 r.
I PKN 765/00
Do pracownika, który z mocy umowy o pracę wykonuje stale pracę w
określonym miejscu (miejscowości) za granicą, bez osobnego wyznaczenia mu
przez pracodawcę zadania i terminu jego wykonania w tym miejscu, nie ma za-
stosowania § 14 zarządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 grud-
nia 1994 r. w sprawie diet i innych należności z tytułu podróży służbowych
poza granicami kraju (M.P. z 1995 r. Nr 1, poz. 10 ze zm.), gdyż regularne uda-
wanie się przez niego do tego miejsca i wykonywanie w nim pracy nie mieści
się w pojęciu odbywania wielokrotnych podróży służbowych za granicą.
Przewodniczący SSN Walerian Sanetra (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Józef Iwulski, Roman Kuczyński.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 3 kwietnia 2001 r. sprawy z powódz-
twa Sylwii K. i Krystyny M. przeciwko P. Oddziałowi Straży Granicznej w S. o zapłatę,
na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Szczecinie z dnia 26 kwietnia 2000 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Szczecinie do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
W imieniu pozwanego P. Oddziału Straży Granicznej w S., wniesiona została
kasacja od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Szczecinie z dnia 26 kwietnia 2000 r. [...], którym oddalono jego apelację od wyroku
Sądu Rejonowego-Sądu Pracy w Szczecinie z dnia 8 lutego 2000 r. [...].
Powódki Sylwia K. i Krystyna M. wniosły o zasądzenie od P. Oddziału Straży
Granicznej w S. odpowiednio kwot 4.363,30 DM i 3.936,60 DM wraz z ustawowymi
odsetkami, kosztami procesu oraz kosztami zastępstwa procesowego w kwocie
2
3.000 zł na rzecz każdej z powódek. Sąd Pracy uwzględniając żądania powódek w
całości, ustalił, że powódka Krystyna M. była pracownikiem cywilnym pozwanego od
dnia 22 stycznia 1990 r. Od dnia 1 czerwca 1991 r. została zatrudniona w Granicznej
Placówce Kontrolnej w K.D. na podstawie umowy o pracę na czas nie określony na
stanowisku starszego referenta. Powódka Sylwia K. była pracownikiem cywilnym
pozwanego od dnia 15 czerwca 1994 r. na stanowisku starszego referenta w Gra-
nicznej Placówce Kontrolnej w K.D. na podstawie umowy o pracę na czas nie okre-
ślony. Przejście graniczne w K.D. znajduje się na terenie Niemiec. Powódki każdora-
zowo zgłaszając się do pracy musiały przekroczyć granicę państwa. Wszyscy pra-
cownicy na przejściach granicznych położonych po stronie niemieckiej otrzymywali
ryczałt na podstawie zarządzenia nr 53 Komendanta Głównego Straży Granicznej z
dnia 15 października 1991 r., wydanego na podstawie art. 6 uchwały z dnia 12 paź-
dziernika 1990 r. w związku z § 22 uchwały nr 102 Rady Ministrów z dnia 24 czerwca
1985 r. w sprawie pokrywania kosztów podróży służbowych poza granicami kraju
(M.P. Nr 20, poz. 154 ze zm.). Na tej podstawie powódki otrzymywały obok wyna-
grodzenia diety. Diety wypłacano w markach niemieckich. Przeznaczone były one na
zakup posiłków na terenie państwa, na którym dokonywano czynności. Dla pracow-
ników pozwanego w K.D. prowadzono wykaz czasu pracy na podstawie książki
służby granicznej. Do dnia 31 stycznia 1995 r. na podstawie zapotrzebowań składa-
nych do Komendy Głównej przez P. Oddział Straży Granicznej, strona pozwana
otrzymywała limit finansowy na zakup marek niemieckich, które były wypłacane pra-
cownikom. Od dnia 1 lutego 1995 r. zaprzestano przekazywania limitu. W związku z
tym zaprzestano wypłacania marek niemieckich. Wysokość diet pracowników wyli-
czana była na podstawie książki służby granicznej przez kierownika zmiany. Po-
wódka Sylwia K. była pracownikiem strony pozwanej do dnia 15 grudnia 1996 r.
Stosunek pracy ustał na mocy porozumienia stron. Powódka Krystyna M. była pra-
cownikiem strony pozwanej do stycznia 1998 r., a umowa rozwiązała się w związku z
jej przejściem na rentę.
Rozstrzygając sprawę Sąd Pracy stwierdził, iż zgodnie z § 1 ust. 2 zarządze-
nia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 grudnia 1994 r. w sprawie diet i in-
nych należności z tytułu podróży służbowych poza granicami kraju (M.P. z 1995 r. Nr
1, poz. 10 ze zm.) podróżą służbową odbywaną poza granicami kraju jest wykony-
wanie zadania w terminie i państwie określonym przez zakład pracy. Paragraf 14
wskazanego zarządzenia przewiduje, iż pracownikom wchodzącym w skład drużyn
3
kolejowych, pocztowych, obsługi wagonów sypialnych i restauracyjnych, samolotów,
pojazdów samochodowych i innym pracownikom odbywającym wielokrotne podróże
służbowe za granicę przysługuje ryczałt w walucie obcej na pokrycie kosztów wyży-
wienia i innych drobnych wydatków, noclegów, dojazdów i przejazdów środkami ko-
munikacji miejscowej w wysokości ustalonej przez kierownika zakładu pracy. Przepis
ten nie przewiduje możliwości nieustalenia tego ryczałtu. Do powódek jako pracowni-
ków cywilnych Straży Granicznej mają zastosowanie przepisy powołanego zarzą-
dzenia. Skoro powódki, idąc do pracy na przejście graniczne w K.D., każdorazowo
musiały przekroczyć granicę państwa, to sytuacja ta odpowiada zakresowi unormo-
wania § 14 tego zarządzenia.
Sąd drugiej instancji przyjął, że apelacja strony pozwanej nie zasługuje na
uwzględnienie, uznając, iż stan faktyczny ustalony przez Sąd Pracy nie budzi wątpli-
wości. W ocenie Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Sąd Pracy rozstrzygając
sprawę słusznie zastosował zarządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29
grudnia 1994 r. Powódki, zatrudnione na stanowiskach starszych referentek, wykony-
wały bowiem swe czynności służbowe na terytorium Niemiec, gdyż każdorazowo
udając się do pracy przekraczały granicę państwa, a zatem ma wobec nich zastoso-
wanie przepis § 14 tego zarządzenia. Sąd Pracy prawidłowo ustalił, że przekroczenie
granicy państwa przez powódki udające się na swój posterunek położony już na te-
rytorium niemieckim, wyczerpuje pojęcie „wielokrotnego odbywania podróży za gra-
nicę”. Tam bowiem znajdowało się ich miejsce pracy, wskazane w umowie o pracę.
Tego typu sytuacje przewiduje właśnie § 14 zarządzenia. Sąd drugiej instancji
stwierdził, że u podstaw przepisu § 14 zarządzenia z dnia 29 grudnia 1994 r. leży
przeświadczenie, iż polscy pracownicy wykonujący pracę za granicą, powinni dyspo-
nować pewną kwotą w walucie obcej na pokrycie niezbędnych drobnych wydatków.
Zarządzenie pozostawia wysokość ryczałtu do ustalenia kierownikowi zakładu pracy,
który mając na uwadze specyfikę pracy podległych mu pracowników, powinien usta-
lić ich konkretne potrzeby. Sąd uznał, że przepis § 14 zarządzenia „nie przewiduje
natomiast możliwości nieustalenia takiego ryczałtu, bowiem w razie jego braku zasto-
sowanie znajdują przepisy zarządzenia określające płatność diet”. Zdaniem Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Sąd Pracy trafnie zatem wywiódł, że roszczenia
powódek były zasadne. Pozwany nie kwestionował bynajmniej wysokości należności
powódek z tytułu ryczałtu przewidzianego § 14 zarządzenia z dnia 29 grudnia 1994
4
r., które sam każdorazowo określał, a powódki na rozprawie przed Sądem Pracy z
wyliczeniem tym się zgodziły.
Sąd drugiej instancji nie podzielił przy tym stanowiska skarżącego, jakoby za-
sądzenie spornego ryczałtu na rzecz powódek - pracownic cywilnych - stało w
sprzeczności z ogólnie przyjętą zasadą sprawiedliwości, dlatego że zgodnie z wyro-
kiem NSA w Warszawie z dnia 20 listopada 1998 r., II SA 946/98, oddalającym
skargę funkcjonariuszy Straży Granicznej w S. na decyzję Komendanta Głównego
Straży Granicznej w sprawie odmowy wypłaty ryczałtu w walucie obcej od dnia 1 lu-
tego 1995 r., ryczałty te nie przysługują funkcjonariuszom Straży Granicznej pełnią-
cym służbę kontrolną na przejściu granicznym w K.D. Powyższe orzeczenie nie jest
bowiem wiążące dla sądów rozstrzygających spór w rozpatrywanej sprawie. Wynika
to z treści art. 11 KPC, według którego jedynie ustalenie wydanego w postępowaniu
karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa, wiążą
sąd w postępowaniu cywilnym. W ocenie Sądu drugiej instancji, ponieważ roszczenia
powódek - pracownic cywilnych strony pozwanej - są zasadne, powinna ona je za-
spokoić bez względu na to, „jak kształtuje się aktualnie sytuacja prawna innej grupy
jego pracowników - funkcjonariuszy S.G. - zatrudnionych na tym przejściu granicz-
nym”.
W skardze kasacyjnej strona pozwana zaskarżonemu nią wyrokowi zarzuciła
naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie
§ 14 zarządzenia z 29 grudnia 1994 r. w sprawie diet i innych należności z tytułu po-
dróży służbowych poza granicami kraju.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ma usprawiedliwioną podstawę i skutkiem tego została
uwzględniona. W szczególności trafnie w niej podniesiono, że podróży służbowej za
granicę, o której mowa w § 14 zarządzenia z 29 grudnia 1994 r., odbywanej przez
pracowników wchodzących w skład polskich drużyn kolejowych, pocztowych, obsługi
wagonów sypialnych itp. nie można utożsamiać z pracą wykonywaną na przejściach
granicznych położonych po stronie niemieckiej. Przekraczanie granicy przez pracow-
ników nie jest równoznaczne z odbywaniem przez nich podróży służbowej. W przy-
padku powódek przekraczanie granicy wynikało ze swoistości ich pracy kontrolerskiej
oraz położenia pomieszczeń pracowniczych po stronie niemieckiej. Słusznie więc
5
strona pozwana podnosi w kasacji, że brak jest podstaw do przyjęcie, że powódki
dokonując czynności pracowniczych wykonywały je w podróży służbowej, bowiem
GPK w K.D. był ich stałym miejscem pracy określonym w umowie o pracę (umowa ta
nie przewidywała przy tym dodatkowych świadczeń z tytułu wykonywania pracy za
granicą). W uzasadnieniu kasacji dodatkowo zwrócono uwagę, że pracownikom wy-
konującym te same zadania na innych przejściach granicznych, na których pomiesz-
czenia kontrolne znajdują się po stronie polskiej, żadne dodatkowe świadczenia nie
są przyznawane, pomimo tego, że pracownicy na przejściach znajdujących się za-
równo po stronie polskiej jak i niemieckiej wykonują takie same czynności.
W myśl § 14 zarządzenia z 29 grudnia 1994 r.(podobnie jak i § 14 zarządzenia
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie zasad ustalania
oraz wysokości należności przysługujących pracownikom z tytułu podróży służbowej
poza granicami kraju, M. P. Nr 34, poz. 346 ze zm., a także § 14 rozporządzenia Mi-
nistra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 3 lipca 1998 r. w sprawie zasad ustalania oraz
wysokości należności przysługujących pracownikom z tytułu podróży służbowych
poza granicami kraju, Dz.U. Nr 89, poz. 568 ze zm., które ostatnio zostało zastąpione
przez rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 maja 2001 r. w
sprawie szczegółowych zasad ustalania oraz wysokości należności przysługujących
pracownikom z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju, Dz.U. Nr 50, poz.
525), pracownikom wchodzącym w skład polskich drużyn kolejowych, pocztowych,
obsługi wagonów sypialnych i restauracyjnych, samolotów oraz pojazdów samocho-
dowych, konwojentom pociągów i innym pracownikom odbywającym wielokrotne po-
dróże służbowe za granicę przysługuje ryczałt w walucie obcej na pokrycie określo-
nych kosztów. W zarządzeniu z 29 grudnia 1994 r. nie wyjaśnia się przy tym co nale-
ży rozumieć pod pojęciem „odbywania wielokrotnych podróży służbowych za grani-
cę”. Redakcja § 14 tego zarządzenia skłania do wniosku, iż zasadniczo idzie o przy-
padki podobne do wyraźnie wyliczonych w tym przepisie, a te charakteryzują się tym,
iż wykonywanie zadania przez pracownika za granicą kraju połączone jest z jego
ciągłym przemieszczaniem się. Ważniejsze jednakże jest to, że wielokrotne przeby-
wanie za granicą ma stanowić podróż służbową, a nie po prostu wielokrotną podróż
za granicę, czy regularne udawanie się do miejsca pracy znajdującego się za grani-
cą, czy też tzw. obywanie drogi do pracy, z tą jedynie różnicą, że miejsce jej wyko-
nywania znajduje się za granicą. W myśl § 1 ust. 2 zarządzenia z 29 grudnia 1994 r.
podróżą służbową odbywaną poza granicami kraju jest wykonywanie zadania w ter-
6
minie i w państwie określonym przez zakład pracy. Wynika stąd, że by mówić o po-
dróży służbowej zakład pracy (pracodawca) musi określić zadanie do wykonania i
termin jego wykonania. Idzie w tym wypadku o decyzję zakładu pracy (pracodawcy),
a nie o rozstrzygnięcie stron umowy o pracę, które określają w niej rodzaj wykony-
wanej pracy (a nie konkretne zadanie) oraz miejsce jej stałego wykonywania (a nie
wykonywania określonych czynności w określonym terminie, jak jest to w przypadku
podróży służbowej). Przy wyjaśnianiu sposobu rozumienia terminu „podróż służbowa
odbywana poza granicami kraju” i tym samym także zwrotu „odbywanie wielokrot-
nych podróży służbowych za granicę,” nie można przy tym zupełnie odrywać się od
tego jak definiowana jest w przepisach podróż służbowa, która nie ma charakteru
zagranicznego. W myśl § 1 ust. 2 zarządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z
dnia 14 sierpnia 1990 r. w sprawie diet i innych należności z tytułu podróży służbo-
wych na obszarze kraju (Dz.U. Nr 32, poz. 257 ze zm.) przez podróż służbową rozu-
mie się wykonywanie zadania określonego przez zakład pracy poza miejscowością,
w której znajduje się stałe miejsce pracy pracownika, w terminie i miejscu określonym
w poleceniu wyjazdu służbowego. Podobne ujęcie znalazło się ostatnio także w Ko-
deksie pracy w dodanym przez ustawę z dnia 22 grudnia 2000 r. o zmianie niektó-
rych upoważnień ustawowych do wydawania aktów normatywnych oraz o zmianie
niektórych ustaw (Dz.U. Nr 120, poz. 1268) art. 775
§ 2, w myśl którego pracownikowi
wykonującemu na polecenie pracodawcy zadanie służbowe poza miejscowością, w
której znajduje się siedziba pracodawcy, lub poza stałym miejscem pracy przysługuje
zwrot kosztów związanych z podróżą służbową. Prowadzi to do wniosku, że gdy w §
1 ust. 2 zarządzenia z 29 grudnia 1994 r. mowa jest o zadaniu i terminie jego wyko-
nania to oznacza to zadanie określone odrębnie i o charakterze przejściowym (cza-
sowym), które nie wynika wprost z umowy o pracę i ma być wykonywane poza miej-
scem (miejscowością) w niej wskazanym (poza stałym miejscem pracy). Wykonywa-
nie pracy (udawanie się do niej) przez powódki na przejściu granicznym po stronie
niemieckiej wynikało z umowy o pracę i nie polegało na realizowaniu przez nie od-
rębnego zadania (zadań) określonego osobno przez zakład pracy (pracodawcę) ze
wskazaniem terminu jego (ich) realizacji. W konsekwencji nie stanowiło ono podróży
służbowej w rozumieniu § 1 ust. 2 zarządzenia z 29 grudnia 1994 r., a tym samym
nie miał do nich zastosowania § 14 tego zarządzenia. Do pracowników, którzy z
mocy zawartej umowy o pracę wykonują stale pracę w określonym miejscu (miej-
scowości) wskazanym poza granicami kraju (w granicznym punkcie kontrolnym po
7
stronie niemieckiej), bez osobnego wyznaczania im zadania i terminu jego wykona-
nia w tym miejscu przez pracodawcę, nie ma zastosowania § 14 zarządzenia z 29
grudnia 1994 r., gdyż regularne udawanie się przez nich do tego miejsca i wykony-
wanie w nim pracy wynikającej z umowy o pracę nie mieści się w pojęciu „odbywania
wielokrotnych podróży służbowych za granicę” w rozumieniu tego przepisu. Tym
samym Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych nie miał podstaw - jak to uczynił - do
zastosowania tego przepisu do żądań powódek.
Zakres uprawnień pracowniczych może zostać poszerzony w stosunku do
tego co wynika z przepisów prawa pracy (art. 18 KP). Możliwe jest więc przyjęcie
korzystniejszych dla pracownika rozstrzygnięć w zakresie pojmowania podróży służ-
bowej i świadczeń z nią związanych niż wynika to z przepisów prawa pracy. Inaczej
kwestia ta ma się w przypadku osób, które należą do kręgu funkcjonariuszy publicz-
nych nie mających statusu pracowniczego, tak jak jest to w przypadku funkcjonariu-
szy Straży Granicznej. Przepis art. 18 KP - ponieważ nie są oni pracownikami - nie
ma do nich zastosowania, co oznacza, iż ich uprawnienia nie mogą być w sposób
indywidualny kształtowane korzystniej od tego co wynika z ustawy i aktów wykonaw-
czych normujących ich status prawny. Oznacza to także, że również w zakresie
świadczeń z tytułu zagranicznej podróży służbowej (w tym także w zakresie sposobu
jej definiowania) mogą istnieć różnice między cywilnymi (umownymi) pracownikami
Straży Granicznej a jej funkcjonariuszami, którzy pracownikami nie są, choć pozo-
stają w tzw. niepracowniczym zatrudnieniu o charakterze administracyjnoprawnym.
O tyle też bezzasadne jest odwoływanie się w uzasadnieniu kasacji do wyroku NSA z
dnia 20 listopada 1998 r., II S.A. 946/98, którym oddalono skargę funkcjonariuszy
Straży Granicznej z S. na decyzję Komendanta Głównego tej Straży, odmawiającą
wypłacenia im ryczałtów w walucie obcej z tytułu podróży służbowych za granicę.
Uprawnienia pracowników cywilnych (zatrudnionych na podstawie umowy o pracę) i
funkcjonariuszy Straży Granicznej - wbrew temu co sugeruje kasacja - mogą się od
siebie różnić pomimo tego, iż mogą oni pełnić swoją pracę (swoją służbę) na tym
samym przejściu granicznym i wykonywać podobne czynności, a stanowiąca konse-
kwencje tego różnica w zapadających rozstrzygnięciach sądowych nie jest - jak chce
tego kasacja - świadectwem niejednolitości orzecznictwa sądowego. Należy przy tym
zwrócić uwagę, iż inny jest mechanizm zmiany treści umownego stosunku pracy, a
innym regułom poddane są zmiany dokonywane w niepracowniczych stosunkach
służbowych. Niekorzystna dla pracownika zmiana jego umownego stosunku pracy
8
rodzi konieczność wypowiedzenia warunków pracy i płacy, co wymaga rozważenia,
czy również w przypadku powódek ten tryb zmiany treści ich stosunków pracy nie
powinien mieć zastosowania, jeżeliby się okazało, że wypłacany im wcześniej przez
stronę pozwaną ryczałt stał się elementem ich stosunków pracy z woli ich stron.
Ponieważ jednakże kasacyjny zarzut naruszenia § 14 zarządzenia z 29 grud-
nia 1994 r. okazał się zasadny, a w kwestii ewentualnej konieczności wypowiedzenia
warunków pracy i płacy powódkom (w części dotyczącej wypłacanego im wcześniej
ryczałtu) brak jest ustaleń procesowych, stosownie do art. 39313
§ 1 KPC, Sąd Naj-
wyższy orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================