Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 5 kwietnia 2001 r.
II UKN 309/00
Przedłożenie w organie rentowym dokumentu mającego istotne znacze-
nie dla uzyskania świadczenia, zawierającego nieprawdziwe informacje, ozna-
cza, że przyznane na jego podstawie świadczenie jest nienależne w rozumieniu
art. 106 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytal-
nym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.).
Przewodniczący SSN Maria Tyszel (sprawozdawca), Sędziowie SN: Krystyna
Bednarczyk, Beata Gudowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 5 kwietnia 2001 r. sprawy z wniosku
Marka K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w Z. o zwrot
świadczeń i ich wysokość, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apela-
cyjnego w Katowicach z dnia 30 listopada 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach, wyro-
kiem z dnia 30 listopada 1999 r. [...], uwzględniając apelację organu rentowego,
zmienił wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Zabrzu z
dnia 9 marca 1999 r. (uzupełniony wyrokiem z dnia 20 kwietnia 1999 r.) [...], zmie-
niający dwie decyzje Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w Z. - z dnia 30
listopada oraz 4 grudnia 1998 r. i oddalił wniesione od nich odwołanie wnioskodawcy
Marka K. Pierwszą z tych decyzji organ rentowy ustalił na kwotę 640,06 zł wysokość
przyznanej wnioskodawcy renty z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej skut-
kami wypadku przy pracy, jakiemu uległa w dniu 10 stycznia 1989 r., natomiast drugą
decyzją - zobowiązał wnioskodawcę do zwrotu, za okres trzech lat, nienależnie po-
branej renty inwalidzkiej z tytułu wypadku w drodze do pracy z 25 maja 1990 r. Uza-
sadniając swe rozstrzygnięcie Sąd Apelacyjny wskazał, że organ rentowy załatwiając
2
wniosek zgłoszony 22 lutego 1991 r. przyznał wnioskodawcy rentę inwalidzką z tytułu
wypadku jakiemu - według przedstawionej wówczas dokumentacji - wnioskodawca
uległ w dniu 25 maja 1990 r. w drodze do pracy. Wyrokiem Sądu Rejonowego w Za-
brzu z dnia 2 marca 1998 r. [...] „dokonano korekty daty i charakteru zdarzenia, które-
mu uległ ubezpieczony w ten sposób, że zdarzenie jakiemu uległ 10 stycznia 1989 r.
było wypadkiem przy pracy. Po tym wyroku ubezpieczony 18 września 1998 r. złożył
wniosek o sprostowanie wcześniejszej decyzji poprzez przyjęcie, że renta przysłu-
guje mu z tytułu wypadku przy pracy, a nie w drodze do pracy. Decyzją z 30 listopa-
da 1998 r. organ rentowy wstrzymał wypłatę renty z tytułu wypadku w drodze do
pracy, natomiast decyzją z 4 grudnia 1998 r. ustalił nową wysokość renty wypłacanej
z tytułu wypadku przy pracy i zobowiązał ubezpieczonego do zwrotu nienależnego
świadczenia”.
Wyrokiem z dnia 8 marca 1999 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Katowicach zmienił decyzję z 4 grudnia 1998 r. i zwolnił ubezpieczo-
nego od obowiązku zwrotu renty za czas od 1 września 1995 r. do 31 sierpnia 1998
r., natomiast wyrokiem uzupełniającym z 20 kwietnia 1999 r. ustalił, że wysokość
renty z tytułu wypadku przy pracy z 10 stycznia 1989 r. winna uwzględniać składniki
przyjęte w decyzji z 25 kwietnia 1992 r., z uwzględnieniem późniejszych waloryzacji.
Sąd ustalił, że w załatwieniu wniosku zgłoszonego 22 lutego 1991 r. organ rentowy
przyznał ubezpieczonemu rentę z tytułu wypadku w drodze do pracy z 25 maja 1990
r., ustalając podstawę jej wymiaru od wynagrodzenia z kolejnych 3 lat kalendarzo-
wych, tj. 1986, 1987 i 1988.
Wniesiona w sprawie kasacja zaskarżonemu wyrokowi zarzuciła: „naruszenie
prawa materialnego - art. 18 w związku z art. 35, 41 ust. 1,3 i 4 ustawy z dnia 12
czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych
- Dz.U. Nr 30 z 1983 r. poz. 144 wraz z późniejszymi zmianami oraz art. 106 ust. 1
pkt 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i
ich rodzin Dz.U. Nr 40, poz. 267 z późniejszymi zmianami przez błędną ich wykładnię
(art. 3931
pkt 1 KPC)”. Wniosek kasacyjny zmierzał do uchylenia zaskarżonego wy-
roku i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu w Katowicach do ponownego roz-
poznania.
Rozpoznając sprawę Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
3
Stan faktyczny stanowiący podstawę zaskarżonego rozstrzygnięcia jest w
sprawie bezsporny. Wnioskodawca 22 lutego 1991 r. zgłosił w organie rentowym
wniosek o przyznanie renty inwalidzkiej w związku z wypadkiem w drodze do pracy,
jakiemu uległ w dniu 25 maja 1990 r. Do wniosku dołączył dokumenty potwierdzające
ten wypadek i na tej podstawie przyznano mu rentę z tego tytułu według trzeciej
grupy inwalidów (od 1 września 1997 r. - rentę stałą, wobec trwałej niezdolności do
pracy). Prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w Zabrzu z dnia 2 marca 1998 r.
[...] ustalono, że wnioskodawca w dniu 10 stycznia 1989 r. uległ wypadkowi przy
pracy. W uzasadnieniu swego wyroku Sąd Apelacyjny słusznie zauważył, że: „na
karcie 30 akt rent. znajduje się oświadczenie ubezpieczonego z daty 30 października
1998 r., z którego wynika, że w dniu 25 maja 1990 r. nie uległ wypadkowi w drodze
do pracy. Tego dnia nie miał wypadku. Wypadek z 10 stycznia 1989 r. jest tożsamy z
wypadkiem z 25 maja 1990 r. Postępowanie przed Sądem Rejonowym w Zabrzu
zmierzało do wykazania, że wypadek z 25 maja 1990 r. nie był wypadkiem w drodze
do pracy, lecz wypadkiem w pracy. Taka data była podana we wniosku z 11 kwietnia
1995 r. Dopiero w trakcie postępowania przed tym Sądem ubezpieczony podał, że
wypadek przy pracy miał miejsce 10 stycznia 1989 r. W świetle tego oświadczenia
uzyskanie od 22 lutego 1991 r. renty inwalidzkiej według trzeciej grupy inwalidów na
podstawie przedłożonej karty wypadku w drodze do pracy z 25 maja 1990 r. słusznie
organ rentowy potraktował jako świadczenie nienależne, o którym mowa w art. 106
ust. 2 pkt 2 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i
ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), a więc świadczenie wypłacone na podsta-
wie nieprawdziwych zeznań lub dokumentów albo w innych wypadkach świadomego
wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenie. Cytowany przepis art.
106 ustawy o z.e.p. ma z mocy art. 25 ustawy z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach
z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, odpowiednie zastosowanie rów-
nież do rent z tytułu wypadków w drodze do pracy”.
Sąd Najwyższy nie podziela poglądu wyrażonego w uzasadnieniu kasacji, że
Sąd Apelacyjny niesłusznie przyjął, że wniosek ubezpieczonego o przyznanie mu
renty z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy jest no-
wym wnioskiem rentowym, a nie „korektą jego wcześniejszego wniosku z dnia 22
stycznia 1991 r. o rentę z tytułu wypadku w drodze do pracy. Fakt, że oba wymienio-
ne świadczenia a więc renta wypadkowa z wypadku przy pracy i w drodze do pracy
regulowane są odrębnymi przepisami ustawy wypadkowej (...), pierwsza przysługuje
4
z art. 18 a druga z art. 41 ustawy wcale nie oznacza, że świadczenia te nie są toż-
same mimo pewnych dalszych odrębności wynikających z ustawy. O tożsamości obu
tych świadczeń rentowych świadczą przepisy samej ustawy a mianowicie art. 41 ust.
1 pkt 2 oraz ust. 3 i 4 tego artykułu. Zgodnie z art. 41 ust. 1 pkt 2 ustawy, renta inwa-
lidzka przysługuje pracownikowi, który uległ wypadkowi w drodze do pracy w razie
zaliczenia go do jednej z grup inwalidów. Wedle zaś art. 41 ust. 3 ustawy, świadcze-
nia o których mowa w ust. 1 i 2, przysługują na warunkach i w wysokości określonych
przepisami niniejszej ustawy, zaś stosownie do ust. 4 tego artykułu świadczenia z
tytułu wypadków w drodze do pracy przysługują od Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych. Jeżeli świadczenia, a więc renta inwalidzka z tytułu wypadku w drodze do
pracy zgodnie z art. 41 ust. 3 ustawy, przysługuje na warunkach i w wysokości okre-
ślonych przepisami niniejszej ustawy, a więc na takich samych zasadach co renta
inwalidzka z tytułu wypadku przy pracy, regulowana przepisem art. 18 i następne
ustawy wypadkowej, to między tymi świadczeniami rentowymi nie ma żadnej różnicy
i są one tożsame, tym bardziej, że w obu przypadkach świadczenia wypłaca Zakład
Ubezpieczeń Społecznych na wniosek pracownika (art. 35 ustawy). Skoro na skutek
zmiany zdarzenia, uzasadniającego przyznanie ubezpieczonemu prawa do renty in-
walidzkiej z tytułu wypadku przy pracy z dnia 10 stycznia 1989 r. przyznano mu rentę
inwalidzką z art. 18 ustawy wypadkowej to pismo o tę rentę złożone przez ubezpie-
czonego w dniu 18 września 1998 r. nie może być traktowane jako nowy wniosek
rentowy, a tylko korektę podstawy faktycznej świadczenia rentowego, wcześniej wy-
mierzonego i pobieranego za zachowaniem tożsamej podstawy prawnej do pobiera-
nia tego świadczenia, co wcześniej, wynikającej z tej samej ustawy wypadkowej”.
Przede wszystkim należy stwierdzić, że gdyby ustawodawca zamierzał trakto-
wać wypadek przy pracy oraz wypadek w drodze do pracy lub z pracy jako zdarzenia
„tożsame”, to nielogiczne byłoby uregulowanie prawa do rent z tych tytułów odręb-
nymi przepisami. Zarówno nazwa ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach
z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, jak i jej art. 18 , stanowiący
prawo do renty nie tylko w tytułu wypadku przy pracy, lecz również z tytułu choroby
zawodowej, wskazują, że tożsamość podstawy prawnej do renty istnieje jedynie w
odniesieniu do tych zdarzeń faktycznych, które są wypadkami przy pracy albo cho-
robami zawodowymi, jeśli ich następstwa spowodowały stałą lub okresową niezdol-
ność do pracy (przed dniem 1 września 1997 r. - zaliczenie do jednej z grup inwali-
dów). Prawo do renty z tytułu wypadku w drodze do pracy (z pracy) wynika wpraw-
5
dzie z tej samej ustawy, jednakże z odrębnej podstawy prawnej - z jej art. 41. Przyto-
czony w kasacji ust. 3 tego przepisu, stosownie do którego renta z tytułu takiego wy-
padku przysługuje „na warunkach i w wysokości” określonych przepisami ustawy wy-
padkowej, oznacza jedynie to, że rentę z tej ustawy może uzyskać także taki pra-
cownik niezdolny do pracy, który nie spełnił warunków do renty przewidzianej w
ustawie z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich ro-
dzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), obowiązującej w datach obydwu wniosków (w
1991 oraz w 1998 r.). Warunki te, to wykazanie odpowiedniego okresu zatrudnienia
(art. 32 pkt 2 w związku z art. 33 tej ustawy) lub też powstania niezdolności do pracy
w odpowiednim okresie (jej art. 32 pkt 3). Co do wysokości renty, to należy przypo-
mnieć, że art. 19 ustawy wypadkowej, określający sposób jej obliczania, wygasł wo-
bec wejścia w życie ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i
rent... (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.), stosownie do jej przepisów - art. 1 pkt 9 i art.
11 ust. 4 w związku z art. 45. Przepis art. 41 ust. 3 ustawy wypadkowej ma więc inne
znaczenie niż przypisuje mu wyżej przytoczony fragment kasacji i nie może być ro-
zumiany w sposób w nim zaprezentowany, a sprowadzający się do poglądu, że skoro
zarówno renta z tytułu wypadku przy pracy, jak i z tytułu wypadku w drodze do pracy
przysługuje od organu rentowego, to prawomocne ustalenie, że wnioskodawca nie
uległ wypadkowi w drodze do pracy, z tytułu którego pobierał rentę, lecz w zupełnie
innym dniu uległ wypadkowi w pracy - jest pozbawione znaczenia prawnego. Zgodnie
bowiem z art. 25 pkt 3 ustawy wypadkowej w związku z art. 76 ustawy o z.e.p. prawo
do świadczeń powstaje z dniem spełnienia się wszystkich warunków do nabycia tego
prawa. Wobec bezspornej niezdolności wnioskodawcy do pracy, drugim, niezbędnym
warunkiem powstania jego prawa do renty z tytułu wypadku przy pracy było ustale-
nie, że niezdolność ta powstała wskutek wypadku przy pracy. Ustalenie zarówno
faktu, że wnioskodawca uległ wypadkowi przy pracy, jak i jego daty, nastąpiło dopie-
ro prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w Zabrzu z dnia 2 marca 1998 r., za-
tem prawo wnioskodawcy do renty z tytułu tego wypadku nie mogło powstać przed tą
datą. Tak więc bezzasadny jest wywód kasacji o „zachowaniu” przez wnioskodawcę
„uprawnień do świadczeń”, a zarzuty błędnej wykładni art. 18 i 41 ustawy wypadko-
wej są nieusprawiedliwione.
Nieusprawiedliwiony jest także zarzut naruszenia zaskarżonym wyrokiem art.
106 ustawy o z.e.p. Błędny jest pogląd kasacji, że „nie można mówić o nienależności
renty (...) skoro faktycznie ustalono, że ubezpieczony w dniu 10 stycznia 1989 r. uległ
6
wypadkowi przy pracy”. Słusznie podkreślił w uzasadnieniu swego rozstrzygnięcia
Sąd Apelacyjny, że „ubezpieczony uzyskał rentę na podstawie zdarzenia, które nie
miało miejsca”. Uściślając to sformułowanie - jest poza sporem, że wnioskodawca,
składając w 1991 r. w organie rentowym wniosek o rentę, dołączył do niego kartę
wypadku, jakiemu uległ w drodze do pracy w dniu 25 maja 1990 r. - sporządzoną
przez jego zakład pracy i na podstawie tej karty uzyskał prawo do renty z tytułu tego
wypadku. Kartę przedstawiającą nieprawdziwe okoliczności rzekomego wypadku
sporządzono za wiedzą i zgodą wnioskodawcy, z jego udziałem. Skoro wnioskodaw-
ca w dniu 10 stycznia 1989 r. nie uległ wypadkowi w drodze do pracy, to renta z tego
tytułu była świadczeniem nienależnym w rozumieniu art. 106 ust. 1 pkt 2 ustawy o
z.e.p. Podkreślić należy, że całkowicie błędny jest pogląd kasacji, że wnioskodawca
miał prawo do renty z tytułu wypadku przy pracy za okres wsteczny. Stosownie bo-
wiem do art. 99 ustawy o z.e.p. świadczenia wypłaca się od dnia powstania prawa do
nich, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek lub wydano
decyzję z urzędu. W rozpatrywanej sprawie wniosek o rentę z tytułu wypadku przy
pracy został zgłoszony 18 września 1998 r., co oznacza, że wypłata tej renty za
okres wcześniejszy nie przysługiwała.
Chybione też jest stwierdzenie w kasacji, że nie było podstaw prawnych do
„obarczenia ubezpieczonego obowiązkiem zwrotu świadczenia rentowego”. Sąd
Najwyższy nie ma żadnych wątpliwości, że przedłożenie w organie rentowym sfał-
szowanego dokumentu, czy też zawierającego nieprawdziwe dane, mającego istotne
znaczenie dla uzyskania świadczenia, oznacza, że przyznane na jego podstawie
świadczenie jest świadczeniem nienależnym w rozumieniu art. 106 ust. 1 pkt 2
ustawy o z.e.p. Podkreślić należy, że posłużenie się „nieprawdziwymi danymi czy
sfałszowanymi dokumentami” spowodowało, że organ rentowy wypłacał wniosko-
dawcy rentę nienależną od listopada 1990 r. do sierpnia 1998 r., czyli niemal przez 8
lat, natomiast - na mocy art. 106 ust. 3 ustawy o z.e.p. świadczenie podlega zwrotowi
- tylko za okres ostatnich 3 lat.
Stwierdzenia w skierowanej do Sądu Najwyższego kasacji, że: „fakt posłuże-
nia się nieprawdziwymi danymi czy sfałszowanymi dokumentami nie może przekre-
ślać uprawnień do renty wstecz” skład orzekający w sprawie nie tylko nie akceptuje,
lecz uważa je za naganne, uwłaczające zarówno powadze Sądu, jak i godności za-
wodu wykonywanego przez autora kasacji.
7
Kasacja nie przedstawiła żadnych argumentów odnoszących się do zarzutu
błędnej wykładni art. 35 ustawy wypadkowej, co zwalnia Sąd Najwyższy z potrzeby
zajęcia stanowiska w tym zakresie.
Mając powyższe na uwadze i uznając, że kasacja nie ma usprawiedliwionych
podstaw, Sąd Najwyższy na mocy art. 39312
KPC orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================