Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 30 maja 2000 r., III CZP 19/01
Przewodniczący Sędzia SN Jacek Gudowski (sprawozdawca)
Sędzia SN Bronisław Czech, Sędzia SA Jan Kremer
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Gminy B. – Zakład Gospodarki
Komunalnej i Mieszkaniowej w B. przeciwko Stanisławowi K. o zapłatę, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 30 maja 2000 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniewskiego, zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Sieradzu postanowieniem z
dnia 19 lutego 2001 r.
„Czy wniesiony w postępowaniu uproszczonym sprzeciw od nakazu zapłaty
podlega odrzuceniu także wtedy, gdy formularz urzędowy nie został prawidłowo
wypełniony, ale w sposób nie uniemożliwiający nadania prawidłowego biegu temu
sprzeciwowi”?
podjął uchwałę:
Jeżeli urzędowy formularz, na którym wniesiono pismo procesowe
zawierające sprzeciw od nakazu zapłaty, został nieprawidłowo wypełniony,
sprzeciw podlega odrzuceniu niezależnie od tego, czy popełnione
nieprawidłowości uniemożliwiają nadanie mu prawidłowego biegu.
Uzasadnienie
Przedstawione przez Sąd Okręgowy w Sieradzu do rozstrzygnięcia
zagadnienie prawne powstało w sprawie, w której powodowa Gmina B. – Zakład
Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w B. domagała się od pozwanego
Stanisława K. zapłaty kwoty 153,17 zł tytułem należności za wykonaną usługę
transportową. W związku z wydanym nakazem zapłaty w postępowaniu
upominawczym, pozwany złożył sprzeciw, który postanowieniem z dnia 12 grudnia
2000 r. Sąd Rejonowy odrzucił ze względu na braki polegające na wypełnieniu
formularza niezgodnie z treścią zawartych w nim pouczeń.
Rozpatrując zażalenie pozwanego na to postanowienie strony pozwanej, Sąd
Okręgowy w Sieradzu powziął poważne wątpliwości, którym dał wyraz w
przedstawionym Sądowi Najwyższemu na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. zagadnieniu
prawnym, przytoczonym na wstępie uchwały.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Postępowanie uproszczone, jako postępowanie odrębne w ramach procesu
(dział VI, tytułu VII, części pierwszej), zostało wprowadzone do kodeksu
postępowania cywilnego ustawą z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks
postępowania cywilnego ... (Dz.U. Nr 48, poz. 554). Zastosowane przez
ustawodawcę uproszczenia, zmierzające do zwiększenia szybkości postępowania
w sprawach drobnych i prostych, polegają – ujmując rzecz generalnie – z jednej
strony na usprawnieniu i optymalizacji postępowania dowodowego oraz
odwoławczego przez przyspieszenie i odformalizowanie czynności sądu, z drugiej
natomiast na zwiększeniu rygorów formalnych w stosunku do stron,
zdyscyplinowaniu ich przy podejmowaniu czynności procesowych oraz na
ujednoliceniu formy tych czynności. Jest oczywiste, że cel wiązany
z wprowadzeniem postępowania uproszczonego może być osiągnięty tylko przy
komplementarnym zastosowaniu obydwu tych instrumentów. Zresztą, w państwach
demokratycznych, w związku z poszerzającym się znacznie zakresem ochrony
sądowej praw obywateli i wypływającym z tego faktu wzrostem wpływu spraw,
powszechnie i coraz częściej – celem uproszczenia i przyspieszenia postępowania
– stosuje się metodę formalizowania postępowania cywilnego oraz zwiększania
obowiązków nakładanych na uczestników procesu.
W polskim modelu postępowania uproszczonego, wśród obostrzeń formalnych
zwiększających dyscyplinę oraz precyzję działania stron, mających ułatwić szybsze
załatwienie sprawy, jest nakaz wnoszenia pism procesowych na urzędowych
formularzach. Nakaz ten sformułowany został w sposób ogólny w art. 125 § 2 k.p.c.,
a w odniesieniu do postępowania uproszczonego uściślony w art. 505-2
k.p.c.
Zgodnie z tym przepisem, pozew, odpowiedź na pozew, sprzeciw od wyroku
zaocznego i pismo zawierające wnioski dowodowe wnoszone w postępowaniu
uproszczonym powinny być sporządzone na urzędowych formularzach, których
wzór, na podstawie upoważnienia ujętego w art. 125 § 3 k.p.c., określił Minister
Sprawiedliwości w rozporządzeniu z dnia 20 września 2000 r. w sprawie określenia
wzorów i sposobu udostępniania stronom urzędowych formularzy pism
procesowych w postępowaniu cywilnym (Dz.U. Nr 81, poz. 911). Zważywszy, że
poszczególne postępowania odrębne nakładają się na siebie i krzyżują, należy
uznać, iż nakaz stosowania formularzy dotyczy także zarzutów i sprzeciwu od
nakazu zapłaty, jeżeli sprawę podlegającą rozpoznaniu w postępowaniu
uproszczonym rozpoznano już w postępowaniu nakazowym lub upominawczym
(art. 493 § 2 i art. 503 § 2 k.p.c.)
Sporządzenie pisma procesowego (zawierającego pozew, sprzeciw od wyroku
zaocznego itd.) na urzędowym formularzu polega na wypełnieniu treścią
właściwych rubryk odpowiedniego formularza (por. § 1 rozporządzenia), zgodnie
z zawartym w nim pouczeniem. Jest oczywiste, że wypełnienie formularza,
podobnie jak każda inna czynność podejmowana w procesie, może być dotknięta
wadą polegającą na niezachowaniu warunków formalnych, w związku z czym,
wprowadzając formularzową metodę sporządzania i wnoszenia pism procesowych,
ustawodawca unormował jednocześnie skutki błędów formalnych, jakie mogą być
popełniane przy doborze i wypełnianiu formularza. Tak więc, zgodnie z art. 130-1
§
1 k.p.c., jeżeli pismo procesowe, które powinno być wniesione na urzędowym
formularzu, nie zostało wniesione na takim formularzu, formularz został
nieprawidłowo wypełniony albo nie może otrzymać prawidłowego biegu wskutek
niezachowania innych warunków formalnych, przewodniczący zwraca stronie pismo
bez wzywania do jego poprawienia lub uzupełnienia, a sprzeciw od wyroku
zaocznego, zarzuty lub sprzeciw od nakazu zapłaty sąd odrzuca. To samo dotyczy
pism, które powinny być wniesione na elektronicznych nośnikach informacji
(por. art. 125 § 2 in fine k.p.c.).
Przystępując do analizy tego przepisu, należy przede wszystkim podkreślić, że
stanowi on samodzielną i swoistą, dostosowaną do specyfiki formularzy oraz
nośników elektronicznych, regulację skutków niezachowania wymagań formalnych
stawianych pismom procesowym wnoszonym na formularzach (nośnikach
informatycznych). Oznacza to, że do pism sporządzanych w tej formie przepis art.
130 k.p.c. nie ma zastosowania, podobnie, jak do pism sporządzanych metodą
tradycyjną nie ma zastosowania art. 130-1
k.p.c.
Pismo procesowe wnoszone na urzędowym formularzu może być dotknięte
brakami, usystematyzowanymi przez ustawodawcę w trzech kategoriach. Tak więc
pismo procesowe, które powinno być wniesione na urzędowym formularzu, jest
dotknięte brakiem formalnym powodującym jego zwrot (odrzucenie środka
zaskarżenia), jeżeli nie zostało na takim formularzu wniesione, albo formularz został
nieprawidłowo wypełniony, albo zostały niezachowane inne warunki formalne, na
skutek czego pismo nie może otrzymać prawidłowego biegu. W pierwszym
wypadku chodzi o sytuacje, w których strona zignorowała obowiązek użycia
formularza albo dobrała formularz niewłaściwy (np. wniosła pozew na formularzu
przeznaczonym dla sprzeciwu od nakazu zapłaty), w drugim o sytuacje, gdy
wprawdzie dokonano prawidłowego doboru formularza, ale nie został on
prawidłowo wypełniony (dokonano niewłaściwych wpisów w niewłaściwych
rubrykach, nie wypełniono wszystkich rubryk, umieszczono wpisy poza rubrykami
itd.), natomiast w trzecim o inne niż wyżej wymienione uchybienia wymaganiom
formalnym, których niezachowanie spowodowało niemożność nadania pismu
prawidłowego biegu (np. przedarcie, przecięcie formularza uniemożliwiające jego
scalenie itp.). Struktura gramatyczna i logiczna omawianego przepisu wskazuje, że
w wypadku nieużycia formularza lub jego wadliwego wypełnienia, zwrot pisma
(odrzucenie środka zaskarżenia) następuje niezależnie od tego, czy popełniony
błąd spowodował niemożność nadania pismu (środkowi zaskarżenia) prawidłowego
biegu. To oczywiste, gdyż tylko w wypadku niezachowania „innych warunków
formalnych” – rzecz jasna, innych niż pominięcie formularza lub wadliwe jego
wypełnienie – ustawodawca uzależnił skutek w postaci zwrotu pisma lub odrzucenia
środka od wpływu braku na prawidłowy bieg pisma (środka). Tym samym dał
wyraźny znak, że każdy brak polegający na nieużyciu formularza lub jego wadliwym
wypełnieniu powoduje zwrot pisma (odrzucenie środka zaskarżenia), a inne braki
tylko wówczas, gdy zachodzi niemożność nadania pismu prawidłowego biegu.
Oczywistość tego stwierdzenia jest jeszcze bardziej wyrazista, gdy się zważy
na funkcje formularza, jakie spełnia w postępowaniu sądowym, w tym wypadku
w postępowaniu uproszczonym (por. art. 187-1
k.p.c.). Formularz, zawierający
odpowiednie rubryki, które powinny być wypełnione, nie tylko wymusza
przedstawienie przez stronę wszystkich niezbędnych dla dokonywanej czynności
danych i stwierdzeń, ale także służy precyzyjnemu wyrażaniu żądań, wniosków lub
zarzutów, zapobiegając zarazem umieszczaniu w pismach procesowych treści
zbędnych lub niedopuszczalnych. Tym samym łatwiejsza staje się komunikacja
z sądem, a przekazywanie mu danych niezbędnych do szybkiego i sprawnego
załatwienia sprawy ulega znacznemu przyspieszeniu. Ważny jest także aspekt
unifikacji i adekwatności czynności podejmowanych przy użyciu formularza.
Oceniając procesowe i czysto praktyczne funkcje formularza, znajdującego
coraz szersze zastosowanie także w innych dziedzinach życia publicznego, nie
można zapominać, że jest on – obok przewidzianego już w polskim postępowaniu
cywilnym przymusu stosowania elektronicznych nośników informacji – wstępnym
krokiem do automatyzacji i komputeryzacji organizacji procesu sądowego, zjawiska
występującego już w skali międzynarodowej, w państwach bardziej
zaawansowanych technologicznie, w których społeczeństwo zostało stopniowo
przygotowane do korzystania z udogodnień techniki, także w postępowaniu
sądowym. Formularz służy więc nie tylko jako wygodny środek komunikowania się
strony z organem orzekającym oraz nośnik czynności procesowych, ale także jako
źródło danych podlegających digitalizacji, archiwizacji i dalszemu przetwarzaniu
w ramach czynności urzędowych sądu. Formularze są automatycznie skanowane, a
poszczególne rubryki odczytywane metodą OCR (Optical Character Recognition),
po czym dane trafiają do odpowiednich urządzeń biurowych i dokumentów. Jest
oczywiste, że tylko niewadliwe, zgodne z pouczeniem, wypełnienie formularza
(odpowiednie dane w odpowiednich rubrykach), gwarantuje prawidłowe odczytanie i
przyporządkowanie zawartych w nim informacji; w przeciwnym wypadku formularz
nie spełnia jednej ze swych podstawowych funkcji.
Współcześnie omawiana funkcja nie jest jeszcze w polskim procesie sądowym
– z różnych przyczyn – wykorzystywana, tym niemniej, ze względu na dynamiczny
rozwój techniki oraz potrzebę oswajania społeczeństwa z wszystkimi możliwymi
zastosowaniami formularzy, powinna być przy wykładni przepisów dotyczących
formularzy brana prospektywnie pod rozwagę.
W tej sytuacji jakiekolwiek odstępstwa od wymagań w stosunku do pism
procesowych wnoszonych na formularzach nie są dopuszczalne, gdyż ich
uczynienie nie tylko doprowadzi do odebrania formularzom przypisywanych im
funkcji, ale także do wypaczenia tej formy podejmowania czynności procesowych.
Gdyby więc zaaprobować sugestię Sądu Okręgowego, przedstawianą
alternatywnie, i uzależnić zwrot pisma (odrzucenie środka) od uprzedniego
stwierdzenia, czy nieprawidłowe wypełnienie formularza uniemożliwia nadanie
pismu (środkowi) dalszego biegu, to w krótkim czasie doszłoby w praktyce do
wyeliminowania tego instrumentu procesowego. Różnice między nieużyciem
formularza a jego wadliwym wypełnieniem (np. wpisaniem tekstu obok rubryk, na
marginesach, na dołączonych arkuszach itp.) są bowiem bardzo niewielkie,
podobnie, jak płynne są różnice między takimi wadami formularza, które
uniemożliwiają nadanie biegu pismu procesowemu, a takimi, które tego skutku nie
powodują.
Zupełnie inny problem, nie mogący jednak w żaden sposób ważyć na
rozstrzygnięciu przedstawionego zagadnienia prawnego, powstaje natomiast przy
próbie odpowiedzi na pytanie, czy przewidziane w rozporządzeniu Ministra
Sprawiedliwości z dnia 20 września 2000 r. wzory formularzy zostały prawidłowo
zaprojektowane oraz czy teksty pouczeń są wystarczająco przejrzyste, a w związku
z tym, czy właściwie służą wykorzystaniu tej instytucji procesowej. Zdaniem Sądu
Najwyższego, zarówno wzory, zważywszy na ich zawartość i układ typograficzny,
jak i pouczenia, nazbyt często w sposób mechaniczny powielające treść przepisów
kodeksu postępowania cywilnego, wywołują wiele uwag krytycznych, w związku
z czym powinny być poddane analizie i ulepszone. W tej sytuacji, zanim dojdzie do
oczekiwanych zmian, sąd – oceniając, czy formularz został lub czy mógł zostać
prawidłowo wypełniony – powinien uwzględniać wzór danego formularza, jego układ
i części składowe, oraz przejrzystość (komunikatywność, czytelność) pouczenia.
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy podjął uchwałę w brzmieniu
przedstawionym na wstępie.