Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 27 kwietnia 2001 r., III CZP 6/01
Przewodniczący Sędzia SN Gerard Bieniek
Sędziowie SN: Mirosława Wysocka, Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Miejskiej Oczyszczalni Ścieków, spółka z
o.o. w T. o wpis zmian do rejestru handlowego, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej
na posiedzeniu jawnym w dniu 27 kwietnia 2001 r., przy udziale prokuratora
Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniewskiego, zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Toruniu postanowieniem z dnia 29
grudnia 2000 r.:
„Czy w świetle art. 62 k.h. dopuszczalne jest udzielenie prokury łącznej jednej
osobie ?”
podjął uchwałę:
Dopuszczalne jest udzielenie prokury jednej osobie z zastrzeżeniem, że
może ona działać tylko łącznie z członkiem zarządu spółki lub wspólnikiem.
Uzasadnienie
Miejska Oczyszczalnia Ścieków, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością
w T. wniosła o wpisanie do rejestru handlowego prokury łącznej udzielonej Marii C.
z zaznaczeniem, że Maria C. jest upoważniona do działania w imieniu spółki razem
z jednym z członków zarządu.
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 27 września 2000 r. wezwał spółkę do
sprecyzowania wniosku, czy udzielona prokura jest prokurą jednoosobową, czy też
prokurą łączną. W uzasadnieniu zaś wskazał, że udzielenie prokury łącznej zakłada
ustanowienie co najmniej dwóch prokurentów. Po podtrzymaniu przez spółkę
pierwotnego wniosku i wyjaśnieniu przez nią, że nie widzi ona możliwości i potrzeby
ustanowienia dwóch prokurentów, natomiast uważa za konieczne, ze względów
praktycznych, wiążących się z dwuosobowym składem zarządu, udzielenie prokury
jednej osobie z zastrzeżeniem, że osoba ta może działać w imieniu spółki tylko
łącznie z członkiem zarządu, Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 6 listopada
2000 r. oddalił wniosek, uznając, zgodnie z wcześniej wyrażonym poglądem, że
udzielona przez zarząd spółki prokura nie jest prokurą łączną, ponieważ udzielenie
takiej prokury wymaga ustanowienia przynajmniej dwóch prokurentów.
W toku rozpoznawania apelacji spółki od postanowienia Sądu Rejonowego
o oddaleniu wniosku Sąd Okręgowy nabrał poważnych wątpliwości wyrażonych w
zagadnieniu prawnym przytoczonym na wstępie uchwały. Wprawdzie stanowisko
Sądu Rejonowego prima facie wydaje się oczywiste, inne jednak argumenty niż
wynikające z wykładni gramatycznej przemawiają – zdaniem Sądu Okręgowego –
na rzecz tezy o dopuszczalności prokury łącznej jednoosobowej. Sąd Okręgowy
wskazał w szczególności na to, iż przy dokonywaniu czynności prawnej w ramach
tzw. reprezentacji mieszanej, nawet w razie udzielenia przez spółkę prokury łącznej
dwóm osobom, wystarcza udział, oprócz członka zarządu, jednego tylko
prokurenta. Prokurent, który został umocowany do łącznego działania z innymi
prokurentami, jest uprawniony do działania w ramach reprezentacji mieszanej spółki
także po wygaśnięciu umocowania pozostałych współprokurentów. Wreszcie – jak
wskazują okoliczności sprawy rozpoznawanej przez Sąd Okręgowy – spółka może
mieć usprawiedliwiony interes w udzieleniu prokury jednej tylko osobie z
zaznaczeniem, że może ona jako prokurent działać tylko wespół z członkiem
zarządu spółki.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Prokura jest rodzajem pełnomocnictwa. Charakteryzuje się ona tym, że może
jej udzielić wyłącznie spółka handlowa (art. 60 k.h. w związku z art. 5 ust. 1 k.h. i
art. 1 § 2, art. 630 oraz art. 632 k.s.h.). Ma ona ustawowo określony zakres
umocowania (art. 61 k.h.), a jej udzielenie oraz wygaśnięcie podlega zgłoszeniu
celem wpisania do rejestru (art. 65 k.h.). Prokura może być udzielona jednej tylko
osobie lub kilku osobom (art. 62 k.h.). W tym wypadku może być udzielona każdej z
kilku osób oddzielnie (prokura oddzielna, samodzielna) lub kilku z nich łącznie
(prokura łączna). Udzielenie prokury kilku osobom łącznie oznacza, że osoby te
mogą skutecznie dokonać w imieniu spółki czynności objętej zakresem
przysługującego im umocowania tylko wspólnie.
Oprócz wyłącznego zastępstwa spółki handlowej przez prokurenta
(prokurentów), zarówno przepisy kodeksu handlowego – mające zgodnie z art. 622
k.s.h. zastosowanie w sprawach wszczętych przed sądami powszechnymi przed
dniem 1 stycznia 2001 r. – jak i przepisy kodeksu spółek handlowych, przewidują
reprezentację spółki handlowej przez prokurenta łącznie z członkiem zarządu
(w wypadku spółki kapitałowej) lub łącznie z wspólnikiem (w wypadku spółki
osobowej). Chodzi tu o tzw. reprezentację mieszaną. Według art. 199 § 1 k.h. (art.
205 § 1 k.s.h.), dotyczącego spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jeżeli zarząd
jest wieloosobowy, sposób reprezentowania określa umowa spółki, jeśli zaś umowa
spółki tego nie czyni, do składania oświadczeń w imieniu spółki konieczne jest
współdziałanie dwóch członków zarządu albo jednego członka zarządu łącznie z
prokurentem. Analogiczne uregulowanie dotyczące spółki akcyjnej zawiera art. 370
§ 1 k.h. (art. 373 § 1 k.s.h.). Stosownie zaś do art. 83 § 2 k.h. (art. 30 § 1 k.s.h.),
wspólnik spółki jawnej może być w umowie spółki wyłączony od jej reprezentowania
lub uprawniony do jej reprezentowania tylko łącznie z innym wspólnikiem lub
prokurentem. To samo odnosi się, w myśl art. 83 § 2 w związku z art. 144 i 152 k.h.
(art. 30 § 1 w związku z art. 103 i 117 k.s.h.), do komplementariusza w spółce
komandytowej, jak też, zgodnie z art. 30 § 1 w związku z art. 89 k.s.h., do partnera
w spółce partnerskiej, oraz, zgodnie z art. 30 § 1 w związku z art. 103, 126 § 1 pkt 1
i art. 137 § 1 k.s.h., do komplementariusza w spółce komandytowo-akcyjnej. Należy
jeszcze dodać, że art. 205 § 1 k.s.h. na podstawie odesłania zawartego w art. 97 §
2 k.s.h. ma też odpowiednie zastosowanie do zarządu spółki partnerskiej, jeżeli taki
został powołany.
Artykuł 199 § 3 k.h. (art. 205 § 3 k.s.h.) przewiduje, że przepisy regulujące
reprezentację spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, gdy jej zarząd jest
wieloosobowy, nie wyłączają ustanowienia prokury jednoosobowej lub łącznej i nie
ograniczają praw prokurentów wynikających z przepisów o prokurze. Zbieżny
z art. 199 § 3 k.h. przepis, dotyczący spółki akcyjnej, zawiera art. 370 § 3 k.h.
(art. 373 § 3 k.s.h.).
Z przepisów art. 199 § 3 i art. 370 § 3 k.h. wynika kilka doniosłych
konsekwencji.
Po pierwsze, posiadanie przez spółkę kapitałową wieloosobowego zarządu,
którego członkowie mają ją reprezentować łącznie, nie ogranicza jej możliwości do
ustanowienia prokury łącznej. Spółka kapitałowa o wspomnianym sposobie jej
reprezentacji przez zarząd może zatem udzielić tak prokury łącznej, jak i prokury
oddzielnej, w szczególności władna jest powołać jednego tylko prokurenta.
Po drugie, przepisy ustawy lub postanowienia umowy (statutu) przewidujące
możliwość reprezentowania spółki kapitałowej przez członka zarządu łącznie z
prokurentem nie ograniczają kompetencji prokurentów wynikającej z przepisów o
prokurze. To zatem, że członek zarządu może działać skutecznie w imieniu spółki
kapitałowej tylko łącznie z innym członkiem zarządu lub prokurentem, nie pozbawia
osoby, której udzielono prokury oddzielnej, możliwości skutecznego samodzielnego
działania w imieniu spółki kapitałowej w charakterze prokurenta. Podobnie osoby,
którym udzielono prokury łącznej, mogą jako prokurenci działać wspólnie w imieniu
spółki kapitałowej, bez konieczności współdziałania z nimi członka zarządu.
Wreszcie, po trzecie, z art. 199 § 3 i art. 370 § 3 k.h. wynika, że współdziałać z
członkiem zarządu spółki kapitałowej w ramach reprezentacji mieszanej może nie
tylko prokurent samodzielny, ale także każdy z prokurentów, którym udzielono
prokury łącznej. Wyraźne bowiem oddzielenie w tych przepisach działalności
prokurenta w ramach mieszanej reprezentacji spółki od samodzielnej jego
działalności w imieniu spółki lub działalności wespół z innymi prokurentami
przemawia za tym, aby wymagania łącznego działania prokurentów nie odnosić do
reprezentacji mieszanej. Tutaj miarodajna powinna być jedynie regulacja dotycząca
tej reprezentacji. Jeżeli zatem regulacja ta stawia ogólny wymóg, aby członek
zarządu działał łącznie z prokurentem, to należy przyjąć, że wystarcza
współdziałanie z każdym jednym prokurentem, bez względu na rodzaj udzielonej
mu prokury. Trafnie przy tym Sąd Okręgowy zauważył, że jeden z prokurentów,
którym udzielono prokury łącznej, może skutecznie współdziałać z członkiem
zarządu nawet wtedy, gdy umocowanie pozostałych współprokurentów już wygasło,
np. wskutek ich śmierci lub odwołania prokury.
Postanowienia art. 199 § 3 i art. 370 § 3 k.h., wobec braku w tym zakresie
specjalnych przepisów, należy stosować w drodze analogii także w odniesieniu do
reprezentacji mieszanej spółek osobowych.
Istotą zagadnienia prawnego przedstawionego do rozstrzygnięcia przez Sąd
Okręgowy jest pytanie o dopuszczalność udzielenia prokury określonej osobie
z zastrzeżeniem, że może ona działać jedynie łącznie z członkiem zarządu spółki
kapitałowej lub wspólnikiem spółki osobowej. W kwestii dopuszczalności udzielenia
prokury z wspomnianym zastrzeżeniem występują dwa przeciwstawne stanowiska.
Stanowisko pierwsze, wyrażone w orzecznictwie oraz przeważające w
piśmiennictwie, opowiada się za udzieleniem na to pytanie odpowiedzi pozytywnej.
Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 18 lutego 1938 r., C I 170/37 (Zb.Urz. 1938, nr
12, poz. 561), stwierdził, że z zestawienia art. 62 k.h. z art. 370 § 1 k.h. wynika, iż
ustawa przewidując przy prokurze łącznej działanie prokurenta tylko przy
współudziale drugiej osoby, bynajmniej nie zabrania, aby tą drugą osobą był
członek zarządu spółki akcyjnej.
Według drugiego stanowiska, udzielenie prokury z wspomnianym
zastrzeżeniem jest niedopuszczalne. Jedni zwolennicy tego stanowiska przyjmują,
że takie oświadczenie mocodawcy oznacza udzielenie prokury samodzielnej,
z ograniczeniem dotyczącym współdziałania wiążącym tylko w stosunku
wewnętrznym, inni natomiast uważają, że oświadczenie o udzieleniu prokury
z omawianym zastrzeżeniem jest nieważne. Niedopuszczalność udzielenia prokury
określonej osobie z zastrzeżeniem, że może ona działać jedynie łącznie
z członkiem zarządu spółki kapitałowej lub wspólnikiem spółki osobowej
uzasadniana jest pojęciową odmiennością reprezentacji mieszanej i prokury łącznej
oraz tym, że brzmienie art. 62 k.h. nie obejmuje takiej ewentualności. Podnosi się
także, że dopuszczenie do tego, iż prokurent mógłby działać tylko w ramach
reprezentacji mieszanej stanowiłoby zaprzeczenie roli prokurenta w spółce
handlowej jako jej pełnomocnika.
Rozpatrywaną kwestię należy rozstrzygnąć na rzecz stanowiska uznającego
dopuszczalność udzielenia prokury z zastrzeżeniem – skutecznym wobec osób
trzecich – że prokurent może działać tylko łącznie z członkiem zarządu spółki
kapitałowej lub wspólnikiem.
Niewątpliwie czym innym, w świetle poczynionych wyżej uwag, jest tzw.
reprezentacja mieszana spółki, a czym innym prokura łączna. Nie ulega też
wątpliwości, że prokura udzielona określonej osobie z zastrzeżeniem, że może ona
działać jedynie łącznie z członkiem zarządu lub wspólnikiem, nie mieści się
w pojęciu prokury łącznej wynikającym z art. 62 k.h. Prokura łączna zakłada
bowiem udzielenie umocowania łącznie dwóm lub więcej osobom. Każda zatem z
umocowanych łącznie osób jest prokurentem. Natomiast w razie udzielenia prokury
określonej osobie z zastrzeżeniem, że może ona działać jedynie łącznie z
członkiem zarządu lub wspólnikiem, prokurentem jest tylko ta jedna osoba. Druga, z
którą ona ma współdziałać, nie ma takiego statusu. Można tu przeto mówić co
najwyżej o prokurze łącznej niewłaściwej.
To jednak, że rozpatrywany przypadek prokury nie mieści się w pojęciu
prokury łącznej wynikającym z art. 62 k.h., nie przesądza jeszcze o jego
niedopuszczalności. Istnieją bowiem doniosłe argumenty przemawiające za
dopuszczeniem prokury, zawierającej wspomniane zastrzeżenie, na równi z prokurą
łączną, i stosowaniem do niej na zasadzie analogii przepisów odnoszących się do
prokury łącznej.
W praktyce, na co trafnie zwrócił uwagę Sąd Okręgowy, występują sytuacje, w
których ujawnia się potrzeba udzielenia prokury określonej osobie z takim właśnie
zastrzeżeniem. W pewnych okolicznościach, np. gdy spółka, tak jak w niniejszej
sprawie, ma dwuosobowy zarząd i mają ją reprezentować łącznie bądź obaj
członkowie zarządu bądź jeden z nich wraz z prokurentem, udzielenie prokury
może być niezbędne dla sprawnego funkcjonowania spółki w wypadkach choroby
członka zarządu, jego urlopu itp. Jednocześnie zaś wzgląd na bezpieczeństwo
spółki może sprzeciwiać się udzieleniu prokury samodzielnej jednej osobie, a
wzgląd na koszty – udzieleniu prokury łącznej dwóm osobom. Niedopuszczenie
udzielenia prokury z wspomnianym zastrzeżeniem uniemożliwiałoby zatem w
niektórych sytuacjach właściwe funkcjonowanie reprezentacji spółki przez
utrudnienie korzystania z reprezentacji mieszanej. Jeżeli zaś ustawodawca
umożliwia reprezentację mieszaną, wolno zakładać, że akceptuje on także jej
optymalne wykorzystanie przez dopuszczenie udzielenia prokury z zastrzeżeniem,
o którym mowa.
Założenie to wzmacnia wynikająca z art. 199 § 3 i art. 370 § 3 k.h. możliwość
działania w ramach reprezentacji mieszanej przez prokurenta łącznego po
wygaśnięciu umocowania pozostałych współprokurentów. Ustawodawca aprobował
tu bowiem sytuację, w której prokurent może działać jedynie w ramach reprezentacji
mieszanej, tj. stan w swych skutkach zbieżny z tym, do którego zmierza udzielenie
prokury z wspomnianym zastrzeżeniem.
Udzielenie określonej osobie prokury z zastrzeżeniem, że może ona działać
tylko łącznie z członkiem zarządu lub wspólnikiem, nie narusza przy tym
przewidzianego w art. 61 § 3 k.h. zakazu ograniczenia prokury ze skutkiem
prawnym wobec osób trzecich. W przepisie tym chodzi bowiem o ograniczenie
ustalonego w art. 61 § 1 k.h. zakresu umocowania prokurenta, a wymaganie, aby
prokurent współdziałał z członkiem zarządu lub wspólnikiem, podobnie jak
wymaganie współdziałania przez prokurentów łącznych, dotyczy sposobu
reprezentowania spółki.
Co się zaś tyczy kwestii związanych z współdziałaniem prokurenta
z członkiem zarządu lub wspólnikiem, mogą tu w pełni znaleźć zastosowanie
zasady odnoszące się do prokury łącznej. Na potrzeby przepisów o rejestrze
rozpatrywana prokura może być określana jako „prokura łączna – z członkiem
zarządu” lub jako „prokura łączna – z wspólnikiem (komplementariuszem)
reprezentującym spółkę”.
Z przytoczonych powodów rozstrzygnięto przedstawione zagadnienie prawne,
jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).