Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 5 lipca 2001 r.
II UKN 479/00
Przy ustalaniu podstawy wymiaru renty rodzinnej nie sumuje się kwot
świadczeń przysługujących z różnych tytułów i z różnych rodzajowo ubezpie-
czeń społecznych.
Przewodniczący SSN Barbara Wagner (sprawozdawca), Sędziowie SN: Jerzy
Kuźniar, Maria Tyszel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 5 lipca 2001 r. sprawy z wniosku Jó-
zefy W. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w G. o wyso-
kość renty rodzinnej, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyj-
nego w Gdańsku z dnia 15 lutego 2000 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny w Gdańsku wyrokiem z dnia 15 lutego 2000 r. [...] oddalił
apelację Józefy W. od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Gdańsku z dnia 14 czerwca 1999 r. [...], oddalającego odwołanie apelu-
jącej od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w G. z dnia 18 lutego
1999 r., przyznającej rentę rodzinną po zmarłym mężu Edwardzie W.
Sąd ustalił, że Edward W., zmarły w dniu 5 lutego 1999 r. mąż wnioskodaw-
czyni, pobierał w zbiegu rentę z tytułu niezdolności do pracy w związku z chorobą
zawodową i emeryturę pracowniczą. Organ rentowy zaskarżoną odwołaniem decyzją
wyliczył wnioskodawczyni wysokość renty rodzinnej od przysługującej zmarłemu
emerytury.
W ocenie Sądu, żądanie Józefy W. ustalenia wysokości należnej jej renty ro-
dzinnej od kwoty świadczeń pobieranych przez zmarłego w zbiegu jest bezzasadne.
Regułą prawa ubezpieczenia społecznego jest wypłata jednego świadczenia - wyż-
szego lub wybranego przez uprawnionego. Wyjątek od tej zasady dotyczy zbiegu
2
prawa do emerytury i renty o charakterze odszkodowawczym. Renta rodzinna jest
świadczeniem pochodnym natury alimentacyjnej. Przewidują je zarówno ustawa z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), powoływana dalej jako „ustawa emerytalna”
lub „ustawa”, jak też ustawa z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wy-
padków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz.
144 ze zm.), powoływana dalej jako „ustawa wypadkowa”. Jest okolicznością bez-
sporną, że śmierć Edwarda W. nie pozostawała w związku z chorobą zawodową, a
zatem podstawę prawną przyznania wnioskodawczyni żądanego świadczenia stano-
wi art. 73 ust. 1 ustawy emerytalnej. Przepis ten określa podstawę ustalenia renty
rodzinnej, przyjmując, że jest nią kwota świadczenia, które przysługiwałoby zmarłe-
mu, zaś za kwotę świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu uznaje kwotę eme-
rytury lub renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy (ust. 2). Zmarły nie pobierał
renty na podstawie przepisów ustawy emerytalnej, lecz emeryturę. Od kwoty emery-
tury przysługującej Edwardowi W. należało zatem ustalić wysokość renty rodzinnej
jego żony - Józefy.
Józefa W. zaskarżyła ten wyrok kasacją. Wskazując jako jej podstawę naru-
szenie prawa materialnego przez błędną wykładnię „w szczególności” art. 73 ust. 1
pkt 1 w związku z art. 73 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. „przez przyjęcie, iż
podstawą wymiaru renty rodzinnej dla osoby uprawnionej nie może być świadczenie,
które uprzednio przysługiwało zmarłemu na podstawie ustawy z dnia 14.12. 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. nr 40 poz. 267 z później-
szymi zmianami) i ustawy z 12.06.1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy
pracy i chorób zawodowych (Dz.U. z 1983 r nr 30 poz. 144 z późniejszymi zmianami)
w wysokości półtorakrotnej, odpowiadającej pełnej rencie i połowie emerytury zgod-
nie z treścią art. 24 ust. 1 pkt 1 ostatniej z wymienionych ustaw”, wniosła o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej lub drugiej instancji do
ponownego rozpoznania względnie o „uznanie zasadności kasacji i ustalenie wyso-
kości renty rodzinnej zgodnie z żądaniem powoda”, w obu przypadkach z przyzna-
niem od organu rentowego zwrotu kosztów postępowania według norm przepisa-
nych.
Pełnomocnik skarżącej wywodził, że Sądy błędnie przyjęły, iż przez użyte w
art. 73 ustawy emerytalnej określenia emerytura lub renta należy rozumieć tylko
świadczenia przewidziane w tejże ustawie. Wykładnia systemowa i celowościowa
3
nakazuje uwzględnić w podstawie wymiaru renty rodzinnej każdą rentę, niezależnie
od podstawy prawnej jej przyznania. Za takim poglądem przemawia także wykładnia
językowa i logiczna oraz „argument w postaci pewności, jasności i zupełności
prawa”. Nadto, żaden przepis prawa „nie wyklucza wskazanego w niniejszej kasacji
sposobu interpretacji spornego przepisu”. Pełnomocnik Józefy W. wyraził zdziwienie
stanowiskiem Sądu drugiej instancji „odróżniającym sytuację, w której zmarły
uprawniony posiada określone prawo, a oparte na tym prawie uprawnienie osoby
pozostałej po śmierci ubezpieczonego, które ma charakter alimentacyjny (jak słusz-
nie zauważył Sąd Apelacyjny), jest oparte na innych podstawach”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stan faktyczny rozpoznawanej sprawy jest między stronami procesowymi nie-
sporny. Zmarły w dniu 5 lutego 1999 r. mąż skarżącej pobierał rentę z tytułu niezdol-
ności do pracy w związku z chorobą zawodową oraz w zbiegu z nią połowę emerytu-
ry. Spór tyczy bezpośrednio wysokości należnej Józefie W. renty rodzinnej, a po-
średnio sposobu ustalania podstawy wymiaru tego świadczenia i sprowadza się do
wykładni ustawowych zwrotów „świadczenie, które przysługiwałoby zmarłemu” (art.
73 ust. 1 ustawy emerytalnej) oraz „kwota świadczenia, które przysługiwałoby zmar-
łemu” (art. 73 ust. 2 ustawy).
Renta rodzinna jest świadczeniem przewidzianym w ubezpieczeniach emery-
talnym, rentowym i wypadkowym. Przysługuje z tytułu utraty żywiciela. Jest świad-
czeniem pochodnym w takim znaczeniu, że warunkiem koniecznym nabycia do niej
prawa jest posiadanie prawa do emerytury lub renty przez zmarłego ubezpieczone-
go. Zasadniczą funkcją renty rodzinnej jest dostarczenie członkom rodziny zmarłego
(pracownika, emeryta, rencisty) środków utrzymania niezbędnych do zaspokojenia
ich podstawowych potrzeb. Stanowi rekompensatę dochodu utraconego wskutek
śmierci osoby bliskiej. Zawiera też elementy nawiązki. Ta ogólna charakterystyka
renty rodzinnej, jej ideologia, powinna być brana pod uwagę przy wykładaniu przepi-
sów ją regulujących.
Rentę rodzinną jako świadczenie objęte ubezpieczeniem wypadkowym prze-
widuje art. 2 pkt 5 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypad-
ków przy pracy i chorób zawodowych. Warunkiem nabycia do niej prawa jest śmierć
rencisty pobierającego rentę z tytułu „inwalidztwa” (niezdolności do pracy) wskutek
4
wypadku przy pracy lub choroby zawodowej na podstawie przepisów ustawy wypad-
kowej (art. 26 ust. 1 tejże ustawy). Według art. 28 ustawy wypadkowej, „członkom
rodziny rencisty pobierającego rentę inwalidzką na podstawie niniejszej ustawy, który
zmarł z innych przyczyn niż wypadek przy pracy lub choroba zawodowa, przysługuje
renta rodzinna w myśl przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich ro-
dzin” (obecnie: ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych). Przepis ten należy rozumieć tak oto, że członkom rodzi-
ny zmarłego ubezpieczonego uprawnionego do renty z tytułu niezdolności do pracy
w związku z chorobą zawodową, jeżeli choroba zawodowa nie była przyczyną jego
zgonu, przysługuje renta rodzinna nie na warunkach i w wysokości przewidzianych w
ustawie wypadkowej, lecz na warunkach i w wysokości określonych w ustawie eme-
rytalnej. Sąd prawidłowo zatem zastosował w ocenie prawa skarżącej do renty ro-
dzinnej wyłącznie przepisy ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Zgodnie z art. 65 ust. 1 ustawy emerytalnej, renta rodzinna przysługuje
uprawnionym członkom osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do eme-
rytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy. Wedle art. 73 ust. 1 pkt 1, renta ro-
dzinna dla jednej osoby uprawnionej wynosi 85% świadczenia, które przysługiwałoby
zmarłemu, zaś, stosownie do ust. 2, za kwotę świadczenia, które przysługiwałoby
zmarłemu uważa się kwotę emerytury lub renty z tytułu całkowitej niezdolności do
pracy.
Edward W. nie pobierał z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych renty z tytułu
niezdolności do pracy, lecz tylko emeryturę (choć jest to o tyle nieścisłe, że w ramach
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wyodrębnia się fundusz wypadkowy, a składki
na ubezpieczenie wypadkowe stanowią przychody Funduszu). Ponieważ skarżąca
dochodzi renty rodzinnej na warunkach przewidzianych w ustawie z dnia 17 grudnia
1998 r., jej prawo do żądanego świadczenia jest prawem pochodnym od przysługują-
cej zmarłemu emerytury. Gdyby (w związku z treścią art. 28 ustawy wypadkowej),
założyć, które to założenie jest co najmniej wysoce dyskusyjne, że prawo zmarłego
do renty z tytułu niezdolności do pracy pozostającej w związku z chorobą zawodową
przekształciło się wskutek jego śmierci w prawo do renty z tytułu całkowitej niezdol-
ności do pracy na zasadach ogólnych (w następstwie innych zdarzeń niż choroba
zawodowa) lub, co byłoby poprawniejsze, że potencjalne prawo skarżącej do renty
rodzinnej wypadkowej uległo przekształceniu w prawo do renty rodzinnej zwykłej,
5
powstaje problem dopuszczalności sumowania kwot przysługujących zmarłemu
świadczeń (emerytury i renty) w celu ustalenia podstawy wymiaru renty rodzinnej.
Przeciwko takiej możliwości przemawia wykładnia gramatyczna art. 73 ust. 2 ustawy
emerytalnej. Konsekwentne użycie przez ustawodawcę w przepisach regulujących
rentę rodzinną (także w art. 65 ust. 1) łącznika „lub” między określeniami „przysługu-
jąca zmarłemu emerytura” i „przysługująca zmarłemu renta” świadczy, że wyrażenia
te stanowią człony alternatywy rozłącznej. Kiedy mowa jest o obu tych świadcze-
niach łącznie ustawodawca używa właściwego koniunkcji łącznika „i” (np. w art. 5
ust. 1-3, art. 8, art. 15). Niektóre unormowania ustawy dotyczą tylko emerytury (np.
art. 21, dział II) lub tylko renty (np. art. 17, rozdział 1 działu III). Wniosek stąd, że
renta rodzinna przysługuje jako świadczenie pochodne albo emerytury albo renty, w
wysokości procentowo wymierzanej albo od emerytury albo od renty przysługujących
zmarłemu. Za taką wykładnią art. 73 ust. 2 przemawia nadto użycie w ust. 1 na okre-
ślenie podstawy wymiaru renty rodzinnej liczby pojedynczej. Podstawę ustalenia wy-
sokości renty rodzinnej stanowi jedno świadczenie, które przysługiwałoby zmarłemu,
a nie świadczenia, które by mu przysługiwały. Także wtedy, gdy zmarły był upraw-
niony równocześnie do obu tych świadczeń. Pomimo bowiem uprawnienia i do eme-
rytury i do renty przysługiwało mu prawo do wypłaty tylko jednego z tych świadczeń.
Przy innej interpretacji art. 73 ust. 2 ustawy emerytalnej sytuacja pozostałych po
zmarłym świadczeniobiorcy członków jego rodziny uprawnionych do pochodnej renty
rodzinnej kształtowałaby się korzystniej niż prawo własne samego ubezpieczonego.
Interpretacja prowadząca w takim kierunku byłaby aksjologicznie wątpliwa i
sprzeczna z podstawową funkcją renty rodzinnej (funkcją alimentacyjną). Za przyjętą
tu wykładnią art. 73 ust. 1 i 2 ustawy emerytalnej przemawiają również względy
systemowe. Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecz-
nych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) przewiduje w art. 1 cztery odrębne ubezpie-
czenia społeczne - emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe, stanowiąc w art. 2
ust. 2, że „rodzaje świadczeń z ubezpieczeń społecznych, warunki nabywania do
nich prawa oraz zasady i tryb ich przyznawania określają odrębne przepisy”. Ze
względów technicznych świadczenia z odrębnych rodzajowo ubezpieczeń emerytal-
nego i rentowego uregulowane zostały w jednym akcie prawnym - w ustawie z 17
grudnia 1998 r. W istocie więc przepisy art. 65 - art. 74 ustawy emerytalnej dotyczą
renty rodzinnej jako świadczenia i z ubezpieczenia emerytalnego i z ubezpieczenia
rentowego. To tłumaczy użycie w art. 65 ust. 1 oraz w art. 73 ust. 2 łącznika „lub”,
6
zaś w art. 73 ust. 1 liczby pojedynczej terminu „świadczenie”. Warto przy tym odno-
tować, że art. 29 ustawy wypadkowej odsyła w sprawach renty rodzinnej nie uregu-
lowanych w ustawie do odpowiednio stosowanych przepisów ustawy emerytalnej.
Zakres regulacji renty rodzinnej jest w ustawie wypadkowej niezbyt szeroki i dotyczy
w istocie kręgu podmiotów uprawnionych (art. 26 ust. 2) oraz wysokości (art. 27).
Rację ma Sąd, że w prawie ubezpieczenia społecznego obowiązuje zasada
wypłaty jednego świadczenia - wyższego lub wybranego (art. 95 ustawy). Wyjątki od
tej reguły przewidziane wyczerpująco w art. 96 ustawy emerytalnej wskazują, że w
zbiegu ze świadczeniami emerytalnymi i rentowymi przysługującymi na podstawie
przepisów tejże ustawy wypłacane są tylko świadczenia o charakterze odszkodo-
wawczym. Przy czym, ów zbieg uzasadniający wypłatę dwu świadczeń (w całości lub
części) musi zachodzić między emeryturą oraz rentami inwalidy wojennego, wojsko-
wego, kombatanta lub rentą wypadkową. Prawo do wypłaty świadczeń w zbiegu
przysługuje wyłącznie osobom uprawnionym do tych świadczeń. Zatem w przypadku
hipotetycznego uprawnienia zmarłego Edwarda W. zarówno do renty z tytułu nie-
zdolności do pracy, jak i do emerytury na podstawie ustawy z dnia 17 grudnia 1998
r., on sam otrzymywałby jedno świadczenie - wyższe lub wybrane. I ono stanowiłoby
podstawę wymiaru renty rodzinnej dla skarżącej. Trafnie też Sąd wywiódł, że nawet
gdyby wnioskodawczyni nabyła prawo do renty rodzinnej na podstawie przepisów
obu ustaw - emerytalnej i wypadkowej, jedno z tych świadczeń nie byłoby jej wypła-
cane. Z art. 24 ustawy wypadkowej wynika, że w sposób określony w punktach 1 i 2
ustępu 1 (cała renta i pół emerytury lub cała emerytura i połowa renty) wypłacane są
świadczenia osobie uprawnionej „do renty inwalidzkiej na podstawie niniejszej
ustawy” oraz „do emerytury na podstawie innych przepisów”. W przypadku zbiegu
prawa „do renty inwalidzkiej na podstawie niniejszej ustawy oraz do innych świad-
czeń o charakterze rentowym” wypłaca się jedno świadczenie - wyższe lub wybrane
(ust. 3). Sumowanie kwot świadczeń przysługujących zmarłemu z różnych tytułów i z
różnych rodzajowo ubezpieczeń do ustalenia podstawy wymiaru renty rodzinnej pro-
wadziłoby wprost do obejścia wyrażonej generalnie w art. 95 ustawy emerytalnej, a
potwierdzonej przepisami szczególnymi (art. 24 ustawy wypadkowej, art. 54 ustawy z
dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich ro-
dzin, jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 13, poz.68 ze zm.) zasady wypłaty, w razie
zbiegu prawa do świadczeń, jednego z nich - wyższego lub wybranego przez ubez-
pieczonego.
7
Jakkolwiek więc słuszne jest twierdzenie pełnomocnika Józefy W., że przepisy
ubezpieczeniowe nie zabraniają wprost interpretacji art. 73 ust. 1 i 2 ustawy emery-
talnej sugerowanej przez niego w kasacji, to nie można już zgodzić się z tezą, że
interpretacja taka jest prawidłowa uwzględniwszy reguły wykładni gramatycznej, lo-
gicznej, funkcjonalnej, teleologicznej, systemowej i aksjologicznej.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39312
KPC,
orzekł jak w sentencji.
========================================