Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 24 września 2001 r.
II UKN 554/00
Termin do zgłoszenia żądania umieszczenia w spisie osób uprawnionych
do rekompensaty wzrostu emerytury lub renty z tytułu pracy w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze, przewidziany w art. 18 ust. 4
ustawy z dnia 6 marca 1997 r. o zrekompensowaniu okresowego niepodwyż-
szania płac w sferze budżetowej oraz utraty niektórych wzrostów lub dodatków
do emerytur i rent (jednolity tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 23, poz. 294), który upłynął
z dniem 12 kwietnia 1997 r., jest terminem zawitym prawa materialnego, który
nie podlega przywróceniu.
Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Krystyna Bednarczyk, Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 24 września 2001 r. sprawy z wniosku
Genowefy R. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w B.-B. o
świadectwa rekompensacyjne, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Katowicach z dnia 20 stycznia 2000 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Genowefa R. w dniu 26 listopada 1990 r. złożyła w organie rentowym - Od-
dziale Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w B.-B. wniosek o rentę inwalidzką, do
którego dołączyła świadectwo wykonywania pracy w charakterze szlifierza - ostrza-
rza w okresach od dnia 2 września 1969 r. do dnia 16 maja 1970 r. i od dnia 1 lutego
1972 r. do dnia 30 czerwca 1986 r., czyli przez ponad 15 lat. Decyzją z dnia 18
stycznia 1991 r. została jej przyznana renta, lecz bez wzrostu z tytułu wykonywania
pracy w szczególnych warunkach, przewidzianego wówczas w art. 54 ust. 1 pkt 2 i
ust. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i
ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) w związku z § 16 rozporządzenia Rady Mi-
2
nistrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrud-
nionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz.
43 ze zm.). W dniu 29 stycznia 1998 r. ubezpieczona złożyła wniosek o umieszcze-
nie jej na liście osób uprawnionych do nabycia świadectw rekompensacyjnych, znaj-
dujący oparcie w przepisie art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 6 marca 1997 r. o zrekompen-
sowaniu okresowego niepodwyższania płac w sferze budżetowej oraz utraty niektó-
rych wzrostów lub dodatków do emerytur i rent. Decyzją z dnia 22 kwietnia 1998 r.
Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych odmówił uwzględnienia tego wniosku,
wskazując, że został złożony po upływie sześciu miesięcy od wejścia w życie powyż-
szej ustawy, a więc po terminie określonym w jej art. 18 ust. 4.
Sąd Okręgowy, rozpoznając odwołanie od tej decyzji, stwierdził, że brak pod-
stawy prawnej do zrekompensowania ubezpieczonej utraty wzrostu renty, do którego
nie była uprawniona przed dniem 15 listopada 1991 r., a ponadto, że zawity termin
zgłoszenia wniosku załatwionego zaskarżoną decyzją nie ulega przywróceniu.
W apelacji ubezpieczona, domagając się zmiany wyroku i uwzględnienia
wniosku, zarzuciła Sądowi pierwszej instancji błąd w ocenie prawnej uchybionego
przez nią terminu, podnosząc, że „choć wprawdzie jest to termin ustawowy, to nie
prekluzyjny, zatem może być przywrócony na ogólnych zasadach”.
Sąd Apelacyjny dostrzegł, że w aktach rentowych znajduje się świadectwo
pracy, po którego złożeniu organ rentowy był zobligowany do ustalenia przyznanego
ubezpieczonej świadczenia odpowiedniego wzrostu, czego jednak nie uczynił na
skutek przeoczenia. W bezspornym stanie faktycznym podzielił ocenę prawną Sądu
pierwszej instancji i przyjął, że ubezpieczona nie jest osobą uprawnioną do rekom-
pensaty, gdyż nie pobierała wzrostu renty, a gdyby nawet przyjąć takie jej uprawnie-
nie, to wygasło ono z dniem 12 kwietnia 1997 r., po upływie nieprzywracalnego ter-
minu z art. 18 ust. 4 ustawy z dnia 6 marca 1997 r. Wyrokiem z dnia 6 marca 2000 r.
Sąd drugiej instancji apelację oddalił.
Kasację od tego wyroku ubezpieczona oparła na podstawie naruszenia prawa
materialnego przez błędną wykładnię art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 6 marca 1997 r. o
zrekompensowaniu utraty niektórych wzrostów lub dodatków do emerytur i rent pod-
nosząc, że wzrost świadczenia nie został jej przyznany wyłącznie na skutek błędu
organu rentowego oraz art. 18 ust. 4 tej ustawy twierdząc, że przewidziany w tym
przepisie termin nie jest terminem zawitym, gdyż z ustawy nie wynika, aby po upły-
wie tego terminu uprawnienia ubezpieczonych wygasły, lecz tylko „terminem do do-
3
konania określonej czynności, który może zostać przywrócony".
Sad Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja jest usprawiedliwiona w zakresie odnoszącym się do naruszenia
przepisu art. 3 ustawy z dnia 6 marca 1997 r. o zrekompensowaniu okresowego nie-
podwyższania płac w sferze budżetowej oraz utraty niektórych wzrostów lub dodat-
ków do emerytur i rent (jednolity tekst: Dz.U. 2000 r. Nr 23 poz. 294). Skarżąca traf-
nie wytknęła Sądowi Apelacyjnemu błąd co do odmowy zastosowania tego przepisu
w przedstawionych przez nią okolicznościach faktycznych. Zaprezentowany bowiem
w zaskarżonym wyroku pogląd prawny, jakkolwiek nieodosobiony, nie znalazł osta-
tecznie aprobaty w uchwale Pełnego Składu Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych Sądu Najwyższego z dnia z dnia 20 grudnia 2000 r., III ZP
29/2000 (OSNAPiUS 2001 nr 12, poz. 418 ), potwierdzającej prawo do zrekompen-
sowania utraty wzrostów lub dodatków z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub
w szczególnym charakterze nawet tych emerytów lub rencistów, którzy przed dniem
wejścia w życie ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent,
o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. 1991 r.
Nr 104 poz. 450 ze zm.) nie złożyli wniosków o przyznanie tych świadczeń, lecz byli
do nich uprawnieni na podstawie przepisów wymienionych w art. 1 tej ustawy.
Należy jednak przyjąć, że ubezpieczona, która po przepracowaniu ponad 15
lat w szczególnych warunkach była uprawniona do odpowiedniego wzrostu renty, nie
mogła tego uprawnienia dochodzić po uchwaleniu art. 21 ust. 4 ustawy z dnia 17
października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent oraz zmianie brzmienia rozpo-
rządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. przez § 1 pkt 4 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 21 maja 1996 r., zmieniającego rozporządzenie w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 63, poz. 292), w którym nie przewidziano żad-
nych wzrostów świadczeń. To jej uprawnienie nie wygasło jednak, lecz uległo kon-
wersji na rekompensatę przewidzianą w art. 3 ust. 2 ustawy z dnia z dnia 6 marca
1997 r. w formie nieodpłatnego nabycia świadectw rekompensacyjnych, a po zmianie
art. 2 ustawy przez art. 1 ustawy z dnia 23 lipca 1999 r. o zmianie (od dnia 15 wrze-
śnia 1999 r.) ustawy o zrekompensowaniu (Dz.U. 1999 r. Nr 72, poz. 801) - kwoty
pieniężnej. W związku z tym powstała konieczność przedstawienia tytułu do uzyska-
4
nia rekompensaty w trybie przewidzianym w art. 2 w związku z art. 17 i 18 ust. 2
ustawy o zrekompesowaniu celem umieszczenia w spisie uprawnionych, w odniesie-
niu do emerytów i rencistów sporządzanym przez kierowników organów właściwych
w sprawach emerytur i rent w terminie do dnia 30 września 1997 r. (ustalonym od
dnia 15 września 1997 r. przez art. 1 ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o zmianie
ustawy o zrekompensowaniu - Dz.U. 1997 r. Nr 107, poz. 691). Oczywiste było, że
na podstawie danych znajdujących się w ZUS, organ ten uwzględnił wszystkie te
osoby, którym wypłacał wzrosty świadczeń, natomiast osoby, które wzrostów nie po-
bierały, wymykały się ewidencji i były pomijane na listach uprawnionych do bezpłat-
nego nabycia świadectw rekompensacyjnych. Uwzględnienie ich nazwisk stało się
możliwe tylko w drodze wniosku, o którym mowa w art. 18 ust. 4 ustawy. Co więcej,
osobom tym pozostawał tylko ten wniosek, gdyż nie mogły już domagać się przyzna-
nia wzrostów świadczeń jako uprawnień nie przewidzianych w obowiązującym pra-
wie. Pominięcie na liście mogło być sprostowane na podstawie wniosku zgłoszonego
w czasie określonym w art. 18 ust. 4 ustawy z dnia 6 marca 1997 r. - w terminie 8
miesięcy od dnia jej wejścia w życie - czyli przed dniem 12 kwietnia 1997 r. Terminu
tego skarżąca nie dochowała. Wobec jego uchybienia podniosła w kasacji, że termin
ten - jako “termin ustalony jedynie do dokonania określonej czynności” - może być
przywrócony, albowiem po jego upływie jej uprawnienie nie wygasło.
Pogląd ten jest błędny i w tym zakresie kasacja nie zasługuje na uwzględnie-
nie. Sąd Apelacyjny prawidłowo wyłożył przepis art. 18 ust. 4 ustawy u dnia 6 marca
1997 r. i trafnie ocenił charakter prawny przewidzianego w nim terminu jako terminu
prawa materialnego, w doktrynie i judykaturze identyfikowanego z terminem preklu-
zyjnym (zawitym terminem prawa cywilnego). O jego charakterze decyduje to, że jest
to termin kalendarzowy, czyli oznaczony ścisłą datą (6 miesięcy od wejścia ustawy w
życie) i dotyczy realizacji konkretnego uprawnienia (por. orzeczenie Sądu Najwyż-
szego z dnia 30 stycznia 1961 r., 1 CR 196/60, OSN 1962 nr 11, poz. 58; postano-
wienie Sądu Najwyższego z dnia 3 kwietnia 2000 r., I CKN 1447/98, OSNC 2000 nr
7-8, poz. 137). Z prekluzyjnego charakteru tego terminu, przy całym zróżnicowaniu
terminów zawitych w prawie cywilnym, wynika, że ich upływ powoduje niemożność
realizowania ograniczonego tym terminem prawa (uprawnienia) lub wygaśnięcie
roszczenia (tak uchwała SN z 15 października 1997 r., III CZP 43/97, OSNIC 1998 nr
3, poz. 35 z powołaniem się na wcześniejsze orzecznictwo; por. także uzasadnienie
uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 1997 r., I KZP
5
38/96, OSNKW 1997 nr 3-4, poz. 18).
Po upływie terminu prekluzyjnego nie jest także dopuszczalne uwzględnienie
powództwa (wniosku), jeżeli przepis nie przewiduje możliwości nieuwzględnienia
przekroczenia terminu. Prekluzja jest uwzględniana z urzędu jako “stan prawny”
roszczenia, zatem próba realizacji prawa po upływie ustalonego terminu skutkuje
tylko tym, że właściwy organ (organ rentowy, a następnie sąd) rozstrzygają sprawę
merytorycznie i - stwierdzając niedopuszczalność uwzględnienia wniosku - orzekają
o jego oddaleniu. Nie ma w tym wypadku podstaw do formalnego orzeczenia o od-
rzuceniu wniosku spóźnionego, gdyż sam wniosek nie jest ograniczony żadnym
terminem procesowym (por. § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983
r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych
świadczeń - Dz.U. Nr 10, poz. 49 ze zm. oraz art. 199 KPC).
W konsekwencji należy stwierdzić, że termin przewidziany w art. 18 ust. 4
ustawy z dnia 6 marca 1997 r. o zrekompensowaniu okresowego niepodwyższania
płac w sferze budżetowej oraz utraty niektórych wzrostów lub dodatków do emerytur i
rent, jako termin prawa materialnego nie ulega przedłużeniu, zawieszeniu lub prze-
rwaniu, jak też nie istnieją podstawy do jego przywrócenia (por. uchwałę składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 1986 r., III PZP 8/86, OSP
1987 nr 1, poz. 19). Wprawdzie niekiedy przyjmuje się w judykaturze (co jest kryty-
kowane przez piśmiennictwo) za dopuszczalne jego nieuwzględnienie ze szczegól-
nych względów dyktowanych zasadami współżycia społecznego (art. 5 KC), jednak
naruszenia tego przepisu w kasacji nie wytknięto.
Mając te okoliczności na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art.
39312
KPC).
N o t k a
W późniejszej uchwale z dnia 17 kwietnia 2002 r., III ZP 22/01 (OSNAPiUS 2002 r. nr 13,
poz. 312), Sąd Najwyższy potwierdził wykładnię przedstawioną w publikowanym wyżej wyroku,
uznając że żądanie zamieszczenia w spisie osób uprawnionych do rekompensat nie może być
skutecznie zgłoszone po upływie ośmiomiesięcznego terminu określonego w art. 18 ust. 4 ustawy z
dnia 6 marca 1997 r. o zrekompensowaniu okresowego niepodwyższania płac w sferze budżetowej
oraz utraty niektórych wzrostów lub dodatków do emerytur i rent (jednolity tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 23,
poz. 294).
========================================