Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 4 października 2001 r., I CKN 402/00
Gospodarstwo rolne przekazane na podstawie ustawy z dnia 27
października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach
dla rolników i ich rodzin (Dz.U. Nr 32, poz. 140 ze zm.) następcy
pozostającemu w ustroju wspólności majątkowej stanowi dorobek
małżonków.
Sędzia SN Zbigniew Strus (przewodniczący)
Sędzia SN Iwona Koper (sprawozdawca)
Sędzia SA Krystyna Bilewicz
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Antoniny G. przy uczestnictwie
Mieczysława G. o podział majątku dorobkowego, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w
dniu 4 października 2001 r., na rozprawie kasacji uczestnika postępowania od
postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Krośnie z dnia 24 listopada 1998 r.
oddalił kasację.
Uzasadnienie
Zaskarżone postanowienie zapadło w następującym stanie faktycznym.
Małżeństwo wnioskodawczyni Antoniny G. i uczestnika Mieczysława G. zawarte w
dniu 11 października 1980 r. rozwiązane zostało przez rozwód wyrokiem Sadu
Wojewódzkiego w Krośnie z dnia 16 grudnia 1996 r. Przez okres jego trwania
małżonkowie pozostawali w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej. Wspólnie z
rodzicami uczestnika prowadzili gospodarstwo rolne o powierzchni 9,65 ha. Umową
z dnia 25 marca 1982 r. sporządzoną przez Naczelnika Gminy w K. rodzice
uczestnika Teresa i Stanisław G. przekazali synowi, na podstawie ustawy z dnia 27
października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla
rolników i ich rodzin (Dz.U. Nr 32, poz. 140 ze zm.) własność i posiadanie tego
gospodarstwa. Na tej podstawie w prowadzonej dla przedmiotowej nieruchomości
księdze wieczystej dokonany został wpis prawa własności na rzecz uczestnika.
Rozstrzygając postanowieniem wstępnym z dnia 11 maja 1998 r. kwestię
przynależności przedmiotowego gospodarstwa do dorobku małżonków Antoniny i
Mieczysława G. na tle regulacji art. 32 § 1 i art. 33 pkt 2 k.r.o., Sąd Rejonowy w
Sanoku decydujące znaczenie przyznał obowiązującemu ustrojowi majątkowemu
małżonków i uznał, że w razie, gdy następca, któremu rolnik przekazuje
gospodarstwo rolne podlega ustrojowi wspólności ustawowej, nabyte w ten sposób
gospodarstwo stanowi dorobek małżonków. Zdaniem tego Sądu przyjęcie, w stanie
faktycznym niniejszej sprawy, gdy oboje małżonkowie wspólnie prowadzili
przedmiotowe gospodarstwo rolne od 1981 r., że stanowi ono majątek odrębny
uczestnika pozostawałoby w sprzeczności z traktowaniem gospodarstwa rolnego
jako całości i rodzinnego warsztatu pracy, którego należyte funkcjonowanie zależne
jest od aktywnego współdziałania małżonków.
Podzielając zaprezentowany pogląd prawny, Sąd Wojewódzki w Krośnie
zaskarżonym postanowieniem oddalił apelację uczestnika. Uzasadniając swoje
stanowisko odniósł się do istniejącego w piśmiennictwie sporu co do charakteru
umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy na podstawie ustawy z dnia 27
października 1977 r. i przyłączył się do poglądu, że umowa ta ze względu na swoje
odrębności jest inną umową niż wymienione w katalogu umów w kodeksie
cywilnym, a co za tym idzie o przynależności przekazanego gospodarstwa do
dorobku małżonków lub majątku odrębnego małżonka następcy przesądza łączący
ich ustrój majątkowy. Przemawia za tym także treść nie podlegającego wykładni
rozszerzającej art. 33 k.r.o., w którym – w wyczerpującym wyliczeniu źródeł nabycia
majątku odrębnego – nie wymieniono gospodarstwa rolnego przekazanego
następcy.
W kasacji wniesionej przez uczestnika powołującego się na podstawę
naruszenia prawa materialnego zarzucono naruszenie przez błędną wykładnię i
niewłaściwe zastosowanie art. 33 pkt 2 i art. 32 § 1 k.r.o. oraz art. 43 ust. 1 i ust 3
ustawy dnia 27 października 1977 r. W uzasadnieniu skarżący podjął polemikę z
tezą, że umowa przekazania gospodarstwa rolnego nie jest umową darowizny. We
wnioskach kasacji domagał się uchylenia zaskarżonego postanowienia oraz
postanowienia sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy Sadowi Rejonowemu
do ponownego rozpoznania lub uchylenia obu postanowień i rozstrzygniecie co do
istoty sprawy przez oddalenie wniosku o ustalenie, że przedmiotowe gospodarstwo
wchodzi w skład majątku dorobkowego stron.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na tle zagadnienia zaliczania do majątku małżonków gospodarstwa rolnego
nabytego przez następcę na podstawie ustawy z dnia 27 października 1977 r.
zarysował się w piśmiennictwie przedmiotu spór dotyczący charakteru prawnego
umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy, a w konsekwencji także
dopuszczalności zastosowania do jej skutków prawnych art. 33 pkt 2 k.r.o.
W sporze tym sformułowane zostały dwa przeciwstawne poglądy. Według
pierwszego, umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego jest cywilnoprawną
pozakodeksową umową nazwaną o swoistym charakterze, ściśle określoną co do
przedmiotu, podmiotów i formy, której celem nie jest obdarowanie następcy, lecz
uzyskanie świadczenia od państwa. Ten charakter nie pozwala na stosowanie do
niej, także w drodze analogii, w zakresie w jakim kolidowałoby to z istotą i celami
przekazania gospodarstwa rolnego następcy, przepisów kodeksu cywilnego oraz
kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, dotyczących darowizny. Przekazane na jej
podstawie gospodarstwo rolne nie jest więc objęte wyłączeniem z art. 33 pkt 2 k.r.o.
i wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków pozostających w ustroju
wspólności majątkowej, zgodnie z zawartą w art. 32 § 1 k.r.o. regułą nabywania
praw do tego majątku. Drugi z poglądów głosi natomiast, że mamy do czynienia z
umową darowizny w rozumieniu art. 888 i nast. k.c., a uzyskanie świadczeń przez
przekazującego pozostaje bez wpływu na taki jej charakter, gdyż nie następuje to
kosztem darczyńcy, lecz osoby trzeciej (państwa). Gospodarstwo rolne przekazane
następcy – w warunkach uprzednio określonych – jako przedmiot wymieniony w art.
33 pkt 2 k.r.o. z mocy samego prawa wchodzi do jego majątku odrębnego.
Konsekwentne i utrwalone jest natomiast co do omawianej kwestii stanowisko
judykatury, która opowiedziała się za pierwszym z przytoczonych poglądów (zob.
uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 16 lipca 1980 r., III CZP 44/80, OSNCP 1981,
nr 2-3, poz. 24, z dnia 19 lutego 1991 r., III CZP 4/91, OSNCP 1991, nr 8-9, poz.
103, z dnia 14 października 1992 r., III CZP 125/92, OSNCP 1993, nr 4, poz. 58, z
dnia 25 marca 1992 r., III CZP 19/92, OSNCP 1992, nr 9, poz. 163 oraz z dnia 8
września 1993 r., III CZP 121/93, OSNC 1994, nr 5, poz. 97). Stanowisko to
podziela także Sąd Najwyższy w obecnym składzie uznając trafność wywodzących
się z przytoczonej wyżej argumentacji racji jurydycznych, na których zostało ono
oparte.
Na rzecz swoistości umowy o przekazanie gospodarstwa następcy dodatkowo
przemawia, umacniająca jej odrębność w stosunku do umowy darowizny, treść art.
119 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
(jedn. tekst: Dz.U. z 1993 r., Nr 71, poz. 342), wprowadzającego – na szczególnych
warunkach – ochronę rolnika przekazującego gospodarstwo następcy (której nie
zapewniała sama ustawa z 1977 r.) w postaci możliwości rozwiązania umowy, na
wypadek zachowań następcy dających się określić mianem niewdzięczności,
polegających na uporczywym postępowaniu wobec rolnika w sposób sprzeczny z
zasadami współżycia społecznego, dopuszczeniu się względem rolnika albo jednej
z najbliższych mu osób obrazy czci bądź umyślnego przestępstwa przeciwko życiu,
zdrowiu albo wolności lub uporczywym nie wywiązywania się ze swoich
obowiązków względem rolnika wynikających z umowy lub przepisów prawa. Nie
można też tracić z pola widzenia argumentów wywodzących się z wykładni
funkcjonalnej, które powołał Sąd pierwszej instancji, nawiązujących do celów i
społecznych skutków omawianej ustawy, tj. z jednej strony zapewnienia rolnikowi
zaopatrzenia na wypadek inwalidztwa i spowodowanej wiekiem niezdolności do
prowadzenia gospodarstwa, z drugiej zaś zapewnienia następcy i jego rodzinie
utrzymania z pracy na gospodarstwie rodzinnym. Umowa o przekazanie
gospodarstwa rolnego następcy zachowała swój szczególny charakter także w
ustawie z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
indywidualnych i członków ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 268 ze zm.)
Poczynione rozważania nie wyczerpują jednak zakresu omawianego
zagadnienia zaliczania do majątku małżonków gospodarstwa rolnego przekazanego
następcy, bowiem w związku z treścią art. 43 ust 1 ustawy z dnia 27 października
1977 r., którego naruszenie skarżący zarzucił, powstaje dalsza, wymagająca
rozstrzygnięcia wątpliwość dotycząca stosunku tego przepisu do art. 32 k.r.o., a na
tym tle pytanie, czy – jak podniósł skarżący – przepis ten rozszerza katalog
przedmiotów majątkowych zaliczanych do majątku odrębnego małżonka i daje
podstawę do przyjęcia, że stanowi taki przedmiot gospodarstwo rolne nabyte przez
następcę w trybie tej ustawy.
Zgodnie z jej art. 43 ust. 1, gospodarstwo rolne może być przekazane tylko
jednemu następcy, a jeżeli następca pozostaje w związku małżeńskim, także
obojgu małżonkom. Przytoczone unormowanie określa krąg podmiotów
uprawnionych do przejęcia gospodarstwa rolnego, ustanawiając zarazem wyjątek
od zasady, że gospodarstwo może być przekazane jednej tylko osobie, przez
dopuszczenie przekazania go również małżonkom. Treść cytowanego przepisu,
wykładanego na tle pozostałych postanowień ustawy określających jej przedmiot,
nie odnosi się jednak w żaden sposób do zawartej w art. 32 k.r.o. zasady zaliczania
nabytego przedmiotu majątkowego do majątku wspólnego ani też określonych w
art. 33 k.r.o. wyłączeń od niej, gdyż kwestii tych – tak jak i jego ust. 3 – w ogóle nie
dotyczy. Nieuzasadnione jest więc prezentowane przez skarżącego zapatrywanie,
że przepis ten, jako lex specialis w stosunku do art. 32 k.r.o., rozszerza zawarty w
art. 33 k.r.o. zamknięty katalog przedmiotów, stanowiących majątek odrębny
małżonka.
Podstawą dla oceny przynależności gospodarstwa rolnego przekazanego
małżonkom w trybie omawianej ustawy pozostają więc przepisy art. 32 i 33 k.r.o.,
zaś decydujące znaczenie dla określenia czy przekazane gospodarstwo rolne
stanowi dorobek małżonków ma obowiązujący ich ustrój majątkowy. W związku z
tym, gdy rolnik przekazuje gospodarstwo obojgu małżonkom pozostającym we
wspólności majątkowej – nabycie następuje na zasadach wspólności, gdy
małżonkowie, którym rolnik przekazuje gospodarstwo pozostają w rozdzielności
majątkowej – nabywają je na współwłasność w częściach ułamkowych, gdy rolnik
przekazuje gospodarstwo jednemu tylko małżonkowi jako następcy, a małżonków
obowiązuje ustrój rozdzielności majątkowej – nabyte w ten sposób gospodarstwo
staje się własnością tylko tego następcy, a gdy następca, któremu przekazane
zostaje gospodarstwo pozostaje w ustroju wspólności ustawowej – nabyte
gospodarstwo stanowi dorobek małżonków.
Stosownie do art. 33 pkt 1 k.r.o., majątek odrębny następcy stanowić będzie
także gospodarstwo rolne przekazane mu w trybie tej ustawy przed zawarciem
związku małżeńskiego, jeżeli małżonkowie nie zawarli umowy majątkowej
małżeńskiej rozszerzającej zakres majątku wspólnego.
Kasacja uczestnika podlega więc oddaleniu (art. 39312
k.p.c.).